Iwona Radkowska
Instytut Zootechniki – PIB, Dział Technologii, Ekologii i Ekonomiki Produkcji Zwierzęcej
Adam Radkowski
Instytut Produkcji Roślinnej/Zakład Łąkarstwa Uniwersytet Rolniczy w Krakowie
Zioła od wielu wieków wykorzystywane są w leczeniu a także profilaktyce chorób u ludzi i zwierząt. Pierwotnie właściwości lecznicze poszczególnych ziół określano na podstawie obserwacji, a następnie utrwalano i przekazywano w tradycji medycyny ludowej. Obecnie coraz częściej powraca się do naturalnych metod leczenia, na nowo odkrywane są lecznicze i prozdrowotne właściwości ziół.
Zioła od wielu wieków wykorzystywane są w leczeniu a także profilaktyce chorób u ludzi i zwierząt. Pierwotnie właściwości lecznicze poszczególnych ziół określano na podstawie obserwacji, a następnie utrwalano i przekazywano w tradycji medycyny ludowej. Obecnie coraz częściej powraca się do naturalnych metod leczenia, na nowo odkrywane są lecznicze właściwości ziół. Tendencja ta zauważalna jest nie tylko w medycynie ale także w weterynarii. Nadużywanie stosowania antybiotyków w hodowli zwierząt prowadzi do nagromadzenia ich pozostałości w produktach zwierzęcych, co z kolei przyczynia się do powstania bakterii antybiotykoodpornych.
Rosnąca świadomość konsumentów co do zagrożeń wynikających ze stosowania środków chemicznych w rolnictwie oraz wprowadzony w 2006 roku zakaz stosowania antybiotyków i stymulatorów wzrostu w paszach dla zwierząt spowodowały konieczność poszukiwania alternatywnych środków. Dzięki zawartości licznych substancji czynnych rolę tę mogą spełniać zioła oraz fitogeniczne (fitobiotyczne) dodatki paszowe. Fitobiotyki to związki pochodzenia roślinnego dodawane do paszy w celu poprawy produkcyjności zwierząt. Związki te zmieniają właściwości paszy, wpływają na zwiększenie wydajności i poprawę jakości produktów pochodzenia zwierzęcego. Dodatki te stosowane są przez cały okres produkcyjny na stałe z uwzględnieniem okresu produkcyjnego i grup produkcyjnych. Natomiast leki ziołowe stosowane są okresowo w profilaktyce i terapii zdiagnozowanych problemów zdrowotnych, ich stosowanie wymaga kontroli lekarza weterynarii.
Zioła, a tym samym fitogeniczne dodatki paszowe zawierają w swoim składzie wiele swoistych substancji czynnych. Zioła zawierają między innymi: olejki eteryczne, barwniki, alkaloidy, glikozydy, fenolokwasy, fitosterole, flawonoidy. Związki te i ich właściwości mogą się znacznie różnic ze względu na pochodzenie botaniczne, warunki uprawy, warunki klimatyczne a także przetwarzanie oraz stężenia i kompozycje w jakich występują. Stąd też działanie ziół na organizm jest wielostronne i złożone. Zioła mogą zatem pełnić funkcje: naturalnych stymulatorów wzrostu, wspomagają apetyt, zwiększają przyswajanie składników pokarmowych, działają immunostymulująco, przeciwzapalnie, przeciwbakteryjnie a także poprawiają jakość produktów pochodzenia zwierzęcego. Fitogeniczne dodatki paszowe wpływają na smakowitość paszy przez co zwiększają jej pobranie a tym samym produkcyjność zwierząt. Poprzez zwiększenie odporności zwierząt oraz ograniczenie zachorowalności poprawia się dobrostan zwierząt, którego odzwierciedleniem jest także m.in. wydajność i skład chemiczny mleka. W badaniach naukowych wykazano istotny wpływ dodatków ziołowych do paszy stosowanej w żywieniu krów mlecznych na ich wydajność, skład oraz wartość technologiczną mleka. Właściwości pobudzające gruczoły mleczne krów do wydzielania mleka, wykazują między innymi: krwawnik pospolity, kminek zwyczajny, babka lancetowata, koper, kolendra, mniszek pospolity, przywrotnik pospolity, podagrycznik, barszcz, oman, komonica, wyka, marchew dzika, pokrzywa, bluszczyk kurdybanek oraz żywokost. Wieloletnie badania preparatów zawierających jako komponent Asparagus racemosus Willd. wykazały znaczący ich wpływ na wydajność mleczną krów, odnotowano średnio 30,9% wzrost produkcji mleka. Stwierdzono, że preparat ten może być uważany za alternatywę dla hormonów indukujących laktację.
Obecnie na polskim rynku dostępnych jest wiele fitogenicznych dodatków paszowych, zwierających unikalne kompozycje ziołowych substancji czynnych. Preparaty te są dostosowane do konkretnych grup produkcyjnych, a ich działanie jest wielostronne:
- wpływają na smakowitość i zwiększenie pobrania pasz objętościowych,
- oddziałują na mikroflorę żwacza i procesy fermentacji w żwaczu,
- poprawiają wydajność mleczną,
- modyfikują skład chemiczny, jakościowy i mikrobiologiczny mleka,
- wpływają na poprawę wskaźników reprodukcyjnych krów mlecznych,
- wpływają na dobrostan zwierząt (np. ograniczenie stresu cieplnego).
Ważnym problemem zdrowotnym w stadach bydła mlecznego w Polsce są obecnie zapalenia gruczołu mlecznego krów – mastitis. Choroba ta powoduje obniżenie wydajności mlecznej zwierząt, pogorszenie składu i jakości pozyskiwanego mleka oraz jego przydatności do przerobu. Zapalenie gruczołu mlekowego, obok niepłodności i zaburzeń metabolicznych, stanowi ciągle ważny problem w chowie bydła mlecznego. O znaczeniu mastitis świadczą duże straty ekonomiczne wynikające ze zmniejszonej produkcji mleka oraz kosztów leczenia chorych krów. Mastitis, jak każda choroba, generuje straty. Na pierwszym miejscu jest spadek produkcji mleka. Poza tym surowiec od chorych krów nie nadaje się do sprzedaży lub mleczarnia płaci za niego niższą cenę. Trzeba także wziąć pod uwagę koszt antybiotyków i usługę lekarza weterynarii oraz brakowanie krów ze stada. Średni koszt klinicznej postaci mastitis w Europie wynosi 250 euro na sztukę. Dlatego bardzo ważne jest zapobieganie tej chorobie poprzez działania profilaktyczne, w tym stosowanie dodatków paszowych mających na celu wzmocnienie naturalnej odporności krów. Dostępne na rynku preparaty obniżające ilość komórek somatycznych w mleku przede wszystkim wzmacniają odporność organizmu, działają przeciwzapalnie, stymulują makrofagi do fagocytozy, działają bakteriobójczo i bakteriostatycznie zapobiegając wnikaniu bakterii do strzyków. W badaniach wykazano, iż na układ odpornościowy stymulująco działają takie zioła jak: jeżówka, czosnek, aloes, arnika górska, oregano, pokrzywa oraz żeń-szeń. Wiele ziół wykazuje także silne działanie przeciwbakteryjne, najsilniejsze wykazują: tymianek, oregano i szałwia. Działanie przeciwbakteryjne polega na dezintegracji struktury błony komórkowej bakterii, migracji jonów z komórki, przez co zmniejsza się zjadliwość bakterii. Badania naukowe (Kraszewski i in. 2008) wykazały, iż dodawanie do paszy dla krów mlecznych mieszanki ziołowej o następującym składzie: rumianek pospolity (Marticaria chomilla), krwawnik pospolity (Achillea millefolium), rzepik pospolity (Agrimonia eupatoria), pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica), babka lancetowata (Plantego lanceolata), dziurawiec zwyczajny (Hipericum perforatum) oraz przywrotnik pasterski (Alchemilla pastoralis) korzystnie wpłynęło na obraz cytologiczno-mikrobiologiczny mleka. Polepszeniu uległa zdrowotność wymion krów oraz jakość pozyskiwanego mleka.
Zakaz stosowania antybiotykowych stymulatorów wzrostu spowodował konieczność poszukiwania naturalnych środków mogących zastąpić zakazane substancje. Aktualnie coraz większą uwagę zwraca się na sposób żywienia, leczenia a zwłaszcza zapobiegania chorobom. Stąd coraz szersza oferta i dostępność preparatów i ziołowych dodatków paszowych.