Marek Gaworski, Katedra Organizacji i Inżynierii Produkcj, SGGW Warszawa
Michał Boćkowski
Ciąg paszowy zalicza się do najważniejszych miejsc w oborze. To tutaj skupiają swoją uwagę nie tylko zwierzęta, ale i obsługujący je ludzie. Dlatego ciąg paszowy powinien gwarantować osiąganie wysokiego poziomu jakości zarówno pobierania pasz przez bydło, jak i zadawania pasz przez obsługujący stado personel.
Obora jest rodzajem budynku, w którym krowy aktywnie wypełniają większość swoich czynności życiowych, obejmujących oddawanie mleka, odpoczynek, pobieranie paszy i wody. Każdej z czynności powinien towarzyszyć wysoki poziom komfortu zwierząt. W szczególności dotyczy to strefy żywieniowej. Warunki, w jakich zwierzęta pobierają paszę nie pozostają bez wpływu na ich wskaźniki produkcyjne, kondycję jak i ogólną ocenę procesu żywienia, rozpatrywanego chociażby w kategoriach mechanizacji i automatyzacji.
Na przebieg procesu pobierania przez zwierzęta paszy, tak objętościowej jak i treściwej istotny wpływ wykazuje właściwe zaprojektowanie strefy zadawania i pobierania paszy. Istotnym kryterium oceny projektu strefy żywienia bydła w oborze jest jej położenie: w centralnej części obory lub w bocznych częściach budynku inwentarskiego. Wspomniane położenie niejednokrotnie konfrontuje się z dostępem promieni słonecznych do wnętrza obory poprzez świetliki, co w przypadku nadmiernego nasłonecznienia paszy może stwarzać ryzyko obniżenia jej jakości. Niezależnie od położenia strefy żywienia, zarówno w przypadku uwięziowego jak i wolnostanowiskowego systemu utrzymania poszczególne sztuki bydła powinny mieć swobodny dostęp do miejsca pobierania paszy, w którym każdy z elementów składowych powinien wyróżniać się odpowiednimi cechami konstrukcyjnymi i trwałością użytkowania.
Obszar pobierania paszy w oborze podzielony jest na dwie główne części, tj. obszar, w którym przebywają zwierzęta podczas karmienia (tzw. ganek paszowy) oraz powierzchnię, na której bezpośrednio podawana jest pasza (korytarz paszowy). W przypadku systemu wolnostanowiskowego gankiem paszowym jest najczęściej korytarz spacerowo-przepędowy sąsiadujący z ciągiem paszowym, natomiast w oborach z uwięziowym systemem utrzymania ganek paszowy stanowi integralną część stanowiska legowiskowego, co wynika z pobierania paszy w miejscu przeznaczonym równocześnie na leżenie. Elementem oddzielającym korytarz i ganek paszowy jest drabina paszowa.
Korytarz paszowy jako element ciągu paszowego
Ciąg paszowy składa się najczęściej z korytarza paszowego z jednym lub dwoma żłobami
paszowymi, w zależności od tego czy ciąg paszowy biegnie wzdłuż ściany czy też przez środek (symetrycznie lub niesymetrycznie) budynku.
Tradycyjny ciąg paszowy, spotykany częściej w oborach uwięziowych niż wolnostanowiskowych, składa się z obniżonego względem żłobu korytarza paszowego. Korytarz paszowy pełni w tym przypadku funkcję strefy przeznaczonej do transportowania i zadawania paszy. W tym przypadku poziom dna żłobu jest usytuowany wyżej od dna korytarza od 8 do 25 cm. Natomiast szerokość żłobu wynosi od 70 do 90 cm, a szerokość korytarza zawiera się w przedziale od 210 do 230 cm. Szerokość całego ciągu paszowego mierzy zazwyczaj od 350 do 410 cm.
Kolejnym rozwiązaniem konstrukcyjnym spotykanym w oborach jest budowa ciągu paszowego z podwyższonym względem żłobów korytarzem paszowym. W tym przypadku poziom dna żłobu jest usytuowany poniżej dna korytarza paszowego o 10 cm. Cechami charakterystycznymi tego rozwiązania jest szerokość żłobu wynosząca od 50 do 75 cm, zaś szerokość korytarza paszowego – ok. 200 cm. Całkowita szerokość ciągu paszowego wynosi od 300 do 350 cm.
W ostatnim czasie, zazwyczaj w oborach z wolnostanowiskowym systemem utrzymania można zetknąć się z rozwiązaniem, w którym nie ma rozgraniczenia pomiędzy korytarzem paszowym a żłobem paszowym. Taki rodzaj ciągu paszowego określany jest mianem stołu paszowego. W tym przypadku korytarz paszowy można określić jako miejsce (powierzchnię) w oborze, gdzie pasza jest zadawana przez obsługujących stado i w okresie, gdy leży na powierzchni jest bezpośrednio pobierana przez zwierzęta. Biorąc pod uwagę całkowitą szerokość technologiczną budynku, stół paszowy mierzy od 400 do nawet 550 cm. Taki wymiar zazwyczaj wynika z szerokości roboczej urządzeń do zadawania paszy (wozów lub robotów paszowych).
Niezależnie od rodzaju ciągu paszowego, niezmiernie istotny jest poziom dna żłobu lub stołu paszowego w stosunku do poziomu posadzki ganka paszowego, z którego zwierzęta sięgają do karmy. Różnica między wymienionymi poziomami powinna wynosić od 8 do 25 cm.
Optymalna wysokość krawędzi żłobu (stołu paszowego) przy wolnostanowiskowym systemie chowu bydła, w przypadku krów powinna wynosić 50 cm, dla jałówek od 40 do 50 cm, a dla cieląt od 30 do 40 cm. Natomiast w oborach uwięziowych wysokość krawędzi dna żłobu powinna zawierać się w przedziale od 22 do 30 cm.
Analizując ciągi paszowe w budynkach inwentarskich warto pamiętać, że oprócz niezwykle ważnych parametrów technologicznych bardzo istotny jest także materiał, z jakiego wykonany jest korytarz bądź żłób na paszę. Niewłaściwy stan oraz rodzaj materiału stołu paszowego może mieć zasadniczy wpływ na produkcję mleczną. Przejawia się to zazwyczaj zmniejszonym pobieraniem paszy obserwowanym u zwierząt, co może wynikać z niewłaściwego poziomu higieny stołu lub żłobu paszowego. Niejednokrotnie stara pasza przylega do posadzki i podlega fermentacji, co z kolei wpływa na zmniejszenie pobierania porcji świeżej paszy.
W praktyce można spotkać różne rozwiązania konstrukcyjne stołu paszowego, jednakże dominującym materiałem wykorzystywanym do budowy jest beton. Zastosowany w ciągu paszowym beton powinien posiadać właściwą klasę twardości, natomiast całość danego elementu należy wykonać z należytą starannością. Powierzchnia betonu powinna być pozbawiona nierówności oraz należycie zabezpieczona przed wylizywaniem wierzchniej warstwy przez zwierzęta podczas pobierania paszy. W tym celu wykonawcy ciągów paszowych stosują różnego rodzaju dostępne rozwiązania.
Przykładowo, na wierzchnią warstwę betonu stołu paszowego stosuje się suchy cement, który poddawany jest szlifowaniu. Tego typu zabieg jest stosowany w celu zwiększenia śliskości betonu, co wpływa na zmniejszenie jego zużycia. Wśród innych rozwiązań stosowanych niekiedy w praktyce wymienia się pokrycie wierzchniej warstwy stołu paszowego (także wykonanego z betonu) żywicą epoksydową lub specjalną farbą poliuretanową. Jednakże takie rozwiązania są bardziej kosztowne od wyżej opisanych metod. W praktyce często spotkane są również żłoby paszowe pokryte płytkami gresowymi. W tym przypadku dostępność materiałów oraz ich stosunkowo niski koszt w porównaniu z żywicą czy też specjalistycznymi farbami sprawia, że ten sposób jest często wykorzystywany w budowie żłobów paszowych.
Zarówno cechy konstrukcyjne, związane z wymiarami poszczególnych części ciągu paszowego jak i cechy funkcjonalne wynikające chociażby z rodzaju materiałów wykorzystanych do budowy stołu paszowego stanowią kluczowe ogniwa oceny ciągu paszowego w oborze. W ocenie tej istotne znaczenie pełni także przystosowanie ciągu paszowego do wdrażania nowoczesnej techniki zadawania pasz i obsługi strefy związanej z żywieniem zwierząt. Nowoczesna technika obejmuje w tym przypadku wykorzystanie wozów paszowych, robotów do zadawania pasz, czy też innych systemów przystosowanych do osiągania wysokiej sprawności karmienia bydła paszami pełnoporcjowymi. Odpowiednie zaplanowanie powierzchni ciągu paszowego wymaga przykładowo skonfrontowania z szerokością wozu paszowego, a także jego masą, która może przekładać się na trwałość powierzchni i ryzyko jej uszkodzenia w dłuższym okresie czasu (w przypadku niewłaściwie dobranej jakości betonu pokrywającego korytarz paszowy). Powierzchnia ciągu paszowego powinna również spełniać wymagania jakości pracy urządzeń do podgarniania paszy. Dotyczy to także robotów automatyzujących podgarnianie paszy wzdłuż korytarza paszowego, szczególnie, gdy robot samodzielnie przemieszcza się między korytarzami paszowymi w tej samej lub w różnych oborach.
Drabina paszowa
Drabina paszowa składa się na ogół z dwóch elementów nośnych (rury poziome o średnicy 48-60 mm rozmieszczone w odstępie ok. 100 cm), połączonych ze sobą za pomocą elementów wydzielających dostęp zwierzęcia do stołu paszowego i paszy. Drabiny paszowe wykonuje się najczęściej ze stali zabezpieczonej (poprzez ocynkowanie ogniowe) przed korozją. Dawniej drabiny paszowe sporządzane były również z drewna.
Drabiny paszowe występują w segmentach o odpowiednich długościach wynikających z rozstawienia słupków konstrukcyjnych w budynku, na których zamocowane są poszczególne segmenty. Ze względów praktycznych (wytrzymałość i stabilność pod wpływem naporu pobierających paszę zwierząt) długość
jednego przęsła na ogół wynosi maksymalnie do 5 m. Montaż drabiny paszowej można wykonać na dwa sposoby: poprzez jej przykręcenie do słupków stosując elementy złączne (jarzma, śruby metalowe) bądź zespawanie danego segmentu drabiny bezpośrednio ze słupkami. Drugie rozwiązanie jest na ogół mniej zalecane przez właścicieli gospodarstw, ponieważ wyklucza możliwość szybkiej wymiany segmentu drabiny w przypadku jego uszkodzenia lub zmiany koncepcji technologicznej zadawania paszy.
Celem stosowania drabin paszowych w pomieszczeniu dla bydła jest ograniczenie problemu strat paszy podczas karmienia zwierząt poprzez wprowadzenie wymuszonego uporządkowania w stadzie podczas żywienia. Biorąc pod uwagę cechy fizjologiczne krów oraz ich możliwości fizyczne podczas żywienia, nie można zapomnieć o właściwym zaprojektowaniu strefy pobierania paszy.
Istnieje wiele parametrów konstrukcyjnych strefy żywieniowej. Najważniejsze z nich obejmują: szerokość żłobu paszowego, która wynosi zazwyczaj od 40 do 60 cm, wysokość murku paszowego (40-55 cm), wysokość drabiny paszowej (90-100 cm) oraz właściwe usytuowanie dna stołu paszowego względem podłogi, na której stoją zwierzęta.
Przy projektowaniu i instalowaniu drabin paszowych w budynku należy zwracać szczególną uwagę na właściwe wykonanie konstrukcji pod względem bezpieczeństwa i wymagań komfortu zwierząt, przykładowo poprzez wyeliminowanie ostrych krawędzi i innych mechanicznych zagrożeń mogących prowadzić do uszkodzeń ciała krów.
Hodowcy bydła mają dostęp do szerokiej gamy różnych typów drabin paszowych różniących się pod względem budowy i szczegółowych zasad wykorzystania. Krowy przy tradycyjnych drabinach paszowych, gdzie dostęp do paszy przedzielony jest pionowymi słupkami, przepychają karmę do przodu nie mogąc się później do niej dostać. Aby temu przeciwdziałać proponuje się stosowanie drabin paszowych, które bazują na słupkach ułożonych w kierunku ukośnym. W przypadku chowu bydła mlecznego w wolnostanowiskowym systemie utrzymania jest to najczęściej stosowany rodzaj drabiny paszowej. W skośnej drabinie paszowej odległość między poszczególnymi słupkami żywieniowymi dla krów dorosłych wynosi 29 cm (w przypadku zwierząt pozbawionych rogów), 25 cm dla jałowizny oraz 22 cm dla cieląt w wieku do 6 miesięcy.
Przy grupowym utrzymaniu zwierząt w danej grupie technologicznej (np. grupa laktacyjna) dochodzi niejednokrotnie do zjawisk związanych z tworzeniem społecznych struktur w stadzie. Podczas karmienia słabsze sztuki są odganiane od żłobu. Jednym z możliwych rozwiązań takiego problemu, które zapewni wszystkim zwierzętom dostęp do paszy jest zastosowanie drabin paszowych posiadających przegrody pionowe zamykane, dzięki którym można jednocześnie unieruchomić wszystkie zwierzęta przy żłobie lub zamknąć dojście do stołu paszowego. W pozycji zatrzaśniętej krowa pobierając paszę uspokaja się, zaś w przypadku zbilansowania dawki żywieniowej pobiera całą przeznaczoną dla niej porcję paszy. W zatrzaskowych drabinach paszowych szerokość jednego stanowiska żywieniowego nie może być mniejsza niż przewidziana w normach szerokość dostępu do stołu paszowego dla jednej sztuki i powinna wynosić od 65 do 75 cm.
Jeśli stado krów nie zostało poddane dekornizacji (usunięciu rogów), to wówczas najbardziej odpowiednim rodzajem drabiny paszowej, która nie powoduje urazów oraz utrudnień w dostępie do paszy jest palisadowa drabina paszowa. Jej konstrukcja bazuje na zestawie słupków pionowych biegnących na całej długości drabiny oraz wygiętych w kształcie palisady rurkach znajdujących się w dolnej części drabiny. Takie rozwiązanie umożliwia zwierzęciu z rogami bezproblemowe wprowadzenie głowy przez drabinę do stołu paszowego. Główny podział drabin paszowych palisadowych uzależniony jest od szerokości przestrzeni między palisadami i wynosi odpowiednio: dla bydła dorosłego 21 cm, 18 cm dla jałowizny oraz 14 cm dla cieląt w wieku do 6 miesięcy.
Coraz częściej stosowanym rozwiązaniem wśród hodowców bydła mlecznego jest umieszczanie drabiny paszowej nie w pozycji pionowej, ale ukośnie. Poprzez zastosowanie specjalnych elementów dystansowych rury nośne drabiny nie biegną w jednej linii, pozycja górnej rury jest zaś odchylona względem dolnej w odległości ok. 30 cm (20°). W efekcie stosowania takiego rozwiązania znacznie ogranicza się ruch głowy zwierzęcia do góry, co znacznie zmniejsza możliwość przerzucania paszy nad drabiną na ganek paszowy.
Oprócz rozwiązań proponowanych przez producentów wyposażenia obór i pozostałych obiektów inwentarskich, bardzo często właściciele gospodarstw stosują samodzielnie opracowane rozwiązania usprawniające proces pobierania paszy przez zwierzęta. Wynika to na ogół z obserwacji krów i ich zachowań. Motywacja do stosowania niestandardowych rozwiązań w budynku obory może być różna. Jest to zazwyczaj potrzeba usprawnienia prac technologicznych, zmniejszenie strat paszy bądź też poprawa warunków bytowania i ogólnie dobrostanu zwierząt. Jednym z takich rozwiązań, z którym można zetknąć się gospodarstwach jest zastosowanie metalowej siatki o wysokości ok. 1,5 m tuż nad drabiną paszową. Celem takiego rozwiązania jest ograniczenie strat paszy. Siatka zapobiega możliwości przerzucenia paszy (objętościowej) nad drabiną na ganek paszowy.
Często spotykanym, znacznie tańszym sposobem oddzielenia stołu paszowego od strefy przebywania zwierząt jest zastosowanie zamiast klasycznej drabiny wyłącznie dwóch rur poziomych biegnących względem siebie w odstępie ok. 80 cm. Rury mogą być montowane na sztywno lub jedna z nich jest przystosowana do odchylania (w ograniczonym zakresie) przez zwierzęta w trakcie pobierania paszy. Warto zwrócić uwagę na to, że proponowane rozwiązanie stwarza warunki do aktywnej rywalizacji między zwierzętami pobierającymi paszę, co może wykazywać wpływ na osiągane wyniki produkcyjne związane z ilością pobieranej paszy.
Podsumowując …
Strefa żywienia w oborze zalicza się do kluczowych obszarów stanowiących o efektywności produkcji bydła. O wspomnianej efektywności decyduje wiele czynników, nie tylko skład podawanej paszy, ale i techniczno-funkcjonalne cechy korytarzy, ganków i drabin paszowych, przekładające się na komfort pobierania paszy przez zwierzęta w powiązaniu z trwałością i higieną utrzymania miejsca, gdzie pasza jest podawana.