Archiwum

Ewa Stamirowska-Krzaczek
Instytut Nauk Rolniczych, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Chełmie

 

Tereny wypasane stanowią ponad 25% powierzchni użytków rolnych na świecie i odgrywają bardzo ważną rolę w żywieniu zwierząt gospodarskich. Już samo przebywanie zwierzęcia na pastwisku działa na nie korzystnie. Ponadto pastwisko jest najtańszym źródłem paszy objętościowej dostępnej od wiosny do jesieni, a w nowoczesnym użytkowaniu runi jak najlepsze wykorzystanie ich produktywności (Fot. 1).

        W bilansie paszowym polskich gospodarstw obserwuje się niekorzystne zmiany w użytkowaniu trwałych użytków zielonych. Wśród rolników brakuje przekonania do najbardziej efektywnego ekonomicznie sposobu użytkowania zbiorowisk trawiastych, jakim jest wypasanie (Domański, 1999). Według danych GUS (2012) w Polsce udział pastwisk trwałych w strukturze użytkowania gruntów ciągle maleje. Obecnie trwałe pastwiska zajmują 654,3 tys. ha, co stanowi spadek o 36,5% w porównaniu z rokiem 2002. Spadek jednostek użytkujących pastwiska wskazuje, także na zmiany w sposobie żywienia bydła, jak i zmniejszenie pogłowia krów mlecznych na korzyść bydła rzeźnego (GUS, 2012). Ponadto żywienie krów mlecznych w systemie pastwiskowym stosowane jest w gospodarstwach o średniej wydajności. Wynika to z niskich kosztów produkcji mleka oraz skutecznego ograniczania niekorzystnych skutków wypasu na zwierzęta (Fot. 2). Chodzi tu o umiejętne bilansowanie energii w dawce pokarmowej, białka dostępnego oraz składników mineralnych przy zapewnieniu optymalnej ilości suchej masy. Żywienie dobrą zielonką pastwiskową umożliwia pokrycie potrzeb bytowych krów oraz zapewnia dzienną produkcję mleka na poziomie 18-20 litrów (Puder, 2013).

        Efektywne i racjonalne wykorzystanie pastwiska związane jest z utrzymaniem równowagi między wydajnością pastwiska, a potrzebami zwierząt. Właściwe przygotowanie pastwiska, a w szczególności zapewnienie optymalnej organizacji wypasu ma kluczowe znaczenie dla efektywności produkcji, kondycji stada oraz jego zdrowotności. Systemy i organizacja wypasu powinny być optymalnie dostosowane do możliwości i specyfiki gospodarstwa. Żywienie bydła na pastwisku zdecydowanie poprawia walory smakowe i wartość odżywczą produktów mleczarskich. Warto zatem zadbać o produkcję bardzo dobrej zielonki pastwiskowej. Aby to osiągnąć, należy dopilnować terminowości wypasania zwierząt. Korzystanie z pastwiska z dużym opóźnieniem, zwłaszcza wiosną oraz nie przestrzeganie wystarczająco długiego okresu odrastania między kolejnymi wypasami, staje się przyczyną dużych strat ekonomicznych (Fot. 3).

        Pastwiska powinny być usytuowane w pobliżu gospodarstwa, posiadające glebę sprawną, zasobną w próchnicę i składniki pokarmowe, zdolną do magazynowania wody opadowej i mające wodę gruntową na głębokości 60-100 cm. Przy wypasie krów mlecznych, ze względu na częste wypędzanie zwierząt na pastwisko (1-2 razy dziennie) powinno ono mieć dogodne połączenie (droga przepędowa) z zabudowaniami inwentarskimi (Chmura i in., 1999).

        Wiosną wskazane jest wypuszczanie zwierząt na pastwisko możliwie jak najwcześniej, kiedy tylko pozwolą na to warunki pogodowe. Od wczesnego terminu skarmiania runi zależy nie tylko liczba wypasów w ciągu całego sezony pastwiskowego, ale przede wszystkim jej jakość (Fot. 4). O wartości energetycznej paszy pastwiskowej oraz zawartości w niej białka i składników mineralnych decyduje faza rozwojowa traw niezależnie od lokalizacji pastwiska. Wypas krów powinno się rozpocząć, gdy roślinność trawiasta osiągnie wysokość 15-20 cm. Zwierzęta bardzo chętnie pobierają tak wyrośniętą ruń, gdyż zawiera ona optymalne zawartości składników pokarmowych i posiada najbardziej korzystną proporcję białka do węglowodanów. Zielonka całkowicie pokrywa zapotrzebowanie energetyczne i białkowe, jednak może w niej wystąpić niewielki niedobór i wahanie poszczególnych składników ze względu na terminy wypasu (Tab. 1).

        Oprócz stadium rozwojowego wypasanej runi duże znaczenie ma także skład botaniczny runi, przebieg pogody oraz stopień selekcji roślin, ilość pobieranej zielonki, jak i pozostawianie niedojadów na co w znacznym stopniu wpływa wielkość obsady zwierząt na pastwisku. Zbyt niska obsada zwiększa ilość pozostawionych niedojadów, przez co obniża się wykorzystanie pastwiska. Pozostawione i niechętnie pobierane gatunki roślin mają większą szansę rozwoju, przez co wartość pastwiska w przeciągu lat może się znacząco zmniejszyć, zwłaszcza przy zaniechaniu wykaszania niedojadów. Natomiast zbyt duża obsada powoduje niedobory pokarmowe pasących się zwierząt.

        Wydajność pastwiska w poszczególnych miesiącach okresu wegetacyjnego jest różna w stosunku do wydajności rocznej (Tab. 2).

        Przyjmuje się, że roczny plon dobrego pastwiska osiąga średnio 30 t zielonej masy z 1 ha, a dzienne zapotrzebowanie krowy o wadze 500 kg, wynosi średnio 60 kg zielonej masy. Zatem miesięczne zapotrzebowanie 1 sztuki żywieniowej wynosi średnio 18 dt zielonki (Tab. 3). Jak wynika z tabeli 3, w gospodarce pastwiskowej możemy wyróżnić trzy okresy o różnej produktywności, w których to okresach 1 ha pastwiska może wyżywić różną ilość bydła:

■     od końca kwietnia do początku lipca na 1 ha możemy planować 3-4 sztuki żywieniowe;

■     od początku lipca do końca sierpnia 2-3 sztuki żywieniowe;

■     od końca sierpnia do końca sezonu 2-1 sztuki żywieniowe;

        Na wyniki produkcyjne osiągnięte na pastwisku w dużym stopniu wpływa także sposób i organizacja pasienia zwierząt. W praktyce w każdym gospodarstwie należy indywidualnie dobrać system wypasu.

        Do ustalenia wielkości powierzchni pastwiska w gospodarstwie potrzebne są następujące dane: liczebność stada (DJP), długość sezonu pastwiskowego (dni), przewidywane plony (t z ha) oraz, o ile to możliwe, rozkład podaży paszy w sezonie w przeciętnym pod względem pogodowym roku. W przypadku stosowania zmiennego systemu użytkowania (pastwiskowo-kośnego) podane w tabeli 4 powierzchnie pastwisk należy powiększyć o 50-100%.

        Prawidłowo zorganizowany wypas decyduje o wielkości produkcji zwierzęcej. Chcąc dobrze wykorzystać pastwisko należy przestrzegać następujących zasad:

■     okres wypasania na wyznaczonej powierzchni pastwiska nie powinien być dłuższy niż 2-3 dni;

■     zapewnienie wystarczająco długiego okresu odrastania runi między kolejnymi wypasami, dostosowanego do biologicznych możliwości roślin (Fot. 5);

■     wprowadzenie kośno-pastwiskowego użytkowania runi;

■     dostosowanie liczebności zwierząt do bieżącej produkcji pastwiska;

■     przeprowadzanie wypasu według wcześniej przemyślanego i opracowanego planu.

        W gospodarstwach produkujących mleko lub żywiec wołowy można wyróżnić następujące systemy wypasu: wypas rotacyjny oraz wypas wolny i ciągły, wśród których stosowane są różne sposoby w zależności od różnych czynników (Fot. 6). Do najczęściej stosowanych sposobów należą: wypas kwaterowy, dawkowany i wolny.

        Każdy z wyżej wymienionych systemów i sposobów wypasu ma swoje zastosowanie, jak również zalety i wady. Należy podkreślić, że nie ma rozwiązań idealnych, co najwyżej mogą być bardziej i mniej racjonalne, czy efektywne.

        System rotacyjny jest najpowszechniej stosowanym i najbardziej efektywnym. Polega na systematycznym spasaniu runi z określonych części pastwiska w sezonie pastwiskowym, sposobem kwaterowym lub dawkowania paszy. W tym systemie ruń pastwiskowa jest szybko i równomiernie spasana, co powoduje, że można go stosować jedynie na pastwiskach zlokalizowanych na dobrych siedliskach.

        Kwaterowy sposób wypasu (klasyczny) jest najbardziej rozpowszechnionym systemem wypasu w krajach europejskich. Polega na dzieleniu pastwiska na kwatery (części) i kolejnym ich spasaniu (Fot. 7). Ma on szereg zalet, do których należy zaliczyć:

■     zapewnienie zwierzętom potrzebnej ilości paszy o wysokiej wartości pokarmowej;

■     zapewnienie ciągłości żywienia zielonką nawet w okresach niedostatecznego tempa przyrastania runi;

■     możliwość efektywnego nawożenia;

■     stworzenie warunków do intensywnego odrastania runi;

■     możliwość terminowego wykonywania takich zabiegów jak nawożenie, użytkowanie (spasanie) i pielęgnowanie.

        W zależności od ukształtowania terenu i organizacji wypasu (długości czasu potrzebnego roślinom do odrośnięcia na pożądaną wysokość) oraz liczby dni wypasu, pastwisko może być dzielone od 4 do 14 kwater. W średnich warunkach glebowych i klimatycznych, na dobrych pastwiskach, czas odrastania runi wynosi:

■     w I rotacji (kwiecień-maj) – około 18-21 dni;

■     w II rotacji (czerwiec) – 20-24 dni;

■     w III rotacji (lipiec) – 22-30 dni;

■     w IV rotacji (sierpień) około 28-35 dni;

■     w V rotacji (wrzesień-październik) – około 35-45 dni.

        A zatem liczbę kwater wylicza się na podstawie następującego wzoru:

        Na przykład, przy 35 dniach odrastania runi, 3 dniach przebywania zwierząt na kwaterze i jednym pasącym się stadzie, potrzeba 13 kwater (35/3 + 1= 12 + 1 = 13). Przy większej ilości kwater zwierzęta przebywają na kwaterze krócej (np. przy 14 kwaterach maksymalnie 2 dni), natomiast przy mniejszej liczbie kwater (obecnie zalecanej) zwierzęta pasą się na jednej kwaterze dłużej (przeciętnie od 4 do 7 dni).

        Wypas dawkowany różni się od systemu kwaterowego – wolnego tym, że pasącym się zwierzętom wydziela się codziennie (1-2 razy dziennie) świeżą część pastwiska (kwatery) za pomocą przenośnego ogrodzenia elektrycznego. W tym systemie czas odpoczynku (odrostu) jest podobny jak w systemie kwaterowym, ale wykorzystanie porostu jest bardziej intensywne. Zalecany jest przede wszystkim w gospodarstwach konwencjonalnych utrzymujących wysoko mleczne krowy, natomiast jest mniej rozpowszechniony w gospodarstwach ekologicznych hodujących bydło mleczne lub mięsne.

        Wypas wolny stosowany głównie na pastwiskach ekstensywnych jest najtańszym systemem wypasu bydła, w którym pastwisko nie jest dzielone na kwatery. Charakteryzuje się on kilkutygodniowym lub nawet całosezonowym wypasem na pastwisku. Ten system jednak jest bardzo uzależniony od pory roku. W okresie wiosennym przy intensywnym wzroście trawy występuje nadmiar paszy, natomiast w okresie letnim niedobór. W związku z wybiórczym pobieraniem z runi mogą znikać wartościowe i chętnie pobierane trawy, a rozwijać się chwasty. Ten system użytkowania pastwiska pozwala wykorzystać potencjał produkcyjny runi zaledwie w 40-60%. Zabiegi pielęgnacyjne na takim pastwisku są znacznie utrudnione, także nawożenie w okresie wegetacyjnym nie jest możliwe. Pastwiska takie mogą znacznie szybciej ulec degradacji. Za stosowaniem tego systemu przemawia jedynie fakt, że nie wymaga on właściwie żadnych nakładów.

        Wypas ciągły – to pośredni system wypasu. Zwierzęta przebywają na jednym pastwisku, które jest regularnie pielęgnowane. Podstawowa zasada tego systemu polega na kontrolowaniu wysokości spasanej runi w ciągu całego okresu pastwiskowego. W miarę wyjadania i zmniejszenia tempa przyrostu runi, do powierzchni pastwiskowej włącza się powierzchnie zapasową. W okresie słabszego wzrostu runi pastwiskowej można zastosować dokarmianie zwierząt, w wyniku czego trawa będzie miała warunki do prawidłowego odrostu. Ideą ciągłego systemu wypasu jest umożliwienie przygryzania przez zwierzęta odrastających młodych najbardziej wartościowych części roślin. Wypas ciągły sprzyja krzewieniu się traw, tworzeniu się dużej liczby bogato ulistnionych pędów wegetatywnych i poprawie trwałości pastwiska. Zapewnia też dłuższy sezon pastwiskowy.

        Wypas na uwięzi (palikowanie) – zaleca się tylko na małych pastwiskach, najczęściej przypodwórzowych, jeżeli stado jest niewielkie – liczy kilka sztuk (Fot. 8). Możliwy jest wtedy przydział zielonki dla poszczególnych zwierząt oraz zapewniony jest odpowiednio długi spoczynek runi i właściwe nawożenie. Wykorzystanie pastwiska jest dobre, lecz wiąże się z częstym przestawianiem palików w ciągu dnia. Zwierzęta mają ograniczony ruch, a pozostawione w tym samym miejscu przez dłuższy czas wyjadają ruń zbyt intensywnie, co niekorzystnie wpływa na rośliny.

        Użytkowanie zmienne kośno-pastwiskowe – przemienne użytkowanie pastwisk -wypasanie i sprzęt na kiszonkę lub siano. Polega ono na zmiennym (w cyklach 1-3 letnich) użytkowaniu pastwiskowym na przemian z kośnym (łąkowym). Taki system użytkowania trwałych użytków zielonych przyczynia się nie tylko do uzyskiwania większych (5-10%) plonów oraz utrzymania zrównoważonego składu botanicznego runi, ale także do zmniejszenia zainfekowania pastwiska pasożytami (z odchodów) i oczyszczenia pastwiska z gatunków traw mniej lubianych przez bydło. Taki sposób użytkowania pastwisk przyczynia się do tworzenia mocnej i sprężystej darni oraz poprawienia przez to wykorzystania paszy (nawet o około 10%) przez zwierzęta.

        Stosowanie wypasu z jednej strony dostarcza niepełnej dawki pokarmowej, z drugiej strony wpływa na komfort zwierzęcia, dostęp do świeżego powietrza i świeżej zielonki, a także wzrost ogólnej odporności zwierzęcia. A przy dobrej organizacji wypasu i uważaniu na zagrożenia, pastwisko może przynieść korzyści.