Maciej Adamski, Katarzyna Walkowiak, Marta Kaliciak
UP Wrocław
Wskaźnik śmiertelności okołoporodowej w stadach wysokowydajnych jest wysoki, zwłaszcza w ostatnich latach. Zwiększona śmiertelność cieląt po prawidłowym porodzie często jest skutkiem tzw. syndromu słabego cielęcia. Może być związana z wewnątrzmacicznym zahamowaniem wzrostu (IUGR), infekcjami, wcześniactwem, wrodzonymi defektami płodu, błędami żywieniowymi krów przed porodem, ciążą bliźniaczą lub dysfunkcją łożyska. Cielęta powinny podnieść głowę, przyjąć pozycję leżącą na mostku, próbować się podnieść i wstać odpowiednio po ok. 3, 5, 20 i 60-90 minutach po narodzinach. Czasem jednak zdarza się, że pozostają one w pozycji leżącej lub nie są w stanie samodzielnie stać. Witalność cieląt po porodzie można ocenić w ośmiostopniowej skali.
Syndrom słabego cielęcia (ang. weak calf syndrome – WCS) został opisany po raz pierwszy w 1960 roku. Charakteryzuje się on wieloma objawami klinicznymi. Zazwyczaj masa urodzeniowa cieląt jest niska, nawet poniżej 20 kg, cielęta rodzą się słabe i często nie są w stanie wstać. Jeśli się podnoszą to z trudem i po znacznie dłuższym czasie, co może być skutkiem zapaleń stawów oraz obrzęków powyżej stawów kończyn. Cielęta poruszają się wtedy bardzo wolno, są ospałe i często zgarbione. Mają także problemy z oddychaniem oraz ssaniem. Niechęć do ssania może być spowodowana opuchlizną języka, trudnością w otwieraniu pyska oraz ślinotokiem. Najczęściej padają one do 3 dni po porodzie bez żadnych widocznych przyczyn. Diagnostyka syndromu słabego cielęcia powinna opierać się przede wszystkim na ocenie żywotności noworodka. Obejmującej ona takie parametry jak: częstość oddechu i akcji serca, zabarwienie błon śluzowych, czas kiedy cielę zaczyna podnosić głowę i utrzymuje pozycję mostkową, podejmuje próby wstawania, wykazuje napięcie mięśniowe oraz odruchy. Natomiast procedury diagnostyczne dostosowuje się do obrazu klinicznego sugerującego przyczyny. W przypadku zakażeń wewnątrzmacicznych, w surowicy cieląt występuje podwyższony poziom IgM (15-krotnie) oraz IgG (5- krotnie). Wykonuje się również posiew zarówno z samego płodu jak i błon płodowych. Przydatna jest również ocena histopatologiczna łożyska.
Etiologia WCS nadal nie jest do końca poznana, wpływają na nią czynniki oddziałujące zarówno w okresie prenatalnym, w trakcie porodu, jak i późniejszym czasie. Wśród czynników okresu prenatalnego, tzn. działających przed urodzeniem w czasie życia wewnątrzmacicznego najważniejszą rolę pełnią czynniki nieinfekcyjne takie jak:
- IUGR (zahamowanie wzrostu śródmacicznego),
- niedobory związane z nieprawidłowym żywieniem,
- poród przedwczesny,
- atonia macicy,
- niedojrzałość rozwojowa matki,
- wiek matki (większa częstotliwość wystąpienia WCS u cieląt jałówek i starych krów),
- czynniki genetyczne,
- ciąże mnogie i inne.
Z kolei czynniki zakaźne tego okresu to wewnątrzmaciczne zakażenia bakteryjne (Histophilus somni, Leptospira interrogans, Listeria monocytogenes), riketsjowe (Anaplasma marginale), wirusowe (BHV-1, BVDV), pierwotniakowe (Noospora caninum) czy grzybicze. Mogą one powodować zaburzenia rozwoju układu nerwowego czy oddechowego, jak też ich uszkodzenie (w zależności od okresu ciąży). Prowadzi to do nieprawidłowego rozwinięcia się odruchu ssania, a także braku równowagi między oddychaniem i połykaniem, co może skutkować zachłyśnięciami.
Wśród czynników okresu perinatalnego na pierwszy plan wysuwa się przedłużający się poród, a także komplikacje okołoporodowe. Prowadzą one często do niedotlenienia noworodka, czego skutkiem jest kwasica oddechowo-metaboliczna objawiająca się niemożnością utrzymania głowy i stabilności pozycji mostkowej, a także obniżenie napięcia mięśniowego i zaburzenia w odruchu ssania. Kończy się bardzo często śmiercią cielęcia, a u tych, które przeżyły rozwija się zazwyczaj zespół słabego cielęcia.
Z kolei czynniki okresu postnatalnego to przede wszystkim infekcje zarówno miejscowe jak i uogólnione, na przykład zapalenie płuc, zapalenie pępowiny, biegunki, ale także niedobory odporności biernej, hipotermia czy przygniecenie przez matkę.
Warunki środowiskowe i żywienie krów
Ciężka zima (mróz i/lub wysoka wilgotność) jest dodatkowym stresorem dla ciężarnej krowy. Gorsze żywienie w trakcie zimy skutkuje spadkiem masy ciała. Czynniki te i inne mogą wpływać na obniżenie odporności organizmu, a tym samym wzrost aktywności pasożytów wewnętrznych, pogarszając ogólny stan zdrowia krowy. Wszystko to przyczynia się do komplikacji porodowych i osłabienia cieląt. Przy niskiej temperaturze otoczenia oraz wysokiej wilgotności cielęta podatne są na hipotermię, co skutkuje obniżeniem energii witalnej. W konsekwencji obniża to szanse na przeżycie. Cielęta mają problem ze wstawaniem oraz ssaniem matki. Syndrom słabego cielęcia jest powiązany z małą ilością energii i białka w dawce pokarmowej krowy w ostatnim trymestrze ciąży. Intensywny wzrost i rozwój płodu odbywa się w ostatnich 60 dniach ciąży (dochodzi do podwojenia masy płodu) i jest to krytyczny okres w żywieniu krów zasuszonych. Cielaki urodzone przez krowy z niedoborem białka mają trudności z utrzymaniem właściwej temperatury ciała. Prawidłowy bilans energii w dawce pokarmowej sprawia, że krowy są w lepszej kondycji, cechują się większą koncentracją immunoglobulin w siarze. Skutkuje to tym, że cielęta mają większą witalność, szybciej wstają po porodzie.
Choroby
Osobniki z syndromem słabego cielęcia cechują się niedorozwojem narządów limfatycznych, szczególnie grasicy. Wykazują one małą liczbę dojrzewających limfocytów T (tymocytów) i nieprawidłową strukturę zrębu komórek, co może powodować problemy w różnicowaniu limfocytów T, a to z kolei może być przyczyną niewydolności systemu odpornościowego cieląt. Tymocyty wykazują ekstremalną wrażliwość na czynniki stresowe, wywołując inwolucję grasicy oraz ich obumieranie (apoptoza tymocytów) spowodowaną obecnością glukokortykoidów.
W stadach, gdzie występuje syndrom słabego cielęcia można często wykryć wirusa biegunki bydła. U krów cielnych, zainfekowanych tym wirusem, może dojść do poronienia lub deformacji płodu. Jeśli krowa zarazi się w okresie między 40 a 140 dniem ciąży, cielę także zostanie zainfekowane i urodzi się słabe.
Zaburzenia równowagi mineralno- witaminowej krów mogą wpłynąć na trudność porodów. Uwięzienie cielęcia w drogach rodnych samicy może powodować niedotlenienie, co może skutkować zwiększonym stresem, kwasicą, uszkodzeniem układu nerwowego, a nawet śmiercią noworodka. Po takim porodzie cielęta są w większej grupie ryzyka zaburzeń układu oddechowego, nerwowego oraz immunologicznego. Jeśli zdarzy się jednak, że cielę takie zacznie ssać matkę to i tak nie pobierze wystarczającej ilości matczynych przeciwciał, co może predysponować go do zapaleń płuc i innych infekcji.
Choroba białych mięśni u cielnych krów, występująca na tle niedoboru selenu w paszy, może powodować, że cielęta będą mieć słabe serce lub mięśnie szkieletowe i umierają kilka dni po narodzinach. Badania nie potwierdzają jednak, że suplementacja selenu krowie przed ocieleniem zmniejsza procent wystąpienia WCS. Przyczyną słabych mięśni może być także nieprawidłowa funkcja włókien mięśniowych (filamentów aktynowo- miozynowych). W takim przypadku zaleca się podawanie słabym cielętom wapnia oraz aminokwasów.
Wiek krowy
Cielne jałówki są ciągle jeszcze w trakcie wzrostu i rozwoju, jeżeli w tym czasie dawka pokarmowa nie jest prawidłowo zbilansowana mogą wystąpić niedobory białka i energii skutkując urodzeniem słabego cielęcia. Jałówki mają także skłonności do ciężkich porodów. Z kolei starym krowom trudno jest utrzymać prawidłową masę ciała.
Co zrobić, by uniknąć syndromu słabego cielęcia?
1.Szczepić krowy co najmniej 4-6 tygodni przed ocieleniem na choroby wywołane przez Clostridium, choroby układu oddechowego oraz wirusową biegunkę bydła (BVD).
- Zapewnić odpowiednią ilość energii, białka i ewentualnie selenu w dawce pokarmowej krowy kilka miesięcy przed ocieleniem.
- Na bieżąco oceniać kondycję krów (BCS), aby zapewnić optymalną przed porodem.
- Zapewnić krowom odpowiednie warunki środowiskowe.
- Obserwować cielęta po urodzeniu i szybko reagować na jakiekolwiek anomalia.
W przypadku, kiedy podejrzewa się wystąpienie WCS należy otoczyć cielę troskliwą opieką, zadbać o podanie właściwej ilości siary. Ze względu na specyfikę zespołu chorobowego dalsze postępowanie powinno powierzyć się lekarzowi weterynarii. Rzetelny rejestr zdarzeń w stadzie, opieka weterynaryjna, prawidłowy, pogłębianie wiedzy hodowców oraz badania naukowe mają wpływ na poprawę przeżywalności cieląt. Śmiertelność bydła jest problemem również ekonomicznym, obniża opłacalność produkcji. Liczba upadków cieląt w okresie okołoporodowym jest w obecnych czasach jednym z najpowszechniejszych wskaźników dobrostanu. Opieka okołoporodowa nad krowami i cielętami jest zasadniczą dziedziną zarządzania stadem bydła.