Witold Podkówka
Bydgoszcz
W zwierzynie łownej jeleń, łoś, daniel i sarna jest obejmowana nazwą zwierzyny płowej. Ta grupa zwierzyny powoduje szkody w uprawach leśnych, zwłaszcza w młodnikach, przede wszystkim przez spałowanie i zgryzanie drzew. Przyczyną powstających szkód, jest jednak nie tylko wzrost pogłowia, lecz również żer w niewystarczających ilościach w stosunku do liczebności zwierzyny oraz braki niektórych składników.
Żer to naturalne pożywienie pobierane przez zwierzynę na łowisku, zaś karma to pożywienie wykładane dla zwierzyny przez człowieka. Słaba baza żerowa, szczególnie daje się we znaki w okresie zimowym, co wpływa na wzrost szkód zarówno w uprawach leśnych, jak i rolnych. W tej porze roku zwierzyna odczuwa nie tylko niedobór karmy, lecz również brak wody i składników mineralnych, zwłaszcza mikroelementów, co może być przyczyną intensywnego spałowania młodych drzew.
Najodpowiedniejszą karmą, która zaspokajałaby potrzeby zwierzyny i wpływa na zmniejszenie szkód powodowanych spałowaniem, winna być zbliżona do żeru naturalnego. Wymagania te w dużym stopniu spełniają kiszonki, zwłaszcza sporządzone z porostu łąkowego, lucerny i kukurydzy z całych roślin. Wymienione kiszonki pomimo zbliżonej zawartości suchej masy, cechują się zróżnicowaną zawartością poszczególnych składników. Kiszonka z lucerny charakteryzuje się wysoką zawartością białka, włókna i składników mineralnych, zaś uboga jest w energię. Kiszonka z całych roślin kukurydzy jest uboga w białko, składniki mineralne i włókno, natomiast cechuje się wysoką zawartością energii. Kiszonki te muszą zawierać minimum 28% suchej masy. Zalecana zawartości 30-40% suchej masy.
Wysoka zawartość suchej masy, jak również zawartość cukru oraz kwasowość na poziomie pH 4,2-4,5 powoduje, że są one odporne na zamarzanie i nie ulegają procesowi zbrylenia. Zachowują postać sieczki, co ułatwia ich pobieranie. Cechują się one:
■ dobrymi walorami smakowymi,
■ wysoką koncentracją energii, dotyczy to głównie kiszonki z kukurydzy,
■ zawierają wodę – ważny składnik w okresie zimowym i wczesno-wiosennym,
■ zawierają włókno surowe, które u jeleniowatych wpływa na procesy trawienne, dotyczy to kiszonki z lucerny i traw,
■ ujemną stroną jest mała zawartość składników mineralnych, dotyczy to kiszonki z kukurydzy.
Kiszonka dla zwierzyny jest karmą nową, dlatego zachodzi konieczność stopniowego przyzwyczajenia do jej pobierania. W tym celu należy początkowo wykładać niewielkie porcje, posypują je dla przynęty ziarnem owsa, jarzębiną lub pokruszoną jemiołą. Zwierzęta zbierając przynętę, stopniowo oswajają się z zapachem nowej karmy. Dobre walory smakowe i zawartość cukru, sprzyja pobieraniu tej karmy.
Zasady wykładania
Kiszonka jest karmą wilgotną ,dlatego musi być tak wykładana, aby zwierzęta miały do niej łatwy dostęp, nie była przez nie rozrzucana oraz nie ulegała działaniu opadów atmosferycznych. Kiszonkę można wykładać w korytkach pod karmnikami. Lepiej jest wykładać na specjalnych do tego celu przeznaczonych stołach. Są to prostokątne płyty z desek o wymiarach, w zależności od potrzeb 40 x 80 cm lub 75-150 cm. Obite listwą szerokości 10 cm, umieszczone na 4 słupkach wkopanych w ziemię. Stoły powinny być umieszczone pod dachem, aby kiszonka nie mokła. W czasie silnych mrozów zaleca się wykładaną kiszonkę przykryć sieczką lub sianem.
Obowiązuje zasada jednoczesnego skarmiania kiszonek, będących do dyspozycji. Należy wykładać w mieszaninie w dowolnych proporcjach. Udział poszczególnej kiszonki jest uzależniony od zasobności. Błędne jest skarmianie pojedynczo poszczególnych kiszonek.
Okres dokarmiania
Termin oraz ilość i sposób wykładania karmy powinien być ściśle związany z potrzebami fizjologicznymi zwierzyny – wzrost, dojrzewanie, ciąża, laktacja, budowa poroża. Dokarmianie nie może być czynnością szablonową, lecz zależnie od zasobności łowiska tak prowadzone, aby zwierzyna nie była zmuszona do poszukiwania żeru i powodowania szkód.
Jesienią z uwagi na okres porykowiskowy jeleni, należy je dokarmiać karmą treściwą np. ziarnem owsa. W tym okresie zaleca się wykładać kiszonki z całych roślin kukurydzy, zaś ograniczyć kiszonkę z traw lub lucerny.
Późną jesienią przy wcześniejszych mrozach i śniegach, można wykładać kiszonkę. Wykładać tyle kiszonki, ile jej zwierzyna pobierze. Trzeba pamiętać by dokarmianie miało charakter ciągły, do końca zimy i na przedwiośniu. Na ten okres należy zwrócić uwagę, ponieważ wtedy zwierzyna najbardziej odczuwa brak energii, składników budulcowych i mineralnych, jak również witamin.
Kiszonkę należy wykładać do czasu, kiedy zwierzyna sama przestanie ją pobierać. Kiszonka z kukurydzy jest karmą miękką, dlatego należy podawać razem i kiszonką z traw lub lucerny. Zaleca się podawać karmę objętościową twardą, łykowatą np. siano, liściarkę, cięte pędy czy młode drzewka liściaste. W przeciwnym razie zwierzyna będzie szukała twardego czy łykowatego żeru w młodnikach i uprawach.
Normy dokarmiania kiszonką
Ilość potrzebnej kiszonki zależy w pierwszej kolejności od liczebności zwierzyny oraz zasobności łowiska w naturalny żer. Dostępność żeru dla zwierzyny, zależna od warunków atmosferycznych – obfite opady śnieżne, częste obladzenie pokrywy śnieżnej albo odwrotnie – wyjątkowo łagodna zima.
Ustalenie zapasu niezbędnej kiszonki na cały okres dokarmiania w gospodarstwie leśnym jest szczególnie trudne i bardziej skomplikowane niż w gospodarstwie rolnym. W wyliczeniach można się oprzeć jedynie na danych o zwierzynie w zamknięciu (ogrody zoologiczne), wprowadzając poprawkę z uwzględnieniem istniejącego w łowisku żeru naturalnego.
Orientacyjnie przyjmuje się, że dzienna dawka dla jelenia o masie ciała około 100 kg wynosi od 1 do 3 kg, zaś na cały okres dokarmiania wynosi od 150 do 300 kg kiszonki. Należy uwzględnić wszystkie inne gatunki zwierzyny, które mogą korzystać z kiszonki. Najlepiej zapotrzebowanie na kiszonkę ustalić samemu, bowiem dotyczy ona danego łowiska. W tym celu początkowo wykładamy niewielkie porcje, które w miarę pobierania stopniowo zwiększamy do ilości jaka pozostanie niezjedzona. Uzyskana informacja, pozwala na ustalenie dawki informacyjnej, która może ulegać zmianie w zależności od istniejących warunków atmosferycznych.
Niezjedzone resztki kiszonki powinny być usuwane z paśnika, bowiem ulegają one procesowi gnicia i pleśnienia. Szczególnie niebezpieczna jest kiszonka spleśniała, bowiem niektóre gatunki pleśni wytwarzają toksyny.
Dokarmianie kiszonką ma być częścią składową dokarmiania ogólnego, które ma zmniejszyć powodowane przez zwierzynę szkody. Zaleca się wykładanie specjalnych mieszanek mineralnych w formie lizawek, wzbogaconych w mikroelementy. Takie lizawki są produkowane dla bydła, które z zależności regionu kraju zawierają dodatek mikroelementu np. miedź lub kobalt.
Jakość kiszonki
Jakość kiszonki można ocenić organoleptycznie, dokonując oceny następujących cech: zapach, barwę, strukturę lub chemicznie oznaczając zawartość produktów fermentacji i zawartość składników pokarmowych. Dla celów praktycznych ocena organoleptyczna jest wystarczająca i dostatecznie dokładna.
Ważnym wskaźnikiem jakości kiszonki może być jej ocena na podstawie stopnia pobierania przez zwierzynę. Kiszonkę ocenioną jako dobrą na podstawie cech zewnętrznych, z reguły zwierzyna chętnie pobiera. Bywają przypadki, że zwierzyna nie pobiera kiszonki, mimo dobrych cech zewnętrznych. Takie przypadki są znane przy skarmianiu kiszonek w gospodarstwie rolnym.
Dokarmianie zwierzyny kiszonkami, nie spowodowały upadków i zachorowań, przy pobieraniu przemrożonej kiszonki.
Pozyskiwanie kiszonki
Sporządzanie kiszonki bezpośrednio na łowisku, wykorzystując surowce lokalne należy do przeszłości. Uzyskanie kiszonki o dobrych walorach smakowych i wysokiej wartości pokarmowej, jest możliwe przy wykorzystaniu rośliny uprawianej na ten kierunek produkcji. Technologia przygotowania kiszonki jest prosta, jednak wymaga pewnego wyposażenia technicznego, które decyduje o jakości kiszonki. Przy sporządzaniu kiszonki obowiązują rygorystyczne zasady postępowania w zakresie agrotechniki, terminu i technologii zbioru oraz techniki zakiszania. Dlatego wydaje się słusznym, aby wymaganą ilość kiszonki, zarządca gospodarstwa leśnego dokupował w gospodarstwie rolnym, które produkuje kiszonki na własne potrzeby. Może to być na zasadzie doraźnych zakupów lub kontraktacji. Produkcja kiszonki z kukurydzy we własnym zakresie na terenie łowiska, nie spełnia wymagań uzyskania dobrej karmy.
We wszystkich łowiskach podstawowym leśnym surowcem kiszonkarskim, w mniejszym lub większym stopniu dającym się pozyskać, jest przede wszystkim liściarka i trawy z łąk śródleśnych oraz chwasty i zioła z upraw. Tylko z tych surowców, sporządza się kiszonki we własnym zakresie na terenie łowiska.
Głównym miernikiem korzyści z dokarmiania zwierzyny kiszonką, poza dodatnim wpływem na rozwój i kondycję, jest wydatne zmniejszenie szkód przede wszystkim w spałowaniu i zgryzaniu drzew. To jest zasadniczy cel dokarmiania zwierzyny płowej.