Adamski Maciej, Greiss Joanna Uniwerytet Przyrodniczy we Wrocławiu
Według opinii Harolda Pintera „nawet święta krowa potrzebuje byka”. Choć autor tej przewrotnej metafory został laureatem nagrody Nobla w dziedzinie literatury i zapewne z hodowlą bydła niewiele miał wspólnego, to jednak dość trafnie jego słowa podkreślają fundamentalną istotę aspektu użytkowości rozpłodowej krów mięsnych.
Sukces hodowlany determinowany jest przez szereg czynników i działań, które to bezpośrednio wpływają na opłacalność i produkcyjność. W założeniu efektywności mięsnego kierunku użytkowania bydła wykorzystujemy krowy tylko do rozrodu i wychowu cieląt. Każdy hodowca powinien mieć pełną świadomość, że rozród stanowi podstawę chowu i hodowli bydła. Dbałość o poszczególne składowe procesów użytkowości rozpłodowej bydła ras mięsnych będzie się bezpośrednio przekładała na jego szeroko pojętą satysfakcję. Zdrowotność stada powinna iść w parze z motywacją ekonomiczną.
Odchów młodego bydła jest ważnym ogniwem produkcji żywca wołowego, a głównym jej celem jest uzyskanie odpowiednio rozwiniętych jałówek, zdolnych do wycielenia w młodym wieku, bez powikłań porodowych. Okres dojrzałości płciowej u bydła przypada na wiek pomiędzy 6 a 12 miesiącem życia, co warunkuje rasa oraz warunki bytowania, w których przebywają zwierzęta. Mówimy o rasach wczesno (hereford) i późno dojrzewających (charolaise), jest to związane z wiekiem w jakim zwierzęta kończą swój rozwój.
Dojrzałość płciowa a rozpłodowa
By móc dokładnie przyjrzeć się rozrodowi bydła należałoby najpierw sprecyzować, kiedy rozród zwierząt zacząć. Związane z tym są dwa bardzo istotne pojęcia:
■ dojrzałość płciowa – będąca zdolnością zwierząt do wytwarzania dojrzałych komórek rozrodczych;
■ dojrzałość rozpłodowa (lub hodowlana) – możliwości pokrycia jałówki.
U bydła mięsnego dojrzałość płciową osiągają już nawet 6 – miesięczne cieliczki. Problem powstaje w momencie określenia ich dojrzałości hodowlanej. Nie zawsze odchów cieląt przebiega bezproblemowo i w odpowiednich warunkach, co warunkuje prawidłowy rozwój jałówek. Każde zaburzenie okresu cielęcego – na przykład znaczny niedobór składników odżywczych, choroba, sprawiają że zwierzęta dojrzewają rozpłodowo później. Należy pamiętać, że jednym z założeń utrzymania bydła mięsnego jest długowieczność stada podstawowego. Skoro zależy nam na długim użytkowaniu rozpłodowym krów, jałówki w momencie krycia muszą być dobrze odchowane i wyrośnięte. To nie pierwsza ciąża lecz pierwsza laktacja jest największym obciążeniem dla młodego organizmu, hamującym ich rozwój. Zaleca się, by w momencie pierwszego krycia jałówki osiągnęły masę na poziomie 2/3 masy ciała dorosłej krowy. Buhajki osiągają dojrzałość płciową w wieku ok. 8 – miesięcy jednak ich użytkowanie rozpłodowe uwarunkowane jest przede wszystkim uzyskaniem pozytywnej wyceny (Świadectwo wyceny i klasyfikacji buhaja do hodowli).
Etapy porodu
Poród jest zjawiskiem naturalnym i większość wycieleń odbywa się bez ingerencji człowieka. Najwięcej błędów popełnia się w wyniku przedwczesnej, niecierpliwej i niefachowej pomocy w pierwszej fazie porodu – rozwierania dróg rodnych. Faza ta trwa od 2 do 3 godzin, a u pierwiastek wydłużyć się może nawet do 4 godzin. Jedynie powolne wypieranie cielęcia gwarantuje poprawną akcję porodową. Poważnym błędem jest przerywanie pęcherza z wodami płodowymi. Interwencja powoduje, że poród normalny staje się porodem ciężkim i powikłanym, którego następstwem może być zatrzymanie łożyska i opóźniona regeneracja macicy. Również krycie jałówek lub krów ras małych nasieniem buhajów ras dużych może prowadzić do komplikacji w trakcie porodu – dzieje się tak ze względu na dużą masę rodzących się cieląt, lub małą miednicę-wąskie drogi rodne.
Zmienić cielę w przeżuwacza
Podstawowym celem w systemie odchowu cieląt jest możliwie jak najszybsza zmiana cielęcia w przeżuwacza przy zachowaniu optymalnego tempa wzrostu i zdrowotności. Nieprawidłowe żywienie młodych przeżuwaczy skutkuje zaburzeniami w ich metabolizmie, upośledzeniem gospodarki mineralnej organizmu. Potrzeba ssania u cielęcia jest mocno nasilona podczas pierwszych czterech-pięciu pierwszych tygodni życia. Wczesne podanie paszy uzupełniającej o wysokiej zawartości włókna (siano dobrej jakości) jest konieczne aby doprowadzić do szybkiego rozwoju funkcji przeżuwania i zwiększenia motoryki jelit. Cielęciu niezbędny jest nieograniczony dostęp do wody. Takie postępowanie zmniejsza również ryzyko wystąpienia zaburzeń trawienia. Dwumiesięczne cielęta posiadają zbliżoną intensywność przeżuwania do osobników dorosłych. Jest to dla nich najlepszy moment wyjścia na pastwisko, nadal korzystają z mleka matki.
Przy wystarczająco dobrej mleczności krów-matek dość łatwo uzyskać masę ciała jałóweczek na poziomie około 210-220 kg przy odsadzeniu. Pozwala to w późniejszym etapie odchowu na wczesne osiągnięcie kryterium minimalnej masy.
Odpowiednia selekcja
Istotnym etapem pracy hodowlanej jest odpowiedni program selekcji. Często jest on w znacznej mierze uwarunkowany sytuacją panującą na rynku. W okresach dużego popytu na bydło danej rasy prowadzi się w stadach bardzo ostrą selekcję. Do hodowli pozostawia się wówczas jedynie najbardziej wartościowe zwierzęta. Powtarzającym się również zjawiskiem jest to, że w okresach małego popytu ze stada eliminuje się tylko osobniki wyraźnie odstające od reszty, czyli takie, które odbiegają od wytyczonych standardów. Taki sposób prowadzenia selekcji wynika najczęściej z założeń hodowców, którzy postawili na rozbudowę stada poprzez zwiększenie jego liczebności. Umiejętne dobieranie par do rozpłodu pozwala hodowcy na wybranie najbardziej satysfakcjonującego wariantu, w zależności od tego jakie cechy będzie on chciał poprawić (np. tempo wzrostu, umięśnienie).
Metody rozrodu
Czynnikiem warunkującym płodność jest między innymi optymalny czas unasieniania oraz odpowiednie postępowanie z nasieniem wraz z techniką unasieniania. Nieprawidłowe lub wykonane bez staranności zabiegi unasieniania przez inseminatora mogą być przyczyną jałowienia krów. Aby nie dopuścić do trwałej jałowości krowy, która kończy się wybrakowaniem, należy wszelkie wypadki powtarzających się zabiegów unasieniania lub krycia zgłaszać lekarzom weterynarii. W chwili obecnej stosowane są w hodowli trzy formy krycia: naturalne, sztuczna inseminacja oraz przenoszenie zarodków (MOET). Metoda przenoszenia zarodków umożliwia pozyskanie większej liczby potomstwa od jednej samicy, tym samym dając możliwość uzyskania zwiększonego postępu hodowlanego (niestety droga). Pozwala również na zastosowanie selekcji o ostrzejszym charakterze wobec samic oraz na otrzymywanie potomstwa po wybitnych rodzicach. Metoda inseminacji dzięki zaostrzonej selekcji samców i możliwości uzyskania większej liczby potomstwa po danym buhaju pozwala na przyspieszenie postępu hodowlanego. Jednocześnie ogranicza ryzyko występowania chorób przenoszonych drogą płciową podczas naturalnego aktu krycia, pozawala na zwiększenie ilości otrzymywanego potomstwa o określonych cechach po wybitnym ojcu. Wybór metody krycia pozwala m.in. na synchronizację rui (skomasowana sezonowość wycieleń), która to bezpośrednio wpływa na cykl produkcyjny, który to jest determinowany terminami: krycia, wycieleń i odsadzenia. Wybór sposobu reprodukcji (prosta/zawężona/rozszerzona) jest składową działań, które w rezultacie dają elastyczny model produkcyjny. Dzięki pracy i świadomości podjętych działań na etapie użytkowania rozpłodowego zwierząt, możliwe jest stworzenie wyrównanego planu hodowlanego. Pozwoli to na zoptymalizowanie procesów poszczególnych faz cyklu produkcyjnego w stadzie. Dodatkowym atutem tych działań jest dostosowanie etapów odchowu do panujących warunków paszowo-żywieniowych. Wraz z postępem hodowlanym i gospodarczym, model ten może być przekształcany i dostosowywany do aktualnej sytuacji panującej na rynku rolnym.
Jaki efekt chcemy uzyskać?
Kolejnym determinantem systemu chowu bydła mięsnego w odniesieniu do rozrodczości jest cel, który chcemy uzyskać. Tym samym stworzyć możemy trzy rodzaje stad: hodowlane, reprodukcyjne lub czystorasowe oraz towarowe. Każdy typ stada wyznaczany jest przez: liczebność, systemu chowu i uzyskanie końcowego zamierzonego efektu. Stada hodowlane utrzymuje się i doskonali w czystości rasy głównie poprzez selekcjonowanie buhajów o wysokiej wartości hodowlanej. W tego typu stadach stosuje się przeważnie inseminację oraz transfer zarodków. Kojarzenia zwierząt prowadzi się poprzez staranny dobór par do rozpłodu, wybierane są również krowy dawczynie i biorczynie zarodków. W stadach reprodukcyjnych i czystorasowych systemy chowu są dokładnie takie same, jak w przypadku stad hodowlanych, różni się jedynie wielkość stada gdyż mogą być one zarówno małe (50-100 sztuk krów matek) jak i duże (200-600 krów matek). Celem hodowlanym jest uzyskanie buhajów reprodukcyjnych do krycia w stadach towarowych. Stada towarowe, bardzo często mieszańcowe o liczebności sięgającej nawet 1000 i więcej sztuk krów matek. Podstawowym założonym efektem końcowym jest wysoka wydajność produkcyjna takiego stada, dlatego też w użytkowaniu rozpłodowym opartym zazwyczaj na krzyżowaniu towarowym wykorzystywany jest efektu wybujałości mieszańców.
Utrzymanie i żywienie
Warunki utrzymania i żywienia mają ogromny wpływ na efekty rozrodu. Błędy żywieniowe powodują w ponad 70% przypadków nieprawidłowości związanych z zacielaniem się krów. Skutkuje to wydłużaniem się okresu międzywycieleniowego (OMW), rośnie indeks unasiennień i bezpłodność. Warto zadać sobie zatem pytanie, czy dawki pokarmowe są dostosowane do aktualnych potrzeb bydła i odpowiednio zasobne w niezbędne składniki pokarmowe. Błędy pojawiają się zwłaszcza w okresie zimowym, przy niepełnowartościowym żywieniu paszami objętościowymi ubogimi w składniki odżywcze, sole mineralne oraz witaminy. Awitaminozy są częstą przyczyną zaniku rui u krów. Problemy ustępują dopiero w okresie letnim: ruch, słońce, pastwisko. Naszą uwagę powinniśmy również zwrócić na odpowiednie warunki mikroklimatyczne – poziom wilgotności i ruch powietrza. Bydłu mięsnemu nie straszne są mrozy, wytrzymują one bez uszczerbku na zdrowiu nawet poniżej -20°C. Wysoka wilgotność i przeciagi mają istotny negatywny wpływ na zdrowie i rozród. Pomieszczenia powinny być zasobne w duże ilości tlenu i wolne od zanieczyszczeń gazami i pyłami (prawidłowa wentylacja).
Minimalizujemy straty w odchowie
Czynnikiem, wpływającym ograniczająco na wynik reprodukcji – są straty w czasie wychowu. Procent tych strat jest zróżnicowany w zależności od rasy, gospodarstwa, rejonu hodowlanego. Przyczyny strat, to przede wszystkim zaniedbania w higienie wychowu, zakażenia oraz błędy żywieniowe. Nie bez znaczenia pozostaje także stres, oraz technopatie wynikające z nieprzestrzegania dobrostanu zwierząt. Odpowiedni dozór hodowcy i ewentualnie odpowiednio szybko wdrożona profilaktyka weterynaryjna pozwalają na uniknięcie wielu komplikacji zdrowotnych, które mają bezpośredni wpływ na ich użytkowość rozpłodową. Wśród najczęściej występujących chorób niezaraźliwych, które występują u bydła mięsnego wymienić możemy cysty jajnikowe i przewlekłe zapalenia narządów rozrodczych. Spowodowane są one najliczniej trudnościami porodowymi, niezupełnym odejściem łożyska, jak i niewłaściwym postępowaniem w trakcie udzielania pomocy porodowej. Równie ważny wpływ na rozrodczość bydła ras mięsnych ma jego kondycja (BCS). Zbyt wysoka kondycja powoduje, że krowy przed porodem są otłuszczone (otłuszczenie dróg rodnych). Przyczynia się to do częstych komplikacji porodowych. Równiez zbyt niska kondycja poniżej 3pkt (zbyt chude) osłabia akcję porodową. Poród krowy przy zbyt wysokiej lub zbyt niskiej kondycji może doprowadzić do obniżenia witalności noworodka. Ważne, aby wycielenia i wychów przebiegały bez specjalnej ingerencji człowieka. Uzyskujemy to poprzez przestrzeganie podstawowych zasad, które następczo wynikają jedna z drugiej.
Odpowiednia kondycja przed wycieleniem (3>BCS<4) – gwarancja łatwego porodu – wysoka witalność cieląt – prawidłowe odpojenie siarą – wysokie zaopatrzenie w przeciwciała – zdrowe cielę = zamierzony efekt.