Archiwum

Marek Ćwintal  Katedra Szczegółowej Uprawy Roślin, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie

Koniczyna czerwona – łąkowa (Trifolium pratense L.) jest gatunkiem uprawianym zarówno w warunkach polowych jak i na trwałych użytkach zielonych. W uprawie polowej może być wysiewana w monokulturze oraz w mieszankach z trawami. Dostarcza paszy dla zwierząt gospodarskich, głównie przeżuwaczy, zasobnej w białko, składniki mineralne i karotenoidy. Poza tym, ze względu na walory ekologiczne jest cenna w płodozmianie, gdzie stanowi naturalne źródło dopływu azotu i materii organicznej do gleby, zwiększając jej aktywność biologiczną i żyzność. Jest rośliną dobrze zaaklimatyzowaną w warunkach Polski i dość wysoko plonuje, zarówno w uprawie na paszę jak i na nasiona. Umożliwia to wykorzystanie w produkcji paszy materiału siewnego własnej hodowli.

W warunkach polowych koniczyna czerwona jako monokultura wysiewana bywa najczęściej w roślinę ochronną, rzadziej w siewie czystym. Poza rokiem siewu użytkowana jest w plonie głównym z reguły przez jeden rok, nie komplikując płodozmianu. Podejmując decyzję o uprawie koniczyny czerwonej należy uwzględnić jej najważniejsze wymagania siedliskowe i agrotechniczne. Jest to roślina wymagająca w stosunku do opadów, zaś tolerancyjna na zacienienie i słabsze warunki termiczne. Do jej uprawy najlepiej nadają się rejony, w których roczna suma opadów wynosi powyżej 550 mm. Wymagania glebowe koniczyny czerwonej uprawianej na paszę są wysokie. Dobre gleby to należące do kompleksu pszennego bardzo dobrego i dobrego, pszennego górskiego i zbożowo-pastewnego mocnego. Przydatne do jej uprawy są także gleby kompleksu żytniego bardzo dobrego, na których można zebrać średni plon pod warunkiem, że ich odczyn będzie co najmniej lekko kwaśny (pH 5,6-6,5). W przypadku mniejszej wartości pH, gleby takie należy zwapnować, najlepiej pod przedplon ustalając dawkę CaO w oparciu o ich kwasowość hydrolityczną. Koniczyna czerwona z plonem 8-10 t/ha suchej masy pobiera następujące ilości składników pokarmowych: 20-30 kg fosforu, 150-200 kg potasu, 60-100 kg wapnia, 22-30 kg magnezu i 250-300 kg azotu. W ostatni składnik zaopatruje się głównie z powietrza poprzez symbiozę z bakteriami Rhyzobium trifolii. Pozostałe składniki czerpie z gleby, przy czym należy zaznaczyć, że ich dostępność jest uzależniona od odczynu, obecności form przyswajalnych oraz przebiegu pogody. Z uprawy jako wsiewka w roślinę ochronną w pierwszym roku można zebrać plon rośliny ochronnej (zielonkę lub ziarno) oraz odrost koniczyny tzw. ścierniankę. Łączna wartość zebranego plonu jest wyższa od plonu koniczyny uprawianej w siewie czystym (bez rośliny ochronnej). Poza korzystniejszym efektem ekonomicznym taki sposób siewu ogranicza zachwaszczenie koniczyny w początkowym okresie jej wzrostu. Jako rośliny okrywające dla koniczyny łąkowej wykorzystuje się najczęściej zboża jare (jęczmień na ziarno lub owies na zielonkę), których wysiew należy zmniejszyć o 20-30% w stosunku do uprawy bez wsiewki. Siew koniczyny w terminie wiosennym bez roślinny ochronnej jest rzadko praktykowany, gdyż w takich warunkach dochodzi zwykle do silnego zachwaszczania się plantacji, a przez to obniżenia plonu. Koniczynę można także wysiewać w terminie letnim bez rośliny ochronnej, po zbiorze wczesnych odmian ziemniaków, jęczmienia ozimego oraz mieszanek pastewnych.
Przygotowanie pola do siewu zależy od sposobu jego realizacji i od przedplonu. Jeśli będzie to wsiewka w zboże jare, to najwłaściwszym przedplonem będą rośliny okopowe. W takim przypadku uprawa gleby obejmuje orkę przedzimową, natomiast wiosną uprawki przedsiewne (agregatem uprawowym, lub tradycyjnie kultywator, brona). W terminie letnim po zbiorze przedplonu należy wykonać orkę siewną, dobrze glebę wyrównać, a gdy jest zbyt pulchna zastosować wał. Po sobie koniczyna nie powinna być uprawiana częściej, niż co 4-5 lat. W nawożeniu przedsiewnym, przy uprawie jako wsiewka w roślinę ochronną, należy uwzględnić dawkę około 60 kg N/ha, potrzebną głównie dla rośliny ochronnej oraz zwiększoną o 50% dawkę fosforu i potasu w stosunku do stosowanej pod samo zboże. W roku pełnego użytkowania przy średniej zasobności gleby w te składniki, przeciętne nawożenie fosforem wynosi 60-80 kg P2O5/ha, zaś potasem 80-100 kg K2O/ha. Nawozy te należy wnosić wiosną przed ruszeniem wegetacji. Jeśli uzasadniona jest dawka potasu powyżej 120 kg/ha, wówczas wskazany jest jej podział na dwie części (po 50%): przed ruszeniem wegetacji i po zbiorze pierwszego pokosu. Można w ten sposób zapobiec nadmiernej kumulacji tego składnika w suchej masie koniczyny, powyżej 3,0% – stanowiącej granicę dla dobrej jakości paszy. W roku pełnego użytkowania nie stosuje się nawożenia azotem.
Koniczyna czerwona reprezentowana jest przez dwie grupy odmian: diploidalne (2n) i tetraploidalne (4n). Przeważają odmiany diploidalne, których w Krajowym Rejestrze jest 12, natomiast tetraploidalnych 2. Zróżnicowana liczba chromosomów w roślinach ma wpływ na ich cechy morfologiczne, biologiczne i jakościowe. Odmiany tetraploidalne w porównaniu z diploidalnymi posiadają większe liście, łodygi, kwiatostany i nasiona, wyróżniają się ciemniejszym odcieniem zieleni, intensywniej odrastają, są trwalsze i bardziej przydatne do 3-kośnego zbioru. Ponadto są uboższe w suchą masę, natomiast zawierają w niej więcej białka. O wyborze odmiany powinien decydować sposób zagospodarowania plonu oraz intensywność uprawy.
Nasiona koniczyny czerwonej są drobne, a ich masa 1000 wynosi u odmian diploidalnych 1,8-2,2 g, zaś tetraploidalnych 2,4-2,8 g. Różnice te powinny być uwzględnione przy określaniu ilości wysiewu. Dla odmian 2n wysiew nasion w pierwszej klasie jakości powinien wynosić 10-12 kg/ha, natomiast w przypadku gorszej jakości materiału siewnego i w terminie letnim uzasadnione jest zwiększenie wysiewu do 15 kg/ha. Przed siewem nasiona dobrze jest zaszczepić „nitraginą”, zawierającą właściwy dla koniczyny czerwonej szczep bakterii symbiotycznych. Wysiew nasion najlepiej wykonać w rzędy, co 10-20 cm, na głębokość 1,0-1,5 cm. Uprawiając koniczynę czerwoną jako wsiewkę w zboże, najpierw należy wysiać zboże na głębokość 3-4 cm, a następnie płycej koniczynę. Wschody koniczyny są uzależnione od warunków uprawy oraz przebiegu pogody i najczęściej wahają się od 30 do 80%. Wysokie plony można uzyskać już wówczas, gdy na 1m2 po wschodach jest 150-200 roślin. Powodem niskich plonów może być zarówno zbyt mała, jak i zbyt duża obsada roślin na 1 m2. Przy gęstym siewie w łanie dominują rośliny o małej średnicy szyjki korzeniowej, nie wykształcające pędów i szybko wypadające z porostu podczas eksploatacji. Badania przeprowadzone w Katedrze Szczegółowej Uprawy Roślin, UP w Lublinie wykazały, że duży wpływ na kondycję łanu koniczyny ma średnica szyjki korzeniowej roślin. W niej gromadzone są materiały zapasowe, od których zależy odporność roślin na przezimowanie, intensywność odrastania po skoszeniu i po zimie oraz liczba i masa wyrastających pędów. Stwierdzono, że udział roślin w łanie o określonej średnicy szyjki korzeniowej zależy od sposobu i ilości wysiewu nasion oraz odmiany. Wraz ze wzrostem średnicy szyjki korzeniowej wyrasta z niej więcej pędów i o większej masie. W roku siewu dominują rośliny drobne o średnicy szyjki poniżej 2 mm, natomiast roślin o najgrubszej szyjce (powyżej 10 mm) jest od kilku do kilkunastu procent. Wyniki badań w tym zakresie wykazały, że najwięcej siewek (drobnych roślin bez pędów) było w koniczynie uprawianej jako wsiewka w jęczmień jary zbierany na ziarno (72,2%), zaś mniej (38,8%) w koniczynie z siewu czystego. W roku pełnego użytkowania przy obu sposobach siewu było po około 10% roślin najdrobniejszych, natomiast większe różnice wystąpiły we frakcjach roślin o grubszej szyjce korzeniowej. Najliczniejsza była frakcja roślin o średnicy 7-10 mm, wynosząca 30,2 i 33,5% odpowiednio dla siewu czystego i wsiewki. Rośliny kolejnych frakcji o średnicy szyjki 11-14 i <15 mm wynosiły po około 20% w koniczynie z siewu czystego oraz 16,4 i 14,6% w uprawianej jako wsiewka. Przytoczone wyniki świadczą o wpływie warunków siewu na cechy plonotwórcze roślin, które utrzymują się zarówno w pierwszym, jak i drugim roku uprawy. Niebezpieczne dla wzrostu i rozwoju roślin koniczyny jest silne zachwaszczenie plantacji. Bardziej kłopotliwe jest ono w koniczynie uprawianej bez rośliny ochronnej, w porównaniu z wsiewką. Stosowanie herbicydów ma zwykle krótkotrwały efekt i najczęściej pierwszy odrost się zachwaszcza. Po skoszeniu roślin w drugim odroście problem ten zwykle ustępuje. W przypadku uprawy współrzędnej ze zbożami, należy przestrzegać właściwego terminu ich zbioru. Gdy jest to jęczmień jary na ziarno, należy skosić go w pełnej dojrzałości i bezpośrednio po skoszeniu usunąć z pola słomę lub ją rozdrobnić, natomiast owies na zielonkę powinien być skoszony po wykształceniu wiech. W przypadku wylegnięcia zbóż, należy je niezwłocznie skosić, aby uchronić wsiewkę koniczyny od wyginięcia.
Drugi rok uprawy jest okresem pełni plonowania i eksploatacji koniczyny czerwonej na paszę. Ujawnia się wówczas potencjał plonotwórczy roślin, który jest następstwem warunków siewu i sposobu zakładania plantacji w pierwszym roku. W łanie koniczyny zachodzą zmiany w zagęszczeniu roślin i pędów, prowadzące do ukształtowania się określonej struktury, zależnej od ilości, sposobu i terminu wysiewu nasion, decydujące o wielkości plonu.
W roku siewu z uprawy jako wsiewka w jęczmień jary uzyskuje się plon ziarna wynoszący około 3,5 t/ha oraz plon ściernianki około 5-10 t/ha zielonej masy, natomiast z siewu czystego w terminie wiosennym można zebrać 2 pokosy o łącznym plonie 20-30 t/ha zielonki. W drugim roku uprawy można zebrać 2 lub 3 pokosy w zależności od potrzeb i przeznaczenia paszy. Zbiór 2-kośny wykonuje się w fazie początku kwitnienia roślin, natomiast 3-kośny w fazie pąkowania. Przykładowe plony koniczyny czerwonej oraz niektóre cechy jakościowe w zależności od liczby pokosów w roku pełnego użytkowania podano w tabeli 1.