Iwona Radkowska
Instytut Zootechniki – PIB, Dział Technologii, Ekologii i Ekonomiki Produkcji Zwierzęcej. Balice k/Krakowa
Adam Radkowski
Instytut Produkcji Roślinnej, Zakład Łąkarstwa Uniwersytet Rolniczy w Krakowie
Środowisko, w którym krowy mleczne są utrzymywane ma znaczący wpływ na wydajność, jakość mleka, ich zdrowotność, reprodukcję, dobre samopoczucie zwierząt oraz rentowność gospodarstwa. Hodowca ma za zadanie zapewnić zwierzętom jak najlepsze warunki, najlepiej zbliżone do naturalnych. Dobrostan krów ogólnie odnosi się do minimalizacji stresu u krów w celu maksymalizacji produkcji mleka i samopoczucia zwierząt.
Obecnie krowy mleczne coraz częściej utrzymywane są przez cały rok w oborze. Właściwie zaprojektowana i zarządzana obora może zapewnić wysoki poziom produkcji mleka oraz dobrostan zwierząt. Niewłaściwe utrzymanie krów w oborze może być natomiast przyczyną występowania licznych schorzeń i urazów mechanicznych (otarcia, kulawizny). W ciągu wielu lat obserwacji, na podstawie doświadczenia i badań, infrastruktura obór oraz systemy utrzymania zostały udoskonalone. Obecnie projektowane obory znacznie różnią się od tych powstałych 20 czy 30 lat temu. Coraz większą wagę przywiązuje się do zapewnienia krowom komfortu wypoczynku poprzez odpowiednią ilość miejsca do leżenia. Badania naukowe wykazały, iż w pozycji leżącej o 25% zwiększa się przepływ krwi w gruczole mlecznym, przez co zwiększa się także produkcja mleka.
Dobrze zaprojektowana i zarządzana obora zapewnia krowom łatwy dostęp do prawidłowo zbilansowanej paszy, gwarantującej wysoką produkcję mleka, umożliwia odpoczynek oraz jest bezpieczna dla krów w niej przebywających. Czy zatem jeśli krowy przebywają w tak działającej oborze, muszą mieć zapewniony dostęp do pastwiska?
Jeśli tylko istnieją odpowiednie warunki, należy krowom zapewnić możliwość korzystania z pastwisk.
Żywienie paszami zielonymi, niekonserwowanymi ma dużo zalet:
■ zielonki charakteryzują się wysoką wartością biologiczną oraz są źródłem najtańszych składników pokarmowych,
■ nie występują straty składników pokarmowych, co ma miejsce podczas konserwacji,
■ stwierdzono korzystny wpływ żywienia pastwiskowego na zdrowie zwierząt, rozród oraz długość użytkowania,
■ w zielonkach odnotowano wyższą koncentrację energii w porównaniu do kiszonek sporządzanych z zielonki,
■ zawartość witamin i ważniejszych składników biologicznie czynnych w mleku krów żywionych zielonkami jest wyższa niż w mleku pochodzącym od krów żywionych paszami konserwowanymi.
Na pastwiskach niższy koszt produkcji
Żywienie pastwiskowe w znaczący sposób przyczynia się do obniżenia kosztów produkcji mleka. Zanim jednak krowy wyjdą na pastwiska, trzeba je do tego odpowiednio przygotować. Bardzo ważny w żywieniu bydła jest okres przechodzenia z żywienia alkierzowego na pastwiskowe. Zmiany żywienia muszą dokonywać się stopniowo, aby zwierzęta przyzwyczaiły się do nowej paszy. Najbardziej wrażliwe na błędy żywieniowe są krowy o wysokiej wydajności mlecznej. W zależności od okresu wegetacji i jakości pastwiska, krowy o wydajności powyżej 15-18 kg mleka należy dokarmiać. Dokarmianie najczęściej odbywa się dwa razy dziennie przed rannym i wieczornym dojem. Przy racjonalnej gospodarce pastwiskowej z 1 ha można uzyskać około 30 ton zielonki o zawartości 15-20% białka, 30-40% związków węglowodanowych, 20-25% włókna surowego oraz 7-12% popiołu w suchej masie. Przeciętna zawartość składników mineralnych to: około 0,4% P2O5, 1,7-2,0% K2O, 0,7-1,1% CaO i 0,2-0,4% MgO. Z przeprowadzonych kalkulacji wynika, że taka zawartość składników pokarmowych jest w stanie pokryć potrzeby bytowe 3-4 krów i wystarcza na wyprodukowanie 15-18 litrów mleka dziennie. Ponadto zielonka pastwiskowa posiada wysoką strawność wynoszącą 70-80%. Zagrożeniem może być niewłaściwy udział składników mineralnych, który prowadzi do różnych zaburzeń. Nadmiar potasu przy niedoborze sodu powoduje wydłużanie się cykli płciowych, przedłużanie rui, występowanie cyst na jajnikach. W zielonce pastwiskowej często występuje niedobór fosforu, dlatego powinno się uzupełniać go poprzez stosowanie mieszanek mineralnych, w których stosunek Ca:P powinien wynosić 1,5:1 lub 1:1. W celu uniknięcia tężyczki pastwiskowej zaleca się podawanie magnezu w ilości 30-50 g w postaci tlenku magnezu lub 50-80 g siarczanu magnezu na jedną krowę, 3-4 tygodnie przed i 6-8 tygodni po rozpoczęciu wypasu. 
Jaki powinien być skład runi?
Dobra ruń pastwiskowa powinna składać się w 30% z traw wysokich, w 50% z traw niskich, rośliny motylkowate powinny stanowić 10-20%, a zioła około 10%. Najbardziej korzystnymi gatunkami traw wysokich są: kostrzewa łąkowa, tymotka łąkowa oraz kupkówka pospolita, natomiast z traw niskich życica trwała, wiechlina łąkowa i kostrzewa czerwona. Ruń pastwiskowa w swoim składzie powinna zawierać także rośliny motylkowate. Obecność roślin motylkowatych w paszy wpływa na wyższą efektywność produkcji zwierzęcej wynikającą z lepszej wartości pokarmowej tych roślin w porównaniu z trawami. Charakteryzują się one wyższą strawnością, smakowitością i zasobnością w wiele składników pokarmowych. Rośliny motylkowate głównie wzbogacają pasze w białko ogólne, potas, wapń, magnez i tłuszcze, a obniżają zawartość włókna surowego. Mieszanki motylkowato-trawiaste stanowią paszę bardziej urozmaiconą w porównaniu z czystymi zasiewami motylkowatych i traw. Ważnymi parametrami jakości paszy są wzajemne stosunki poszczególnych składników mineralnych, ponieważ decydują one o jej wartości energetycznej, odżywczej i smakowej. Rośliny motylkowate w paszy szczególnie poprawiają wartość stosunków Ca:P i K:(Ca+Mg). Według niektórych badaczy obecność roślin motylkowatych w runi pastwiskowej dzięki poprawie wartości powyższych stosunków eliminuje zagrożenie zachorowania przeżuwaczy na tężyczkę pastwiskową.
Kolejnym bardzo ważnym elementem runi pastwiskowej są zioła. Zawierają one specyficzne związki, do których między innymi należą: alkaloidy, aminokwasy, aminy biogenne, antrachinony, biopierwiastki, flawonoidy, garbniki, glikozydy, gorycze, kumaryny, olejki eteryczne, pektyny, prowitaminy, saponiny, śluzy, witaminy. Działają one podobnie jak ergotropiki sterydowe, nie mają jednak działań ubocznych. Substancje zawarte w ziołach działają moczopędnie, krwiotwórczo, poprawiają apetyt, łagodzą stresy wywoływane czynnikami środowiskowymi, stymulują funkcjonowanie systemu trawiennego i odpornościowego. W zależności od gatunku, a tym samym od substancji czynnych w nich występujących, działanie ziół na organizm zwierzęcia jest wielostronne i złożone. Zioła mogą pełnić funkcję witamin lub biokatalizatorów, regulujących i przyspieszających przemianę materii w organizmie zwierzęcym. Zioła dodatnio wpływają na wydzielanie soków trawiennych, zwiększają apetyt i perystaltykę jelit oraz poprawiają procesy wchłaniania składników pokarmowych. Na łąkach i pastwiskach występuje wiele ziół pobudzających gruczoły mleczne krów do wydzielania mleka, należą do nich między innymi: krwawnik pospolity, kminek zwyczajny, babka lancetowata, mniszek pospolity, przywrotnik pospolity, ostrożeń warzywny, podagrycznik, barszcz, oman, komonica, wyka, marchew dzika, pokrzywa, pępawa, bluszczyk kurdybanek oraz żywokost. Zioła korzystnie wpływają także na poprawę smakowitości produktów pochodzenia zwierzęcego.
Najlepszą metodą wypasu jest system kwaterowy. Spasanie na kwaterze trwa od 1 do 3 dni, natomiast czas odrostu runi to od 20 dni wiosną do 30 dni i więcej w drugiej połowie sezonu pastwiskowego.
Jakie korzyści?
Krowy korzystające z pastwisk mają możliwość ruchu na świeżym powietrzu, działanie promieni słonecznych oraz różnorodność roślin, do których mają dostęp, poprawiają stan zdrowotny krów. Wiele badań naukowych potwierdza korzystny wpływ przebywania krów na pastwisku dla ich dobrostanu. Zmniejsza się liczba zachorowań z powodu kulawizn i chorób racic, krowy pozbawione dostępu do wybiegów i pastwisk narażone są na wystąpienie urazów stawu skokowego i kolana. Kulawizny uznawane są za jeden z najważniejszych problemów w zachowaniu dobrostanu bydła mlecznego. Zwierzęta narażone są na ból i cierpienie, w wyniku czego dochodzi do obniżenia produkcyjności i do wzrostu kosztów produkcji w gospodarstwach mlecznych. Choroby wymion u krów mlecznych stanowią jeden z najczęstszych i najdroższych problemów zdrowotnych, powodujących straty w ilości i jakości mleka, ponoszenie kosztów leczenia oraz konieczność brakowania zwierząt. Najczęstszym powodem występowania mastitis są warunki środowiskowe, niewłaściwe żywienie, drobnoustroje chorobotwórcze oraz odporność zwierząt. Przebywanie krów mlecznych na pastwisku korzystnie wpływa na ograniczenie zachorowalności krów na mastitis. Badania wykazały, że wśród krów nie mających dostępu do pastwiska było 1,8 razy więcej przypadków zachorowania na mastitis w porównaniu do krów utrzymywanych pastwiskowo.
Zachowanie się bydła na pastwisku obejmuje wiele czynności, oprócz pobierania zielonki, zwierzę przeżuwa, wypoczywa oraz spaceruje. Czynności te zależne są od metody użytkowania pastwiska, ilości i jakości runi, obciążenia pastwiska, wieku i masy zwierząt, pory wypasu, pogody i stanu fizjologicznego. Jeżeli zwierzęta przebywają na pastwisku całą dobę, to pobieranie runi może odbywać się także nocą. Warunki takie mają dużo zalet, mianowicie hierarchia w stadzie jest nieco przyhamowana, zwierzęta pasą się spokojnie bez względu na miejsce w niej zajmowane, ruń jest bardziej wilgotna, a temperatura powietrza niższa, co wpływa korzystnie na pobieranie paszy, ponadto owady nie niepokoją zwierząt.
W przypadku stosowania mieszanego wypasu bydła ze zwierzętami innych gatunków, obserwuje się różne preferencje, co do gatunków roślin. Pastwisko jest lepiej wyjadane. Zwierzęta chętnie wyjadają młode rośliny o dużej smakowitości, omijają natomiast rośliny stwardniałe, kłujące i wydzielające silną woń oraz zanieczyszczone odchodami.
Bydło przebywające na pastwisku codziennie pokonuje odległość nawet kilku kilometrów. Stwierdzono, że krowy około 2 godzin dziennie chodzą w poszukiwaniu smakowitej runi lub lepszego miejsca do pasienia się. Warunki, w jakich zwierzę przebywa na pastwisku, sprzyjają dobrej kondycji zwierząt i lepszemu samopoczuciu. Zwierzęta utrzymywane w pomieszczeniach, szczególnie na uwięzi, nie mogą wykonywać wielu naturalnych czynności. Z kolei w pomieszczeniach wolnostanowiskowych, miejsce w hierarchii stada wpływa na jego zachowanie.
Obory wolnowybiegowe
Literatura donosi, że krowy utrzymywane w oborach wolnostanowiskowych, żywione ekstensywnie (z małym udziałem pasz treściwych i z udziałem pastwiska), chorują rzadziej na choroby kończyn i wymion oraz są bardziej płodne i żyją dłużej niż krowy utrzymywane w oborze uwięziowej i żywione intensywnie (z dużym udziałem pasz treściwych i bez udziału pastwiska). Krowy utrzymywane w oborze wolnostanowiskowej, mają swobodę poruszania się, mogą zaspokajać swoje potrzeby społeczne, między innymi przez wzajemne obwąchiwanie się. Kontakty socjalne krów w oborze uwięziowej ograniczają się do lizania siebie i sąsiadujących krów.
Biorąc pod uwagę mniejszą zachorowalność, w tym na choroby kończyn wywołujące ból, większą płodność, dłuższy okres życia i bardziej naturalne zachowanie się można stwierdzić, że system wolnostanowiskowy i ekstensywne żywienie zapewniają krowom wyższy poziom dobrostanu w porównaniu z utrzymaniem uwięziowym i intensywnym żywieniem. Rada Europy zaleca, aby legowiska dla krów miały litą podłogę i były pokryte ściółką, a krowy i jałowice miały możliwość ekspresji zachowań społecznych i przebywania poza oborą, latem możliwie codziennie.
Nowe technologie utrzymania oraz błędy popełniane w żywieniu, pielęgnacji i organizacji stada przyczyniają się do zmian w zachowaniu zwierząt i mogą wpływać na obniżenie ich użytkowości. Przykładem może być utrzymywanie krów na niezacienionych okólnikach w lecie przy wysokich temperaturach, następuje wówczas zmniejszenie pobierania paszy oraz zmniejszenie wydajności nawet o 20%. Złe zamontowanie treserów u krów na stanowiskach wprowadza stres, niepokój, strach przed porażeniem, złe samopoczucie oraz mniejszy apetyt, co w konsekwencji powoduje mniejsze pobranie paszy i niższą wydajność. Duże zagęszczenie zwierząt powoduje wzrost agresywności, obniżenie wydajności i opóźnia ustalenie hierarchii w stadzie.
Częściowy dostęp do pastwiska
Aktualnie kładzie się duży nacisk na łagodzenie stresów i zachowanie komfortu utrzymania zwierząt, czyli zachowanie dobrostanu. Jaki zatem system utrzymania krów mlecznych jest najlepszy. Przeprowadzone badania naukowe, w których krowy miały „możliwość wyboru” dowiodły, iż krowy nie wykazują jednoznacznych preferencji co do przebywania na pastwisku czy w oborze. Ich wybór głównie zależy od pory dnia i warunków środowiskowych. Krowy na pastwisku częściej przebywały w nocy oraz w dni chłodniejsze. Najlepszym rozwiązaniem byłoby zatem utrzymywanie krów w oborach wolnostanowiskowych z otwartymi drzwiami umożliwiającymi dostęp krowom do pastwiska kiedy tylko zechcą.
Częściowy dostęp do pastwiska to praktyczne rozwiązanie dla producentów, którzy chcą promować zdrowie i dobrostan krów przy zachowaniu wysokiego poziomu produkcji mleka.