Rafał Sieradzki, PFHBiPM
Maciej Adamski, UP we Wrocławiu
Intensyfikacja produkcji mleka powoduje, że w hodowli bydła mlecznego zyskują na znaczeniu cechy funkcjonalne, które w znacznym stopniu obniżają koszty produkcji. Cechy płodnościowe, długowieczność, zdrowotność wymienia, odporność na choroby, szybkość doju, temperament, zdrowotność racic to parametry, które gwarantują dłuższe „życie produkcyjne” krowy.
Zdrowotność kończyn a zwłaszcza profilaktyka zapobiegania występowaniu chorób racic w populacji bydła mlecznego, to bardzo ważny problem wpływający zasadniczo na poziom i opłacalność produkcji.
Brakowanie z tytułu chorób racic to ok. 10-15% z tendencją wzrostową. Szacuje się, że koszt tzw. „kulawej” krowy w stadzie to straty rzędu 1000 zł.
Zmniejszona produkcja mleka, koszty leczenia, zwiększony remont stada, problemy z zacieleniami itp., składają się na tak wysokie koszty.
W praktyce, problemy z racicami występują w niewielkiej skali, kiedy zwierzęta utrzymywane są w odpowiednich warunkach zoohigienicznych. Czyste i suche podłoże, właściwie żywienie, w zależności od systemu utrzymania stosowanie standardowych środków zapobiegawczych tzn. kąpieli racic (system bezuwiązowy) oraz okresowa korekcja racic pomagają uniknąć problemów związanych z racicami.
Można zatem założyć tezę, że: jeżeli w stadzie bydła mlecznego występują problemy z racicami to mają one podłoże zarówno dziedziczne jak i środowiskowe. Związane są one z: systemem utrzymania i sposobem opieki, skłonnościami genetycznymi, kondycją oraz żywieniem. Schorzenia racic w większym stopniu dotykają tylnych kończyn ze względu m.in. na przenoszenie większego ciężaru.
Krótka charakterystyka jednostek chorobowych
U bydła mlecznego występuje zasadniczo 6 rodzajów schorzeń:
■ Wrzód podeszwy, wrzód Rustelholza
Wrzód obejmuje zwłaszcza III palec tylni i IV palec przedni; lokalizuje się w miejscu przejścia podeszwy w opuszkę (przyczep mięśnia zginacza głębokiego). Tu następuje stwardnienie – egzostoza kompensacyjna. Dotyczy najczęściej kończyn tylnych i racic zewnętrznych. Zaburzony rozkład sił i naprężenia uszkadza tworzywo racicowe i wpływa na proces tworzenia rogu.
■ Choroba białej linii
Dotyczy przerwania połączenia pomiędzy ścianą racicy i podeszwą. Zazwyczaj występuje ostra postać choroby, która umiejscowiona jest na tylnych bocznych racicach po zewnętrznej stronie. Przypuszcza się, że przyczyną tej choroby jest niewłaściwie przeprowadzona pielęgnacja racic oraz błędy żywieniowe polegające głównie na niedoborze włókna, prowadzące do kwasicy żwacza, w efekcie tego dochodzi do ochwatu.
■ Ochwat, wylewy w podeszwie
Zwane także aseptycznym zapaleniem tworzywa racicowego, w znaczeniu międzynarodowym określa się je jako „laminitis”. Jest to choroba nieinfekcyjna, o przewlekłym, podostrym lub ostrym przebiegu. W schorzeniu tym dochodzi do zaburzeń w ukrwieniu tworzywa. Spowodowany jest też przez choroby metaboliczne takie jak: kwasica żwacza i ketoza, które powstają poprzez błędy żywieniowe. Przyczyny mogą być też uwarunkowane genetycznie.
■ Zapalenie skóry palca
Jest to powierzchowne zapalenie skóry, choroba obejmuje zwykle skórę na przejściu pomiędzy szparą między racicową w owłosioną część opuszek. Wpływ na tego typu schorzenie ma min. zbyt duża wilgotność, warunki mikroklimatu obory, żywienie, system utrzymania. Nasilenie pojawia się w okresach od stycznia do marca jak również od czerwca do sierpnia.
■ Zapalenie skóry szpary międzyracicowej
Jest chorobą bakteryjną i zakaźną. Najczęściej występuje zimą, gdy zwierzęta są w oborze. Bakterie osiedlają się na skórze szpary międzyracicznej i doprowadzają do zniszczenia naskórka, rozpuszczenia substancji rogowej i dochodzi wówczas do zapalenia surowiczego.
■ Ropowica skóry szpary międzyracicowej
Często w praktyce określana mianem zanokcicy lub zastrzału, może prowadzić do kulawizn najwyższego stopnia. Rozwojowi choroby, której przyczyną są beztlenowce, sprzyjają niehigieniczne warunki oborowe, nadmierna wilgotność, kał i mocz – to idealne środowisko rozwoju bakterii chorobotwórczych. Choroba przedstawia się w początkowej fazie poprzez zaczerwienienie, przekształcając się w obrzęk mogący sięgać aż do raciczek, ze względu na obrzmienie tkanki przestrzeni międzypalcowej, kończyny wyglądają często jak szeroko rozstawione.
Profilaktyka chorób racic obejmuje szereg tematów, które można podzielić na:
● warunki bytowe (utrzymania)
● kąpiele i mycie racic
● korekcja racic
● racjonalne żywienie
● skłonności genetyczne.
Warunki bytowe
Warunki te mają zróżnicowane znaczenie zależne od zastosowanego systemu utrzymania bydła. Na ogół jest tak, że postępowanie hodowcy ma większy wpływ na warunki panujące w oborze (racjonalnie czyste i suche) niż sam typ obory. Jednak zdecydowanie korzystniejszy dla zdrowia racic jest system wolnostanowiskowy niż uwięziowy. Plusem obór wiązanych jest ograniczenie infekcji chorób do mniejszej liczby zwierząt w porównaniu do obór wolnostanowiskowych, gdzie istnieje niebezpieczeństwo zainfekowania wszystkich zwierząt. Również w oborach wiązanych przednie racice w większości nie wykazują zmian chorobowych. Natomiast ze względu na ograniczoną możliwość poruszania się u indywidualnych zwierząt objawy są często bardziej poważne, z większym zdeformowaniem części rogowej i utykaniem.
Ważnym elementem warunków bytowania jest podłoże, po którym krowa porusza się oraz stanowisko legowiskowe. Często w systemie uwięziowym stanowisko nie spełnia wymogów dla współczesnej krowy (dużej, długiej, o pojemnej klatce piersiowej). Często to stanowisko zbyt wąskie, krótkie, ze zbyt dużym spadem, które było wygodne dla rasy ncb. Zdarza się, szczególnie w oborach o usuwaniu obornika w systemie tzw. posuwisto-zwrotnym, że krowa tylnymi kończynami stoi w ganku gnojowym w pozycji nienaturalnej. Ma to kolosalne znaczenie dla zdrowotności racic i deformowania postawy tylnych nóg.
W systemie wolnostanowiskowym dla zdrowia kończyn i racic duże znaczenie ma jakość podłóg, ich twardość, kształt i ścieralność. Nawierzchnia winna być równa, nie powodująca poślizgów i nadmiernego ścierania się rogu racicy.
Specjaliści od budynków inwentarskich zalecają przejść się po podłodze boso. Jeśli taki spacer stanowi dyskomfort dla człowieka, to będzie on w równym stopniu utrudnieniem dla krowy. Kiedy zauważa się zwierzę, które w sposób zbyt ostrożny i zbyt wolno stawia kroki równocześnie szeroko rozstawiając tylne nogi może to być znak, że powierzchnia jest zbyt gładka. Ważnym elementem jest również natężenie światła w pomieszczeniach, które powinno zapewnić, że krowa porusza się pewnie i stawia kroki zgodnie z naturą tzn. tylne nogi stawia w miejscu gdzie jest ślad przednich. W sytuacjach kiedy jest niedostateczna ilość światła, zwierzę staje się niespokojne, podnosi głowę i idzie niestabilnym krokiem, często stawiając tylne nogi na zewnątrz śladów przednich co zwiększa obciążenie zewnętrznej części racic.
Prawidłowo ukształtowane podłogi sprawiają, że krowa chętniej i częściej chodzi do stołu paszowego, miejsca pojenia czy odpoczynku. Oczywiście należy dodać, że krowa chętniej chodzi i stoi na powierzchni gumowej niż betonowej dlatego coraz częściej spotyka się w oborach maty gumowe, które wykłada się nie tylko na stanowiskach lecz również na korytarzach przepędowych, poczekalniach czy nawet w halach udojowych. Takie rozwiązanie na pewno w znacznym stopniu ograniczy narażenie racic na choroby wynikające ze złego stanu nawierzchni.
Na zdrowe racice ogromny wpływ ma również higiena podłóg i stanowisk. Trzeba sobie zdać sprawę, że to właśnie z podłożem krowy są w najbliższym kontakcie. Wszelkie zanieczyszczenia stwarzają niekorzystne warunki środowiskowe dla racic powodujące różnego rodzaju deformacje rogu i palców. Zaleca się, aby kilkakrotnie w ciągu roku czyścić mechanicznie stanowiska w oborach wolnostanowiskowych, a w oborach uwięziowych ścielić codziennie świeżą słomą i na bieżąco usuwać obornik. W dobie współczesnej technologii stosuje się różnego rodzaju zgarniacze np. typu delta, które często pracują okresowo. Zalegający obornik stanowi doskonałą pożywkę dla namnażania drobnoustrojów. Często w miejscach trudno dostępnych takich jak poidła, gdzie nie prowadzi się dokładnego oczyszczania tworzy się idealne środowisko dla patogenów. Czynnikiem sprzyjającym chorobom kończyn jest również zbyt duża obsada zwierząt powodująca często wzajemne okaleczenia oraz zbyt dużą koncentrację obornika. Zwierzęta żyjące w takich warunkach stają się nadmiernie ruchliwe, bardziej nerwowe i agresywne. Harmonogram prac związanych z szeroko pojętą higieną pomieszczeń powinien również uwzględniać bielenie i dezynfekcję. Do dezynfekcji stanowisk powinno wykorzystywać się preparaty, z uwzględnieniem różnego rodzaju czynnika aktywnego ze względu na szybkie uodpornianie się (np. much) na dany preparat. Ze stada produkcyjnego należy eliminować również zwierzęta chore. Wszelkiego rodzaju wysięki ropy i krwi np. z dróg rodnych czy skaleczeń powodują zanieczyszczanie podłoża. Dlatego podczas projektowania obór należy uwzględnić miejsca na izolatkę oraz porodówkę.
Ściśle związany z higieną podłoża jest poziom jej wilgotności. Racica musi być jak najdłużej sucha. Zbyt długie przebywanie w środowisku mokrym (obornik, gnojówka itp.) powoduje zmiękczenie rogu racicy, a szczególnie podeszwy co w konsekwencji doprowadza do zwiększenia ryzyka uszkodzeń i kulawizn. W oborach uwięziowych gdzie występują ruszta w celu zmniejszenia zawilgocenia tylnych racic poleca się nakładanie mat gumowych. Zabieg ten w znacznym stopniu zmniejszy ryzyko gnicia piętek racicowych.