Strefa Bydło

Współczesne postrzeganie dobrostanu zwierząt

dr hab. Anna Wójcik, Wydział Bioinżynierii Zwierząt, UWM Olsztyn

 

Dobrostan zwierząt (animal welfare, well-being) w sposób bezpośredni lub pośredni warunkuje zdrowotność i produkcyjność zwierząt gospodarskich, a przez to wpływa na jakość produktów pochodzenia zwierzęcego. Zagadnienie dobrostanu zwierząt pojawia się obecnie w różnych przepisach i uregulowaniach prawnych odnośnie hodowli, chowu, użytkowania i ochrony zwierząt gospodarskich. Również w ostatnich latach społeczeństwo coraz bardziej interesuje się warunkami, w jakich utrzymywane są i użytkowane zwierzęta gospodarskie. Dlatego dobrostan zwierząt jako termin, zadomowił się już w świadomości hodowców, zootechników i lekarzy weterynarii. Jednak barierą szybkiego postępu na drodze propagowania założeń dobrostanu zwierząt jest brak wiedzy, o tym czym jest dobrostan, jak go określić i zmierzyć a w końcu – jak o niego zadbać.

 

Pojecie dobrostanu nie jest łatwe do zdefiniowania, ponieważ ściśle wiąże się z takimi terminami biologicznymi, jak stres, adaptacja, kondycja i homeostaza czy wzbogacone i zubożone środowisko życia. Dotyczy organizmu jako całości i ogarnia wszystkie jego funkcje, od reakcji psychicznych (emocje, odczucia) do zjawisk zachodzących na poziomie komórkowym. Interakcje między różnymi poziomami dobrostanu a równowagą biologiczną organizmu dotyczą całego okresu życia i podlegają wpływom środowiska zewnętrznego i wewnętrznego. Podczas trwających dyskusji na temat dobrostanu pojawiały się różne jego definicje. Baerends (1978, cyt. za Jezierski i Kopowski 1997) określa dobrostan zwierząt jako sytuację, w której bodźce i informacje środowiskowe, działające na system nerwowy, mieszczą się w zakresie wielkości akceptowanych przez organizm. Bardziej złożone definicje włączają aspekt emocjonalny i psychiczny, a także odczucia zwierząt:
■    Hughes (1976) – dobrostan jest to stan zdrowia fizycznego i psychicznego, w którym zwierzęta są w pełnej harmonii ze swoim środowiskiem;
■    Carpenter (1980) – jest to stan, w którym zwierzęta mogą się zaadoptować bez cierpienia do środowiska stworzonego przez człowieka;
■    Sainsbury (1984, cyt. za Kołacz i Bodak 1999) – jest to zespół warunków pokrywających potrzeby biologiczne i behawioralne organizmu, co umożliwia objawienie pełni jego możliwości genetycznych;
■    Meyer (1984, cyt. za Jezierski i Kopowski 1997) – stan charakteryzujący się zaspokojeniem wszystkich gatunkowo specyficznych i indywidualnych potrzeb życiowych, który może być utrzymywany przez dłuższy czas dzięki nieskrępowanemu przebiegowi wszystkich funkcji organizmu;
■    Broom (1986) – dobrostan jest takim stanem ustroju, w którym zwierzę potrafi „dawać sobie radę” lub „uporać się” (coping) z czynnikami występującymi w jego środowisku. Zdolność „coping” związana jest z funkcjami struktur mózgu, które synchronizują informacje pochodzące ze środowiska zewnętrznego z aktywnością metaboliczną ustroju.

Możemy więc powiedzieć, że: dobrostan występuje wtedy, gdy zwierzę zarówno z fizjologicznego jak i etologicznego, punktu widzenia znajduje się w harmonii z otaczającym go środowiskiem i jest zdolne adaptować się w odpowiedni sposób do zmian zachodzących w środowisku (Van Putten i Dammers 1976, Wiepkema i Koolhaas 1993). Zachwianie dobrostanu następuje wówczas, gdy organizm nie jest w stanie prawidłowo ocenić sytuacji, a następnie aktywnie przeciwdziałać niekorzystnym zmianom w otoczeniu, lub gdy zmiany są dla zwierzęcia nieprzewidywalne (Dobrzański 2009, Jezierski i Kopowski 1997; Kołacz i Bodak 1999). Tak więc dobrostan znaczy więcej niż komfort fizyczny lub biologiczny, gdyż dodatkowo uwzględnia równowagę emocjonalną zależną od możliwości wypełniania gatunkowych i osobniczych norm behawioralnych.
W procesie udomowienia zwierząt gospodarskich, zmiany w morfologii, fizjologii i zachowaniu się zwierząt oraz zmiany w chowie powodujące zwiększenie się ich wydajności zachodziły bardzo wolno, umożliwiając stopniowe ich adaptowanie się do zachodzących zmian (Empel 1999). Wyraźne zintensyfikowanie chowu zwierząt nastąpiło w XIX wieku, kiedy to wyhodowano liczne nowe rasy, zróżnicowane pod względem budowy i użytkowości, które intensywniej żywione coraz więcej czasu spędzały w pomieszczeniach. W XX wieku, gdy zaczęto wprowadzać różne technologie chowu intensywnego sytuacja zwierząt jeszcze bardziej się zmieniła. Technologie chowu intensywnego charakteryzowały się dużym zagęszczeniem zwierząt, utrzymaniem bezściołowym czy w bateriach, wyeliminowaniem pastwisk oraz wybiegów, ograniczeniem możliwości ruchu, wysokim stopniem mechanizacji, a ponadto koniecznością wielu manipulacji i zabiegów (kolczykowanie, kastracja, obcinanie ogonków, kiełków, dziobów itd.).
Większość technologii chowu wielkostadnego jak również wykonywane zabiegi nie zawsze należą do przyjaznych dla zwierząt, często są przyczyną stresów, zaburzeń w sferze emocjonalnej, w efekcie powodując obniżenie wyników produkcyjnych, rozrodczych i zdrowotnych. Długotrwałe niezaspokojenie potrzeb związanych ze sferą somatyczną, zwanych potrzebami biologicznymi, prowadzi do zaburzeń metabolizmu, choroby a nawet śmierci. Długotrwałe niezaspokojenie potrzeb związanych ze sferą psychiczną, zwanych potrzebami behawioralnymi, wywołuje frustrację i cierpienie, objawiające się nietypowymi formami zachowania się (Empel 1999). Ponadto technologie chowu intensywnego okazały się ogromnym obciążeniem dla środowiska. Po wprowadzeniu nowych technologii, już na przełomie lat 60-tych, hodowcy i lekarze weterynarii zauważyli związki między nowymi metodami chowu zwierząt, a obniżaniem się standardów higienicznych i wzrostem występowania niektórych schorzeń (schorzeń o technologicznej, środowiskowej etiologii). Przeprowadzone później badania i obserwacje wykazały, że istnieje potrzeba dostosowywania rozwiązań technicznych do potrzeb zwierząt oraz, że istnieje potrzeba wnikliwej oceny nowych technologii i systemów utrzymania zwierząt z uwzględnieniem ich potrzeb.
Główne założenia dobrostanu zwierząt gospodarskich ujęte w jednolitej, bardzo przejrzystej formie, zostały opublikowane w Kodeksie Dobrostanu Zwierząt Gospodarskich (Cods for the Welfare of Livestock) w 1983 roku (Kołacz i Bodak 1999). Zawarte w nim podstawowe wymogi nakazują, by zwierzęta były:
■    wolne od głodu i pragnienia – przez zapewnienie im świeżej wody i paszy zabezpieczających ich potrzeby w zakresie dobrej zdrowotności, wzrostu i żywotności;
■    wolne od dyskomfortu – przez zabezpieczenie im schronienia, optymalnych warunków środowiska i wygodnej powierzchni legowiska do wypoczynku;
■    wolne od bólu, urazów i chorób – przez zapewnienie im odpowiedniej prewencji, profilaktyki, szybkiej diagnostyki i leczenia;
■    zdolne do wyrażania normalnego behawioru – przez zapewnienie im odpowiedniego i właściwego składu socjalnego w grupie;
■    wolne od strachu i stresu – poprzez eliminacje czynników powodujących stres.
Złożoność pojęcia dobrostan stwarza problem ustalenia obiektywnych kryteriów jego oceny, dlatego do tego celu należy wykorzystywać możliwie szeroki wachlarz wskaźników uwzględniających kryteria obiektywne: diagnostyka kliniczna i laboratoryjna, pomiary makro- i mikroklimatu, analizy statystyczne, badania etologiczne oraz kryteria subiektywne: prowadzone na bieżąco obserwacje zachowania zwierząt i indywidualne odczucie stanu środowiska.
Kryteria oceny dobrostanu (Jezierski i Kopowski 1997, Kołacz i Bodak 1999, Kołacz i Dobrzański 2006) mogą mieć więc różny charakter i można je podzielić na kilka grup:
■    fizjologiczne – wskaźniki hematologiczne i biochemiczne krwi, temperatura ciała, ciśnienie krwi i tętno;
■    behawioralne – obserwacje zachowań zwierząt w określonych warunkach środowiska;
■    zdrowotne i produkcyjne – wygląd zwierzęcia i jego kondycja, uszkodzenia ciała, zachorowalność, śmiertelność, produkcyjność czy rozrodczość;
■    uzupełniające – uwarunkowania techniczno-technologiczne budynków inwentarskich: dostępna powierzchnia, rodzaj podłogi i materiału ściołowego, sposób ograniczania swobody zwierząt, a także mikroklimat pomieszczeń inwentarskich.

W szacowaniu dobrostanu ważne jest również kryterium etyczne, związane ze zmianą punktu odniesienia do zwierząt, które z przedmiotu produkcji stają się podmiotem zdolnym do odczuwania cierpienia. Podsumowując można stwierdzić, że nie ma jednego, pojedynczego i obiektywnego kryterium, na którym można by się oprzeć oceniając dany system chowu pod kątem dobrostanu zwierząt. Każde z wymienionych kryteriów, brane pojedynczo pod uwagę, może być nieadekwatne, dlatego też oceniając dobrostan należy uwzględniać możliwie dużą ich liczbę.
Skąd wiemy o tym, czy określone warunki chowu zaspakajają biologiczne i behawioralne potrzeby i czy zwierzęta przystosowują się do zmieniających się warunków chowu i do rosnącej wydajności? Miarą tego jest poziom ich dobrostanu, który może wykazywać różne stopnie: od wysokiego, poprzez obniżony do niskiego poziom dobrostanu (Broom 1991, 1997). Wysoki poziom dobrostanu to m.in.:
■    prawidłowy wzrost i rozwój zwierząt;
■    wysoka płodność i plenność oraz wysoka produkcyjność;
■    dobry stan zdrowia i utrzymanie w normie wskaźników fizjologicznych;
■    przejawianie różnorodnych form normalnego zachowania.

W kontaktach ze zwierzętami zwracają jednak naszą uwagę przede wszystkim oznaki obniżonego i niskiego poziomu dobrostanu, którego objawy behawioralne, fizjologiczne i patologiczne bardziej rzucają się w oczy. Niski poziom dobrostanu to:
■    obniżona zdolność wzrostu i rozwoju zwierząt;
■    uszkodzenia ciała (urazogenność środowiska);
■    obniżony poziom zdolności adaptacyjnych względem sytuacji stresowych;
■    ograniczenia w przejawianiu naturalnych reakcji behawioralnych;
■    patologie behawioralne (stereotypie);
■    obniżenie odporności i choroby.

Biorąc pod uwagę, że istnieje wiele kryteriów oceny poziomu dobrostanu, konieczne jest opracowanie metod, które w sposób możliwie jak najbardziej obiektywny oceniałyby dany system chowu pod kątem dobrostanu zwierząt. Musimy brać pod uwagę, że każdy z wymienionych wcześniej wskaźników, brany pojedynczo pod uwagę, może być nieadekwatny, dlatego też oceniając dobrostan należy uwzględniać możliwie dużą liczbę wskaźników. Opracowywane od lat osiemdziesiątych metody opisowo-punktowe (m.in. metoda TGI 35L i TGI 200) uwzględniają do oceny poziomu dobrostanu trzy kategorie parametrów: dotyczące środowiska bytowania zwierząt, dotyczące samego zwierzęcia i dotyczące zarządzania i opieki nad zwierzętami (Aerts i in., 2006, Bartussek 1999, Bracke i in., 2001, Johnsen i in., 2001, Sundrum i in. 1994).
Unia Europejska przykłada ogromną wagę do propagowania założeń dobrostanu i możliwości jego oceny. Efektem podejmowanych przez UE działań, jest realizacja w 6. i 7. Programie Ramowym projektów badawczych: Welfare Quality®, Animal Welfare Research in an Enlarged Europe (AWARE), Animal Welfare Indicators (AWIN), Welfare Quality Network, Econ Welfare – Socio Economic Aspect of Farm Animals Welfare. W realizację projektu Welfare Quality® zaangażowanych było 39 instytutów i uniwersytetów specjalizujących się w problematyce dobrostanu zwierząt. Celem tego projektu było opracowanie ugruntowanych naukowo norm dotyczących dobrostanu zwierząt oraz praktycznych strategii, aby aspekt dobrostanu zwierząt włączyć w łańcuch rolnictwo – przetwórstwo – dystrybucja – zbyt i udostępnić konsumentom odpowiednie informacje (Dobrzański 2009). W efekcie zostały opracowane protokoły oceny dobrostanu dla bydła, świń i drobiu. Ocena dobrostanu obejmuje 12. kryteriów przyporządkowanych do czterech obszarów: żywienie, budynek, zdrowie i zachowanie zwierząt. Każde kryterium jest punktowane a suma punktów umożliwia dopiero ocenę dobrostanu zwierząt.
Założenia Kodeksu Dobrostanu Zwierząt dały również impuls do opracowania nowych, uwzględniających potrzeby zwierząt, europejskich aktów prawnych w zakresie ochrony zwierząt gospodarskich. W Polsce najważniejszym aktem prawnym regulującym ochronę zwierząt, jest Ustawa o ochronie zwierząt z dnia 21 sierpnia 1997 roku (tekst jednolity Dz. U. 2003, nr 106, poz. 1002 wraz z późniejszymi zmianami), która w rozdziale trzecim podaje podstawowe zasady ochrony zwierząt gospodarskich, według których zwierzętom gospodarskim należy zapewnić opiekę i właściwe warunki bytowania, a warunki chowu lub hodowli zwierząt nie mogą powodować urazów i uszkodzeń ciała lub innych cierpień.
Aktami wykonawczymi do Ustawy o ochronie zwierząt są dwa rozporządzenia: Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 15 lutego 2010 roku w sprawie wymagań i sposobu postępowania przy utrzymywaniu gatunków zwierząt gospodarskich, dla których normy ochrony zostały określone w przepisach Unii Europejskiej (Dz. U. 2010, nr 56, poz. 344 wraz z późniejszą zmianą: Dz. U. 2010, nr 171, poz. 1157) oraz Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 25 czerwca 2010 roku w sprawie minimalnych warunków utrzymania gatunków zwierząt gospodarskich innych niż te, dla których normy ochrony zostały określone w przepisach Unii Europejskiej (Dz. U. 2010, nr 116, poz. 778). Rozporządzenia te określają minimalne warunki utrzymywania zwierząt gospodarskich, odrębnie dla każdego gatunku, wieku i stanu fizjologicznego tych zwierząt, w tym obsadę zwierząt w zależności od systemów utrzymywania.
Obecnie najbardziej popularnym rozumieniem dobrostanu zwierząt jest zapewnienie im minimalnych warunków utrzymania, które zawarte są w wyżej wymienionych aktach prawnych. Ale musimy mieć świadomość, że ich spełnienie, gwarantuje tylko podstawowy poziom dobrostanu zwierząt. Zgodnie z Ustawą o ochronie zwierząt, nadzór nad przestrzeganiem przepisów o ochronie zwierząt, został powierzony Inspekcji Weterynaryjnej, która w oparciu o listy kontrolne SPIWET prowadzi kontrole gospodarstw utrzymujących zwierzęta gospodarskie pod kątem spełniania wymogów dobrostanu. Dodatkowym bodźcem do dbałości o dobrostan zwierząt będzie powiązanie od 1 stycznia 2013 roku, wysokości uzyskiwanych płatności bezpośrednich ze spełnieniem wymogów dobrostanu zwierząt.
Należy jednak pamiętać, że nawet najlepsze prawo nie poprawi sytuacji zwierząt gospodarskich bez wzrostu świadomości hodowców, bo w istocie to W NASZYCH RĘKACH – poprzez jakość zapewnianych warunków utrzymania oraz sposobu zapewniania zwierzętom opieki – SPOCZYWA DOBROSTAN ZWIERZĄT.

 

 

© 2020 Pro Agricola dom wydawniczy

Wykryto AdBlocka

 

Utrzymanie tej strony jest możliwe dzięki przychodom z reklam.
Aby móc dalej przeglądać tę stronę, prosimy o wyłączenie AdBlocka.