Archiwum

Marek Gaworski
Katedra Organizacji i Inżynierii Produkcji, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie

Zwierzę na ogół szybciej jest w stanie zginąć z powodu braku wody, niż z braku pożywienia. To bardzo dramatyczne i równocześnie dobitnie sformułowane twierdzenie podkreśla, że w produkcji zwierzęcej, a w szczególności produkcji mleczarskiej nie ma sentymentów. Woda była, jest i będzie wpisana w zbiór podstawowych ogniw związanych z zaspokojeniem życiowych potrzeb zwierząt, bez których produkcja mleczarska, niezależnie od skali nie miałaby racji bytu.

Bydło, podobnie jak inne zwierzęta gospodarskie wymaga o każdej porze dnia i roku nieograniczonego dostępu do czystej, świeżej, a zarazem bezpiecznej wody, która nie będzie stanowiła zagrożenia dla zdrowia i dobrego samopoczucia inwentarza żywego. I nie jest to jedynie zbiór życzeń, lecz obowiązków, co jednoznacznie podkreślają odpowiednie zapisy w krajowych rozporządzeniach, w których istotny nacisk kładzie się zarówno na stały dostęp do wody, jak i na jej odpowiednią jakość.
Spełnienie warunku stałego dostępu do wody wymaga skonfrontowania z warunkami jej dostarczania, a te, szczególnie w okresie zimowym mogą stanowić istotne utrudnienie, a wręcz zagrożenie trwałości dostaw wody z racji niskich temperatur i innych niesprzyjających czynników atmosferycznych. Dlatego tak ważną kwestią pozostaje dobór właściwych rozwiązań technicznych przeznaczonych do zaopatrzenia stada zwierząt w wodę, których niezawodne działanie o każdej porze roku przełoży się na osiąganie wysokiego poziomu komfortu zwierząt inwentarskich, wynikającego z dostępu do wody.


Komfort zimą, komfort latem …
Komfort korzystania z wody przez zwierzęta inwentarskie odnosi się zarówno do warunków zimowych jak i letnich. O ile zimą komfort wynika z samego faktu dostępu do wody w efekcie ograniczenia ryzyka jej zamarzania lub podawania wody o zbyt niskiej temperaturze, tak latem komfort korzystania z wody odzwierciedla efekt przeciwdziałania stresowi cieplnemu. Przykładowo, w szczególnych warunkach produkcyjnych, a do takich zalicza się wysokie temperatury i wilgotność powietrza, krowy wymagają do pełnego zbilansowania potrzeb większych ilości wody, co stanowi następstwo bardziej intensywnego parowania i pocenia się, jako naturalnych zjawisk związanych z regulacją temperatury ciała. Negatywnym zjawiskiem towarzyszącym długotrwałym upałom jest również zmniejszenie ilości pobieranej przez zwierzęta suchej masy w paszy, co oczywiście przekłada się na obniżenie wskaźników produkcyjnych, w tym na spadek wydajności mlecznej w przypadku krów.
Brak dostępu do odpowiedniej ilości wody prowadzi do poważnych konsekwencji. W przypadku młodszych zwierząt (cielęta, młodzież) obserwuje się zahamowanie ich wzrostu. Natomiast krowy reagują na ograniczony dostęp do wody spadkiem wydajności mlecznej, a także większym zużyciem paszy na jednostkową produkcję mleka, zaburzeniami w rozrodzie i ogólnym spadkiem odporności.

Nie tylko ilość, ale i jakość … wody
Ilościowe zapotrzebowanie zwierząt na wodę jest uwarunkowana ich wiekiem, stanem fizjologicznym (uwzględniającym okres laktacji i przygotowania do wydania potomstwa), kierunkiem i intensywnością produkcji w gospodarstwie, rodzajem (składem) pobieranych pasz, a także równie prozaicznymi czynnikami, jak chociażby przebiegiem pogody w danym okresie roku. Szereg zależności jest w tym przypadku oczywistych. Wraz z dojrzewaniem, poszczególne grupy bydła potrzebują do prawidłowego funkcjonowania i przebiegu procesów życiowych coraz większych ilości wody. O ile przykładowo ogólne zapotrzebowanie na wodę cieląt w wieku 1. miesiąca wynosi ok. 5-8 litrów dziennie, tak w przypadku krów w okresie laktacji ilość ta kształtuje się w przedziale ok. 50-120 litrów, zaś u krów zasuszonych na ogół nie przekracza 50 litrów na dzień.
Ponieważ nadmierne pobieranie wody nie jest na ogół szkodliwe, stąd jest to argument uzasadniający stały dostęp zwierząt do wody. Tym bardziej, że w przypadku wielokrotnego pobierania wody w ciągu dnia, zwierzęta wypijają jej więcej w porównaniu z jednorazowym pojeniem. Swobodny dostęp do wody stanowi dodatkowy bodziec zachęcający na ogół do pobierania paszy. Zwierzęta mające stały dostęp do wody charakteryzują się korzystniejszymi wskaźnikami produkcyjnymi w porównaniu ze zwierzętami pojonymi dwa lub trzy razy dziennie.
Jakościowe cechy dostarczanej wody stanowią kluczowy czynnik decydujący o spełnieniu podstawowych zasad dobrostanu zwierząt inwentarskich. Dobre samopoczucie i komfort krów kształtowane są bowiem nie tylko poprzez zagwarantowanie stałego dostępu do wody niezależnie od systemu utrzymania, ale i jej odpowiednią jakość, ograniczającą ryzyko pojawienia się schorzeń i zagrożeń wynikających z udziału w wodzie szkodliwych zanieczyszczeń chemicznych lub mikrobiologicznych.
Woda przeznaczona do picia powinna być przezroczysta, bezbarwna, a także pozbawiona smaku i zapachu. Niedopuszczalny jest również udział wszelkiego rodzaju zanieczyszczeń mechanicznych i mikrobiologicznych. Odczyn wody (pH) przeznaczonej do spożycia powinien być zasadowy i wynosić od 6,5 do 8,5.
Spełnienie tak postawionych wymagań stwarza realną szansę uniknięcia szeregu zagrożeń zdrowotnych zwierząt. Zagrożenia takie mogą zaś pojawić się przykładowo w sytuacji podawania bydłu wody cechującej się zarówno zbyt niskim, jak i wysokim pH. Bezpośrednią przyczyną obniżenia pH wody jest zawartość kwasów na skutek oddychania żyjących w niej organizmów. Źródłem obniżenia pH wody mogą być również kwaśne deszcze. Odczyn zasadowy wody pojawia się zaś w przypadku reakcji z łatwo rozpuszczalnymi minerałami, a w szczególności węglanem wapnia, wchodzącym w skład skał wapiennych.


Ogólne wymagania dotyczące poideł dla bydła
Na krajowym rynku dostępna jest bogata oferta poideł różniących się cechami konstrukcyjnymi i funkcjonalnymi. Niezależnie od konstrukcji, każde z poideł powinno spełniać określone wymagania będące swego rodzaju przepustką do jego użytkowania w oborze lub na pastwisku.
Wśród najważniejszych cech poideł dla bydła wymienia się ich odporność na uszkodzenia mechaniczne, których źródłem mogą być same zwierzęta. Odpowiednia wytrzymałość mechaniczna dotyczy tak poideł metalowych, jak i z tworzyw sztucznych. Ze względu na trwałość użytkowania, poidła metalowe i ich poszczególne elementy konstrukcyjne muszą być także odporne na korozję. Tworzywa sztuczne do wykonywania poideł powinny być atestowane, bezpieczne i nieszkodliwe dla bydła, zachowujące trwałe cechy użytkowe zarówno w okresie wysokich jak i niskich temperatur, tj. latem i zimą.
Aby ułatwić utrzymanie czystości, wewnętrzne powierzchnie poideł powinny być możliwie jak najbardziej gładkie. Natomiast krawędzie wystawione na potencjalny kontakt ze zwierzęciem wymagają odpowiedniego zaokrąglenia powierzchni, aby ograniczyć możliwość powstania urazów zwierząt. O funkcjonalności dostępnych na rynku rozwiązań technicznych do pojenia zwierząt decyduje także możliwość ograniczenia strat wody oraz przystosowanie do łatwego opróżniania, szczególnie z zalegających w poidłach resztek pasz, a niekiedy odchodów powodujących degradację jakości wody.
Poidła powinny być przystosowane do łatwego montowania w pomieszczeniach inwentarskich. Odpowiednio do cech konstrukcyjnych poidła montuje się na ścianach, posadzkach, jak i wygrodzeniach rurowych. Wspomniane umiejscowienie poidła nie pozostaje bez wpływu na organizację korzystania przez zwierzęta z wody, w tym bezkonfliktowy dostęp do wody ograniczający ewentualność pojawienia się stresu w czasie jej pobierania, a także potencjalne ryzyko zanieczyszczenia wody (odchodami, itp.).


Techniczne rozwiązania poideł dla bydła
W praktyce, w gospodarstwach użytkuje się bogatą gamę poideł dla bydła. Są to rozwiązania typu miskowego, zbiornikowego, korytowego i inne.

■    Poidła miskowe
Poidła miskowe są przeznaczone do indywidualnego pojenia krów. W konstrukcji poideł miskowych wyróżnia się obok miski (z żeliwa lub tworzywa sztucznego) zawór odcinający dopływ wody, przycisk oraz pokrywę. Pojemność miski wynosi na ogół do 1,0 do 2,5 litra wody. Poza pojemnością ważna jest także szybkość napełniania miski wodą, odpowiednia do szybkości pobierania wody przez zwierzę i tak dobrana, aby nie dochodziło do zalewania nozdrzy zwierzęcia, a tym samym dyskomfortu pojenia. Sprawna organizacja pojenia krów jest równoznaczna z zaplanowaniem odpowiedniej liczby poideł miskowych w stosunku do danego systemu utrzymania zwierząt. W wolnostanowiskowych systemach utrzymania w pomieszczeniach inwentarskich jedno poidło miskowe przeznacza się dla 15-20 krów, zaś w oborach z systemem uwięziowych jedno poidło miskowe przypada na dwie sztuki.
■    Poidła zbiornikowe
Pojemność zbiornika w przytoczonej grupie poideł dochodzi na ogół do 2000 litrów. Dostęp do dużej powierzchni wody na ogół sprzyja jej pobieraniu przez zwierzęta. Duże gabaryty zewnętrzne, a także właściwy kształt (kołowy lub owalny) pozwalają na równoczesne czerpanie wody przez kilka zwierząt znajdujących się w stadzie. Komfort picia zapewnia także odpowiednia wysokość krawędzi bocznych, wynosząca na ogół 60-70 cm.
Wodę w zbiorniku uzupełnia się za pomocą zaworu pływakowego o dużej przepustowości (do 80 l/min.), będącego pośrednim ogniwem łączącym z instalacją wodociągową. Równocześnie zawór jest odpowiedzialny za utrzymywanie stałego poziomu wody w zbiorniku. Ważnym wyposażeniem zbiornika jest również korek spustowy, przeznaczony do szybkiego usuwania wody w połączeniu z ewentualnym myciem i dezynfekcją zbiornika.
Nowoczesne poidła zbiornikowe, pomimo dużej objętości wyróżniają się relatywnie niewielką masą własną, co ma ważne znaczenie w przypadku częstego przemieszczania zbiornika w terenie, przykładowo w czasie kwaterowego wypasu bydła mlecznego. Niewielka masa własna zbiornika jest efektem zastosowania do jego budowy tworzyw sztucznych, cechujących się także odpowiednią wytrzymałością na uderzenia, naciski i odkształcenia w przypadku wzrostu temperatury pod wpływem promieniowania słonecznego. Górne krawędzie zbiornika są na ogół wywijane do wewnątrz, co sprzyja ograniczeniu strat wody w wyniku jej rozlewania.
■ Poidła korytowe
Poidła korytowe, budowane w kształcie wanien znajdują zastosowanie z reguły w oborach bezuwięziowych, jak również na wybiegach i okólnikach w pobliżu budynków inwentarskich. Dzięki odpowiedniej konstrukcji i stałemu zamocowaniu do podłoża (posadzki) bądź ściany, poidła wannowe (bo taka jest też ich alternatywna nazwa) wyróżniają się łatwością opróżniania wody w wyniku obrócenia dźwignią wanny wokół poziomej osi lub usunięcia zainstalowanego na dnie korka spustowego.
Precyzyjny dobór tego typu poideł do gospodarstwa mlecznego ułatwia bogata oferta rynkowa, zróżnicowana zarówno pod względem pojemności wanien (na ogół od kilkudziesięciu do 400 litrów) i przepustowości zaworów do napełniania i utrzymywania stałego poziomu wody (od ok. 40 do ok. 150 l/min.), jak również sposobu opróżniania wanien (jednokomorowych i dwukomorowych). Wśród kryteriów doboru pojemności poideł korytowych i parametrów roboczych układu do napełniania wodą wymienia się wielkość stada krów mlecznych w gospodarstwie. Pojedyncze poidło korytowe obsługuje na ogół stado o pogłowiu od ok. 25 do 80 krów. W praktyce spotyka się rozwiązania, w których poidło wannowe jest umieszczane na pograniczu obszarów zajmowanych przez dwie grupy technologiczne krów w budynku inwentarskim, co pozwala na jego bardziej efektywne wykorzystanie.
Wyrafinowane konstrukcje poideł korytowych są wyposażane przykładowo w układy cyrkulacji wody, zapobiegające jej zamarzaniu.


Poidła na cztery pory roku
Szczególnie newralgicznym okresem użytkowania poideł dla bydła jest zima. Niskie temperatury są bowiem istotnym zagrożeniem dla ciągłości zaopatrzenia bydła w wodę. Dlatego też, wyposażając budynek inwentarski w danej strefie klimatycznej w poidła trzeba uwzględnić możliwość spadków temperatury i równocześnie dobrać poidła chroniące przed zamarzaniem wody. Do tej grupy zaliczają się poidła izolowane, jak również poidła podgrzewane.
Poidła izolowane charakteryzują się wyposażeniem zbiornika z tworzywa sztucznego (najczęściej polietylenu) w podwójne ścianki, pomiędzy którymi umieszcza się warstwę izolacyjną, przykładowo z pianki poliuretanowej. O ilości dostarczanej do poidła wody z sieci wodociągowej lub pompą decyduje zawór pływakowy. Ważnym wyposażeniem tego typu poidła jest specjalna pokrywa bądź kula zamykająca otwór z wodą w zbiorniku od góry. Pobieranie przez zwierzęta wody z takiego poidła wiąże się z koniecznością pokonania oporu kuli zamykającej, o średnicy na ogół ok. 25 cm. Na rynku dostępne są poidła z pojedynczą i z podwójną kulą, różniące się pojemnością zbiornika na wodę, wynoszącą najczęściej 25-40 litrów w przypadku pojedynczej kuli i do 100 litrów, gdy zbiornik zamyka układ dwóch kul. Poidła izolowane są wyposażane w zawory spustowe, które ułatwiają ich szybkie i sprawne oczyszczanie.
Alternatywą dla odpornych na zamarzanie poideł izolowanych są poidła podgrzewane, które także doskonale wypełniają swoje zadania nawet w przypadku bardzo niskich temperatur otoczenia. Warunkiem ich użytkowania jest dostęp do źródła energii elektrycznej, zasilającej element grzejny umieszczany najczęściej pod miską lub bezpośrednio w zbiorniku z wodą. Grzałki w poidłach podgrzewanych dysponują na ogół niewielką mocą (40-150 W) i do ich zasilania, ze względów bezpieczeństwa stosuje się transformatory obniżające napięcie do 24 V. W efekcie wyposażenia poidła w grzałkę można zapewnić utrzymanie stałej temperatury wody na poziomie 8-15°C, niezależnie od warunków atmosferycznych. Rozwinięciem idei podgrzewania wody w poidłach jest zastosowanie systemu centralnego podgrzewania wody dostarczanej do zestawu poideł w oborze. Wdrożenie tego kompleksowego rozwiązania bazuje na wykorzystaniu przepływowych ogrzewaczy o mocy kilku kW, zasilanych prądem o napięciu 230 V.
Zabezpieczenie poidła i zawartej w nim wody przed zamarznięciem w okresie zimowym stanowi jeden, lecz nie jedyny warunek zapewnienia dostępu do wody w pomieszczeniu dla bydła. Równie ważne pozostaje bowiem to, aby wyeliminować ryzyko zamarznięcia wody w instalacji wodociągowej doprowadzającej do poideł. Dlatego wartościowym rozwiązaniem pozostaje zabezpieczenie (docieplenie otuliną) rur szczególnie narażonych na kontakt z niską temperaturą w oborze. Alternatywnym rozwiązaniem jest także zastosowanie pomp obiegowych, dzięki którym wymusza się stały ruch wody w instalacji wodociągowej.