Archiwum

Katarzyna Jankowska
PAN Olsztyn

Każdy rodzaj hodowli niesie ze sobą ryzyko nadmiernego obciążania środowiska zarówno odchodami pochodzącymi od zwierząt gospodarskich, jak i padliną.

W chowie zwierząt nie można pominąć tematu osobników padłych, których śmierć nastąpiła w wyniku chorób, wad rozwojowych, jak również starości. Zdarzają się także przypadki urodzenia osobników martwych lub ubijanych z konieczności, co spowodowało szerokie zainteresowanie tematem zagospodarowania zwłok zwierzęcych, czyli ich utylizacją.
Dbałość o wysoki poziom hodowli zwierząt, a tym samym o jej negatywne oddziaływanie na środowisko (minimalizowanie działania eutrofizującego na ekosystemy wodne, ujemnego wpływu na atmosferę, ale przede na zdrowie ludzi i zwierząt) jest wówczas ograniczone, lecz jednak nieuniknione. W obecnej dobie świadomość hodowców dotycząca zagrożeń wynikających z nieprzestrzegania przepisów i niedostosowania warunków do wszelkich norm stoi na wysokim poziomie, a szczególnie niewłaściwego zagospodarowywania padliny (zdarzają się przypadki skrajne, które szybko zostają wyeliminowane). Kwestia uregulowań prawnych dotyczących utylizacji zwłok zwierząt domowych jest złożoną i nastręcza sporo trudności teoretycznych, a przede wszystkim praktycznych. Jak wiadomo, w przypadku śmierci zwierzęcia domowego, każda osoba będąca w jego posiadaniu jest zobowiązana do utylizacji zwłok tego zwierzęcia, chociażby poprzez przekazanie ich do stosownego zakładu utylizacyjnego. Zdarza się jednak, iż ze względu na brak wiedzy i wciąż jeszcze nierozbudowaną w wystarczający sposób sieć zakładów utylizacyjnych, często właściciel zwierzęcia poszukuje rozwiązania wygodnego dla siebie, nie analizując skutków swojego postępowania np. porzuca zwłoki zwierzęce w różnych nieprzeznaczonych do tego miejscach. Każdy hodowca czy rolnik jest zobowiązany do utylizacji martwych zwierząt (krowy, kozy, świnie, owce, drób) bez względu na to, co spowodowało upadek (choroba, starość) lub zostały zabite i nie nadają się jako pożywienie.


Rygorystyczne przepisy dotyczące zagospodarowania produktów ubocznych z produkcji zwierzęcej
We wszystkich państwach Unii Europejskiej obowiązują przepisy, które w trosce o zdrowie ludzi i zwierząt nakazują, aby ze zwłokami zwierząt padłych lub ubitych z konieczności postępować w sposób minimalizujący ryzyko rozprzestrzeniania się chorób, w tym bardzo groźnych chorób zakaźnych, takich jak np. BSE (gąbczasta encefalopatia bydła potocznie nazywana chorobą szalonych krów). Od 1 stycznia 2000 r. w krajach UE obowiązuje bezwzględny zakaz stosowania mączek mięsno-kostnych, wyprodukowanych z produktów ubocznych powstających w trakcie uboju i przerobu zwierząt, w tym także drobiu. Wprowadzenie tego zakazu spowodowało, że wszelkie produkty uboczne (nie są przeznaczone do spożycia przez ludzi), a także zwierzęta padłe i chore zabite z konieczności, nie mogą być przerabiane na produkty, które następnie zostałyby wykorzystane jako surowce w produkcji pasz dla zwierząt. Państwa członkowskie UE dążą do stworzenia przejrzystych przepisów dotyczących utylizacji, których podstawę stanowi bezpieczeństwo i zdrowie ludzi. Problem zagospodarowania produktów ubocznych oraz zwierząt chorych i padłych jest niezwykle trudnym zadaniem, nie tylko organizacyjnym, lecz także finansowym i społecznym. Wprowadzenie zakazu zamknęło w zakładach mięsnych czy fermach tuczu dotychczasowe źródło przychodu uzyskiwanego ze sprzedaży mączek czy produktów ubocznych, a jego miejsce zastąpiły koszty utylizacji. Wprowadzenie rygorystycznych przepisów (22 maja 2001 r.) w sprawie zagospodarowania produktów ubocznych z produkcji zwierzęcej ma niezwykle silny wpływ na produkcję wysokobiałkowych mieszanek paszowych dla drobiu oraz ekonomiczną opłacalność procesu uboju i przerobu drobiu. Wobec tych problemów stoi również polski przemysł utylizacyjny i paszowy.
W Polsce potrzebne są skuteczne przepisy wykonawcze porządkujące system organizacji i kontroli utylizacji produktów ubocznych pochodzenia zwierzęcego oraz zwierząt padłych i chorych ubitych z konieczności. W okresie dostosowawczym potrzebna jest też konkretna pomoc finansowa dla sektora produkcji zwierzęcej, który musi dostosować się do obowiązującego w UE prawa. Głównymi problemami sektora zajmującego się utylizacją w Polsce jest konieczność odrębnego systemu zbierania, przetwarzania i spalania zwłok oraz odpadów szczególnego ryzyka, zapewniającego ich definitywne wycofanie z łańcucha pokarmowego ludzi i zwierząt.
Bezpieczeństwo polskiej żywności i wiarygodność jej jakości na przyszłym jednolitym rynku Unii Europejskiej zależy w dużym stopniu od zorganizowania sprawności sektora utylizacji. Zarówno składowanie odpadów, jak i ich termiczne przekształcanie może odbywać się wyłącznie pod warunkiem spełnienia wymogów wynikających z przepisów sanitarno-weterynaryjnych oraz wymogów określonych przepisami ochrony środowiska. Na zasadzie odstępstwa właściwe władze (powiatowy lekarz weterynarii) mogą postanowić (zgodnie z potrzebą), że martwe zwierzęta domowe i zwierzęta z rodziny koniowatych mogą być bezpośrednio usuwane przez grzebanie. Może to być praktykowane zwłaszcza na terenach odosobnionych lub w przypadkach zwalczania choroby. Wymagane jest wówczas szybkie usuwanie zabitych zwierząt w celu kontroli ognisk poważnej choroby zakaźnej, bowiem padłe zwierzęta mogą stanowić duże zagrożenie dla środowiska i w istotnym stopniu przyczyniać się do powstawania rozmaitych chorób zakaźnych. W związku z tym wymagana jest odpowiednia ich utylizacja. Należy pamiętać, że nie wolno nam zająć się zabiegiem utylizacji samodzielnie, bowiem polskie prawo przewiduje związaną z tym obszerną procedurę, a samowolność jest karana. Aby nie popaść w konflikt z prawem warto zapoznać się z obowiązującymi przepisami. Przede wszystkim należy sobie uświadomić, że w świetle prawa utylizacja powinna mieć miejsce wyłącznie w specjalistycznych zakładach do tego przeznaczonych. Jeżeli mamy potrzebę pozbycia się padłych zwierząt, musimy zwrócić się do weterynarza posiadającego odpowiednie do tego uprawnienia. Aktualnie utylizacja padłych zwierząt jest usługą oferowaną przez całe mnóstwo firm. Zagospodarowanie padłych zwierząt pochodzących z małych ferm nie stanowi większego problemu. Jednak na dużych fermach usunięcie padliny musi być natychmiastowe z uwagi na rozwijające się procesy gnilne tkanek, rozwój bakterii chorobotwórczych z jednoczesnym wydzielaniem się odorów.


Umowa z Agencją Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (ARiMR)
Utylizację przeprowadzają zakłady, które mają podpisane umowy z Agencją Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (ARiMR). Dzięki temu rolnicy mogą odzyskać pieniądze związane z poniesieniem kosztów utylizacji. W przypadku transportu bydła, świń, kóz, owiec i koni ARiMR pokrywa cały koszt. Oddaje także 100% wydatków na utylizację bydła, które ukończyło 48 miesiąc życia oraz kóz i owiec po 18 miesiącu życia (zwierzęta z tych grup podlegają badaniom w kierunku BSE). Natomiast w przypadku unieszkodliwienia padłego bydła poniżej 48 miesiąca życia, owiec i kóz poniżej 18 miesiąca życia oraz świń i koni niezależnie od ich wieku (ARiMR) może dofinansować do 75% kosztów poniesionych przez producenta rolnego (w przypadku producentów rolnych będących płatnikami podatku VAT dofinansowanie Agencji nie obejmuje kwoty podatku VAT, jednak większość rolników rozlicza się z dochodów ryczałtowo). Natomiast na podpisanie umowy z ARiMR mogą liczyć jedynie firmy utylizacyjne prowadzące działalność gospodarczą, w zakresie przetwarzania lub spalania padłych zwierząt gospodarskich. W 2012 r. ARiMR podpisała umowy z 13 firmami zajmującymi się pokrywaniem za rolników częściowych lub całkowitych kosztów utylizacji zwierząt gospodarskich zgodnie z przepisami rozporządzenia (WE) nr 1069/2009 Parlamentu Europejskiego i Rady Europy z 21 października 2009 r.
Podobne przepisy obowiązują we wszystkich krajach Unii Europejskiej. Takie postępowanie prowadzi do minimalizowania zagrożenia rozprzestrzeniania się zakaźnych chorób. Rolnicy zanim zdecydują się na zlecenie wykonania usług związanych z utylizacją padłych zwierząt, powinni zapoznać się z listą firm, które mają podpisane umowy z ARiMR i z maksymalnymi cenami oferowanymi przez przedsiębiorców działających w ich regionie. Jest to istotne, ponieważ w niektórych przypadkach rolnicy muszą sami pokryć część kosztów utylizacji, co wynika np. z wieku i gatunku padłego zwierzęcia. Agencja zakłada wysokość łącznego limitu środków finansowych przeznaczonych na dofinansowanie kosztów utylizacji w 2013 r. do wysokości 66,2 mln zł. Kwota została określona na podstawie prognozowanej liczby padłych zwierząt gospodarskich w 2012 r. oraz średnich cen usług zaoferowanych przez firmy utylizacyjne w 2012 r. Agencja pozostawi w budżecie do późniejszego rozdysponowania nie więcej niż 40% środków finansowych z w/w kwoty (ostateczny limit środków zostanie określony po ustaleniu planu finansowego ARiMR na 2013 r.).


Utylizacja drobiu
Oprócz gatunków zwierząt tj. krowy, kozy, świnie, owce, utylizacji poddawany jest także padły drób. Niedopuszczalne jest przetrzymywanie padliny w workach foliowych lub w metalowych pojemnikach, a także zakopywanie na terenie upraw rolnych, bądź nieużytków. Niewskazane jest również wapnowanie, gdyż dochodzi wtedy do zanieczyszczenia mikrobiologicznego wód gruntowych i powierzchniowych. Racjonalnie zagospodarowuje się padlinę jako paszę dla zwierząt futerkowych, mięsożernych (lisy, jenoty, tchórze hodowlane, fretki). Dotyczy to jednak padłych ptaków dorosłych o dużej masie (indyki, gęsi). Padlinę można również wykorzystywać do produkcji biokompostów i nawozów. Wymagana jest jednak odpowiednia technologia, specjalne pojemniki kompostowe oraz dodatki do słomy oraz zużytej ściółki. Kolejną metodą zagospodarowania padłego drobiu jest spalanie, które nie stanowi zagrożenia dla środowiska, choć jest długotrwałe. Popiół uzyskany ze spalania padliny stanowi biokomponent do produkcji biokompostów (bardzo mała wartość nawozowa).
Jak wynika z Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 21 kwietnia 2006 r. w sprawie listy rodzajów odpadów, odpadowa tkanka zwierzęca może zostać użyta do skarmiania zgodnie z zasadami karmienia poszczególnych gatunków zwierząt, a w tym ptaków drapieżnych. Do rozporządzenia załączona została lista rodzajów odpadów, które posiadacz odpadów może przekazywać osobom fizycznym lub jednostkom organizacyjnym, które nie są przedsiębiorcami oraz dopuszczalnych metod ich odzysku.
Celem uchwalonej 16 września 2011 r. Ustawy o zmianie ustawy o ochronie zwierząt oraz Ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach (Dziennik Ustaw 2011, nr 230, poz. 1373) jest zapewnienie zwierzętom pełniejszej ochrony. Nowelizacja jest spowodowana koniecznością uregulowania kwestii praw zwierząt w obliczu zmian zachodzących w mentalności społecznej i braku zgody na dotychczasowe rozwiązania prawne. Ustawa o zmianie Ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach oraz niektórych innych ustaw, weszła w życie z dn. 01.01.2012 r.
W razie uśmiercenia zwierzęcia albo dokonania uboju zwierzęcia z naruszeniem przepisów ustawy albo znęcania się nad zwierzęciem włączając w to działanie ze szczególnym okrucieństwem, sąd może orzec nawiązkę w wysokości 500-100 000 zł na cel związany z ochroną zwierząt, wskazany przez sąd. Ustawa przewiduje zwiększenie kar za znęcanie się nad zwierzętami do dwóch lat ograniczenia lub pozbawienia wolności (dotychczas był to rok), a za znęcanie się ze szczególnym okrucieństwem do trzech lat (dotychczas dwa lata). Osoba, która będzie znęcała się nad zwierzęciem, będzie ponadto mogła stracić prawo do ich posiadania na okres od roku do 10 lat.


Co ze zwłokami zwierząt z chorobami zakaźnymi?
W celu zwalczania chorób zakaźnych zwierząt powiatowy lekarz weterynarii może w drodze decyzji nakazać podmiotom prowadzącym działalność w zakresie przetwarzania oraz wykorzystywania ubocznych produktów zwierzęcych unieszkodliwienie zwłok zwierzęcych w związku ze zwalczaniem chorób zakaźnych, produktów pozyskanych od tych zwierząt oraz przedmiotów, z którymi miały kontakt zabite zwierzęta. Podmiotowi, który poniósł koszty związane z zabiciem lub ubojem zwierząt, transportowaniem zwierząt lub zwłok zwierzęcych albo unieszkodliwieniem zwłok zwierzęcych (m.in. koni) przysługuje w określonych okolicznościach ze środków budżetu państwa zwrot faktycznie poniesionych wydatków na te cele.
W skali przemysłowej, utylizacja padliny i odpadów zwierzęcych polega na ich rozgotowaniu pod ciśnieniem, wysuszeniu uzyskanej miazgi i oddzieleniu przez tłoczenie lub ekstrakcję tłuszczu; oprócz znaczenia ekonomicznego utylizacja ma znaczenie sanitarne, gdyż likwiduje ewentualne ogniska chorób zakaźnych.