Archiwum

Katarzyna Jankowska
PAN Olsztyn

W momencie organizowania stada hodowlanego zasadniczą rolę odgrywa: lokalizacja fermy, program bioasekuracji, higiena technologii oraz jakość zwierząt przeznaczonych do hodowli. Wszystkie wymienione czynniki współgrające ze sobą pozwalają na uzyskanie stad o wysokim statusie zdrowotnym i wysokiej efektywności produkcji.

Osiągnięcie wyznaczonego celu nie jest jednak możliwe bez ścisłej współpracy hodowcy oraz personelu zatrudnionego do pracy na fermie z lekarzem weterynarii. Chęć takiej współpracy i dobrze przeszkolony personel, w dużym stopniu zwiększają prawdopodobieństwo wykrycia rozwijających się chorób w stadzie. Choroby te nie były widoczne podczas rutynowej kontroli, wykonywanej przez lekarza weterynarii przed wprowadzeniem bydła do stada.


Rutynowa kontrola przed wprowadzeniem do stada

Pierwszym krokiem jaki należy wykonać podczas kontroli zdrowia bydła przed wprowadzeniem do stada, jest zwrócenie uwagi na zachowanie oraz wygląd zwierząt. Lekarz weterynarii, który będzie nadzorował stado jest także zobligowany do późniejszej oceny wyników produkcyjnych, sposobu żywienia, jakości paszy i wody, stanu zoohigienicznego obory oraz dobrostanu zwierząt w danym gospodarstwie. Również personel obsługujący bydło powinien wiedzieć, jakie zachowania zwierząt mogą wskazywać na zmiany w ich stanie zdrowia. Choroby zwierząt mogą przebiegać w sposób bardziej lub mniej widoczny, a często są to choroby o przebiegu bezobjawowym, których wykrycie nie jest możliwe bez tak zwanych badań dodatkowych, które są wykonywane przez lekarza weterynarii nadzorującego stado. Przy podejrzeniu wystąpienia jednostki chorobowej lekarz może zlecić laboratorium przeprowadzenie badań z zakresu np.: bakteriologii ogólnej, diagnostyki mastitis (na obecność drobnoustrojów wywołujących mastitis, obecności Staphylococcus ureus), parazytologii (wykrywanie obecności oocyst kokcydiów i jaj pasożytów jelitowych, obecności motylicy wątrobowej oraz innych przywr). Może również zlecić wykonanie badań biochemicznych krwi tj.: ALAT, ASPAT, bilirubina, cholesterol, glukoza, hemoglobina, amylaza, alkaliczna fosfataza, mocznik, kreatynina, potas, diagnostyki ketozy oraz podstawowych chorób metabolicznych, także kału w kierunku Rotavius, Coronavirus, E. coli K99, Cryptosporidium parvum, Clostridium. W stadzie rzadko występują objawy patognomiczne (charakterystyczne tylko dla określonej jednostki chorobowej). Lekarz, by nie popełnić błędu, nie zadowala się tylko jednym objawem charakterystycznym dla danej jednostki chorobowej i poszukuje innych. Jeśli jednak rozwija się postać kliniczna choroby, wówczas często jej początkom towarzyszą objawy ogólne, które mogą być zauważalne nawet przez opiekuna zwierząt. Stąd ważne jest, by oprócz badań przeprowadzanych regularnie przez lekarza weterynarii, personel pracujący przy zwierzętach codziennie wykonywał przegląd stada w celu wykrycia ewentualnych objawów zwiastujących chorobę.
Na co należy zwrócić uwagę?

1.    Temperatura wewnętrzna ciała  (prawidłowa temperatura u bydła wynosi 38-39°C)
Wielu chorobom towarzyszy wzrost temperatury wewnętrznej ciała, rzadziej jej spadek. Na wahania wartości temperatury mają wpływ nie tylko zmiany chorobowe, lecz także wiek, rasa zwierzęcia, stan odżywienia (niekiedy następuje wzrost temperatury po nakarmieniu), moment krycia, stan fizjologiczny (ciąża, ruja).

2. Tętno i oddechy
Wraz ze wzrostem ciepłoty ciała często występuje przyspieszenie tętna i oddechów. Są to podstawowe objawy gorączki, czyli ogólnej reakcji organizmu na czynniki zakaźne i niezakaźne. Lekarz weterynarii poza wartością tętna badając zwierzę, określa również inne parametry, tj. napięcie czy wypełnienie tętnic. Liczbę oddechów (na minutę) określa się najczęściej poprzez obserwację ruchów powłok brzusznych lub ścian klatki piersiowej. Chwilowe przyspieszenie tętna i oddechów u zwierząt hodowlanych może wystąpić fizjologicznie po wysiłku, w stanach podniecenia, przy wysokiej temperaturze otoczenia, natomiast trwające dłużej przyśpieszenie, rzadziej spowolnienie może świadczyć o stanie chorobowym, np. zapaleniu płuc, czy niewydolności krążenia.

3.    Wygląd oraz sposób oddawania kału  i moczu
Określenie dobowej ilości moczu nie jest łatwe. Najczęściej ocenia się częstość i ilość oddanego moczu (głównie zależy ona od ilości pobranej wody i rodzaju paszy). W stanach chorobowych można zaobserwować skąpomocz, bezmocz lub wielomocz. Ważny jest także sposób oddawania moczu (częste próby oddawania moczu przez zwierzę, napinanie się, czasem postękiwanie związane z bólem, co powoduje oddawanie moczu kroplami, cienkim strumieniem lub jego całkowite zatrzymanie). Należy także obserwować defekację. Kał biegunkowy może być bardzo cuchnący, wodnisty, zgazowany, a także zabarwiony krwią. Można zaobserwować w nim także obecność ropy lub śluzu.

4. Wygląd skóry i błon śluzowych
Przed wprowadzeniem do stada ocenie podlega także wygląd skóry i błon śluzowych. Zmiany na skórze mogą świadczyć nie tylko o chorobach skórnych, ale mogą być także symptomem poważnych chorób narządów wewnętrznych. Skóra zdrowej krowy jest elastyczna, a sierść przylegająca i lśniąca. W przypadku choroby bywa, że okrywa włosowa jest nastroszona, czasem ubrudzona kałem, a skóra może być twarda, zgrubiała lub pofałdowana. Również ukąszenia owadów lub niektóre czynniki zakaźne (np. świerzbowce) mogą powodować wyraźne miejscowe zmiany na skórze w postaci wybroczyn lub zasinienia. Niekiedy na skórze można zaobserwować różnego rodzaju wykwity (plamki, grudki lub krostki pęcherzyki czy pęcherze) i strupy. W przypadku zaburzeń w ukrwieniu skóry oraz w przebiegu niektórych chorób zakaźnych może wystąpić martwica skóry. W niektórych stanach chorobowych na skórze kończyn w obrębie stawów, na gruczole mlekowym, czy też na głowie mogą pojawiać się charakterystyczne obrzęki.
W stanach chorobowych u zwierząt można zaobserwować zmiany na błonie śluzowej, obecnej w naturalnych otworach ciała (błona śluzowa oka, spojówka), przedsionek jamy ustnej i nosowej, przedsionek pochwy i odbytu). Zwłaszcza zmiany na spojówce oka są łatwo zauważalne. U zdrowych zwierząt błona śluzowa jest zaróżowiona i wilgotna. Choroba powoduje widoczne zmiany. Można obserwować bladość, zaczerwienienie, zasinienie lub zażółcenie. W przebiegu niektórych schorzeń może pojawić się obrzęk (rozpulchnienie, zaczerwienienie). Obserwując błonę śluzową należy zwrócić uwagę, czy nie jest pokryta wydzieliną, która w stanach zapalnych może mieć charakter surowiczy (wodnisty), śluzowy, śluzowo-ropny lub ropny. Należy również zwrócić uwagę na wygląd powiek, kąt oka, kąt warg, okolice odbytu i sromu. Długotrwały wypływ wydzieliny może zasychać na skórze tworząc strupy. Niekiedy może powodować rozmiękanie i uszkodzenia naskórka. Choroba może spowodować zmiany w wyglądzie gałki ocznej oraz szpary powiekowej (obrzęk). W przebiegu niektórych chorób można również zaobserwować nietypowe zmiany w obrębie gałki ocznej w postaci wytrzeszczu oczu, zeza, czy oczopląsu (drganie).

5. Prawidłowość budowy kończyn
Analiza zdrowotności krów w stadach na terenie kraju przeprowadzona na podstawie oceny wyglądu, wydajności mlecznej oraz % wcieleń wykazała, że główną przyczyną spadku rentowności stada są problemy zdrowotne związane z chorobami kończyn, obok dwóch najważniejszych wskazówek, jakimi są jałowość oraz niska wydajność. Coraz częściej obserwuje się wadliwą budowę nóg w postaci miękkiej pęciny (nawet do 15%), nadmiernie rozwartej racicy (ok. 8%). Często występuje iksowatość nóg (do 10%), zdarzają się również nogi podsiebne oraz nogi z zaznaczającym się pogrubionym stawem skokowym (1%). Wadliwość nóg przypisuje się populacji, w której duży udział w genotypie miała rasa HF, jak również pochodzeniu, chociaż cecha budowy nóg jest nisko odziedziczalna. Jednak praca hodowlana prowadzona w kierunku selekcji niepożądanej cechy niejednokrotnie ją eliminuje. Pozwala to na podwyższenie poziomu produkcyjności, skuteczności zapłodnień podczas pierwszego krycia, a także na utrzymanie statusu zwierzęcia w stadzie. Osobę nadzorującą stan zdrowia krów przed wprowadzeniem do stada powinien zainteresować głównie stan racic. Duży wpływ na zdrowotność kończyn u bydła mają warunki środowiskowe tj. głównie podłoże. Często dochodzi do uszkodzenia racic oraz nadwyrężenia stawu skokowego, a zaniedbanie objawów przez osobę obsługującą zwierzęta, prowadzi do deformacji nóg. Stan zapalny, który towarzyszy tego typu kontuzjom, a także namnażające się bakterie w uszkodzonej mechanicznie tkance, powodują bolesność i wymuszają na zwierzęciu ograniczenia lokomotoryczne. To z kolei pociąga za sobą mniejsze spożycie paszy (nawet do 40% ponieważ ból kończyn ogranicza dostęp do żłobu) oraz skraca czas odpoczynku zwierzęcia. Na racicach można obserwować zmiany w postaci pęknięć puszki rogowej, otarć, zapalenia i krwawienia, zniekształcenia i przerostu rogu racicowego lub jego nadmiernego ścierania, a także przy dużych zaniedbaniach, procesów gnilnych. Zaburzeniom tym z reguły towarzyszą niepewność w poruszaniu się, kulawizny, brak apetytu, przysiadanie samicy podczas krycia, brak objawów rui. Nieodpowiednie podłoże, infekcje czy niedobory żywieniowe mogą wywoływać długotrwałe schorzenia racic, co rzutuje na wyniki produkcyjne, a zwłaszcza na efektywność rozrodu.
W kontroli stada bardzo istotnym elementem, który podlega obserwacji jest kąt ustawienia stawu skokowego, położenie tylnych nóg względem siebie oraz wysokość piętki, co znacznie wpływa na długowieczność krów (obniżenie wydajności mlecznej) oraz płodność. Często przyczyną problemów związanych z wadliwością kończyn jest wiek krowy.


Kilka kroków dalej

Istotnym elementem ochrony zdrowia bydła w oborze jest także prawidłowo funkcjonujący system bioasekuracji (niedopuszczenie do pojawienia się na fermie zakaźnych czynników chorobotwórczych, a w przypadku ich wystąpienia całkowite ich wyeliminowanie), opracowany przez hodowcę w porozumieniu z lekarzem weterynarii. Codzienne monitorowanie warunków panujących w oborze oraz obserwacja zachowania zwierząt muszą stanowić integralną część obsługi zwierząt.
Pośród czynników wpływających na zdrowie zwierząt, o które musi zadbać hodowca można wymienić:
a)    system utrzymania, budowa obory: konstrukcja podłogi legowisk, żłobów, system udoju, gospodarka nawozami, organizacja wypasu,
b)    mikroklimat (temperatura, wilgotność i ruch powietrza, zanieczyszczenia, poziom hałasu)
c)    właściwy nadzór i opieka nad zwierzętami (zachowanie się personelu, hierarchia w stadzie),
d)    właściwe żywienie: jakość i ilość paszy, swobodny dostęp do wody.
Codzienna obserwacja zachowania zwierząt, wyników produkcyjnych oraz kontrolne badania laboratoryjne pozwalają skutecznie wyeliminować zagrożenia w stadzie. Kontrola warunków utrzymania i żywienia wpływa pozytywnie na wydajność mleczną, podwyższa wskaźnik rozrodczości, obniża poziom zachorowań, procent upadków. Niejednokrotnie podwyższa komfort psychiczny zwierzęcia, a tym samym podnosi jego dobrostan, bowiem brak stresu oraz dobry apetyt wpływa na zachowanie równowagi organizmu, potęgując tym samym stopień odporności.
Kontrolowanie stanu zdrowia zwierząt opiera się na obserwacji ilości pobranej paszy, ocenie lokomotoryki zwierząt, punktowej ocenie kondycji, pomiarze ciepłoty ciała, długości czasu przeżuwania, ocenie stanu racic (główne przyczyny choroby racic, to niewłaściwe żywienie, nieodpowiednie podłoże, brak właściwej pielęgnacji), stanu wymienia (obserwacja strzyków i mleka), ocenie wypełnienia żwacza (10÷12 skurczy/5minut.), częstotliwości oddechów (prawidłowa ilość: 10÷30/minutę; przyspieszony oddech może świadczyć o przegrzaniu organizmu lub sygnalizować ból i gorączkę). Należy również zwrócić uwagę na jakość i wartość pokarmową paszy, jakość wody oraz dostępność ich pobierania, jakość, ściółki oraz sprawność urządzeń występujących w oborze, a także higienę i sprawność aparatury udojowej. W oborze bydła mlecznego najczęściej występującymi problemami zdrowotnymi są: niepłodność, mastitis, choroby kończyn, zaburzenia metaboliczne oraz choroby zakaźne. Monitoring kliniczny pozwala na wychwycenie występowania chorób zakaźnych i niezakaźnych np. metabolicznych.
W stadzie bydła mlecznego bardzo ważna jest systematyczność i dokładna analiza uzyskanych informacji.