Józef Krzyżewski
Instytut Genetyki i Hodowli Zwierząt Polskiej Akademii Nauk w Jastrzębcu
Uzyskanie wysokiej wydajności mleka od krowy przy możliwie najniższych kosztach stanowi kluczowe zadanie w użytkowaniu mlecznym stada. Cel ten będzie możliwy do osiągnięcia tylko wówczas, gdy krowy będą żywione w sposób racjonalny. Oznacza to, że krowy w pobranej paszy powinny otrzymać taką ilość składników pokarmowych, która jest niezbędna do syntezy mleka, na którą pozwala jej potencjał genetyczny. Wbrew pozorom optymalne pokrycie potrzeb pokarmowych wysokowydajnych krów jest zadaniem bardzo trudnym. Pierwszym, ale nie jedynym i niewystarczającym wyznacznikiem informującym o stopniu pokrycia potrzeb pokarmowych krów jest ilość pobranej suchej masy w dawce pokarmowej oraz koncentracja w niej składników pokarmowych.
W pobranej suchej masie paszy powinna znajdować się odpowiednia ilość składników energetycznych, białka oraz składników mineralnych i witamin. Racjonalne żywienie krów oznacza zapewnienie takiej podaży składników pokarmowych, które pokrywałyby aktualne potrzeby pokarmowe zwierząt dla zapewnienia niezakłócownej niedoborami składnikow produkcji mleka. Pełne pokrycie potrzeb pokarmowych krów jest warunkiem uzyskania wysokiej wydajności oraz jakości mleka, dobrego stanu zdrowia zwierząt, prawidłowo funkcjonującego rozrodu i co się z tym wiąże, opłacalności produkcji mleka. Warto mieć na uwadze fakt, że na każdy kg mleka przy wydajności np. 8000 kg rocznie krowa zużywa o 25% mniej energii i białka w porównaniu z ilością tych składników zużywanych na kg mleka przy wydajności np. 3000 kg. Wynika to z większego obciążenia każdego uzyskanego kg mleka przy niższej wydajności potrzebami bytowymi krowy. Zasadniczo potrzeby bytowe są zbliżone u krów tej samej rasy, w określonej grupie użytkowej (technologicznej) i niezależne od poziomu wydajności mlecznej. Jeżeli produkcja mleka jest większa to na każdy kg mleka przypada mniej tzw. paszy nieprodukcyjnej przeznaczonej na pokrycie potrzeb bytowych zwierząt. Świadomi hodowcy podzielają opinię, że żywienie jest najważniejszym czynnikiem decydującym o opłacalności produkcji. Koszt żywienia bowiem przekracza na ogół 60% wszystkich kosztów związanych z produkcją mleka. Tak więc największe możliwości obniżenia kosztów produkcji mleka są związane z racjonalizacją żywienia. Racjonalne żywienie krów oznacza przestrzeganie następujących zasad:
■ zapewnienia wysokiego pobrania sm;
■ dostarczenia zgodnej z potrzebami pokarmowymi krów określonej ilości białka i energii;
■ utrzymania wymaganej koncentracji węglowodanów strukturalnych, czyli włókna NDF;
■ pokrycia potrzeb w zakresie wymaganej podaży składników mineralnych i witamin.
Aby spełnić takie wymagania produkowane pasze dla bydła powinny być najwyższej jakości i charakteryzować się strawnością substancj organicznej (SO) na poziomie co najmniej 70%, a dla krów wysoko wydajnych (produkujących powyżej 7000 kg mleka w ciągu roku) powinna ona wynosić około 80%. Pasze objętościowe, których strawność substancji organicznej będzie niższy od podanych powyżej wartości nie gwarantują pobrania wymaganej ilości suchej masy z tych pasz i tym samym nie zapewniają pełnego pokrycia potrzeb pokarmowych krowy. Racjonalnie zestawiona dawka pokarmowa to taka, w której stosunek ilości suchej masy pochodzącej z pasz objętościowych do ilości suchej masy zawartej w paszach treściwych wynosi 1: 1. Przy wysokiej wydajności (powyżej 8000 kg mleka od krowy rocznie) i przy żywieniu krów w technologii TMR z użyciem wozu paszowego, udział suchej masy z pasz treściwych może dochodzić do 60%. Jakość pasz objętościowych (zielonek, kiszonek, sianokiszonek) jest szczególnie ważna w żywieniu krów wysoko wydajnych, zwłaszcza znajdujących się w pierwszej tercji laktacji. Gorszej jakości pasze objętościowe, charakteryzują się niższą wartością pokarmową i na ogół nie można tego zrekompensować skarmianiem większych ilości pasz treściwych. Nadmierne jednak ilości pasz treściwych w żywieniu krów prowadzą do upośledzenia funkcji żwacza, zmniejszenia ilości wydzielanej śliny i występowania zakwaszenia żwacza. Włókno surowe zawarte w paszy objętościowej jest gorzej rozkładane, co wydłuża okres zalegania stałej treści pokarmowej w żwaczu i istotnie zmniejsza ilość pobieranej suchej masy. W efekcie dochodzi do wystąpienia groźnych schorzeń metabolicznych, przede wszystkim kwasicy i ketozy. Aby uniknąć tego rodzaju zaburzeń należy bardzo starannie bilansować dawki pokarmowe dla krów.
Na czym polega bilansowanie dawki pokarmowej?
Wyczerpujące informacje na ten temat zawarte są w normach żywienia bydła (INRA, 1988). Pozwalają one określić zapotrzebowanie krów mlecznych na składniki pokarmowe oraz umożliwiają pokrycie tych potrzeb na podstawie określonej wartości pokarmowej pasz. Obecnie są stosowane programy komputerowe umożliwiające bilansowanie dawek dla krów, jednakże dla większości hodowców podane źródła informacji nie są jeszcze powszechnie dostępne. Wykorzystanie tych programów wymaga w praktyce żywienia krów odpowiedniego przygotowania do tego producentów mleka. W tej sytuacji wydaje się, że poznanie podstawowych zasad dotyczących bilansowania dawek dla krów w różnych okresach ich użytkowania może być przydatne dla wielu hodowców, zwłaszcza utrzymujących mniejsze stada. Pierwszym krokiem jest określenie zapotrzebowania krów mlecznych na składniki pokarmowe. Zapotrzebowanie bytowe (bez uwzględnienia potrzeb produkcyjnych) podano w tabeli 1.
Zapotrzebowanie na energię i białko (nBO) związane z produkcją mleka określa się na podstawie danych zawartych w tabeli 2.
Należy mieć na uwadze fakt, że wraz ze wzrostem wydajności mlecznej krów, powinna wzrastać nie tylko ilość pobieranej suchej masy, lecz także koncentracja energii i białka nBO (Tab. 3).
W przypadku krowy produkującej 40 kg mleka/dobę w porównaniu z krową o wydajności 10 kg mleka w okresie doby, koncentracja energii w sm dawki pokarmowej jest wyższa o ok. 30%, zaś białka aż o 60%. W tym tkwi podstawowa bariera uniemożliwiająca pełne pokrycie zapotrzebowania pokarmowego krów wysoko wydajnych. Dlatego wartość pokarmowa pasz objętościowych (w przeliczeniu na suchą masę) winna dorównywać wartości pokarmowej pasz treściwych, co w praktyce jest bardzo trudne do osiągnięcia.
Po ustaleniu wysokości zapotrzebowania krowy mlecznej na energię i białko należy przystąpić do ułożenia takiego zestawu pasz, aby to zapotrzebowanie w pełni pokryć. Do tego celu niezbędna jest znajomość wartości pokarmowej pasz. W tabeli 4 podano wartość pokarmową pasz najczęściej stosowanych w żywieniu krów mlecznych. Dane te należy traktować jako wartości przybliżone. Aby dokładnie ocenić wartość pokarmową stosowanych pasz w danym gospodarstwie należałoby wykonać analizy chemiczne w laboratorium paszowym i na ich podstawie oszacować wartość pokarmową.
Przykładowa dawka pokarmowa dla krowy mlecznej w okresie żywienia zimowego:
- masa ciała krowy 550 kg,
- wydajność 25 kg mleka dziennie o zawartości 3,8% tłuszczu oraz 3,2% białka
Przykładowa dawka pokarmowa
Należy zaznaczyć, że w stosowanej paszy objętościowej powinno znajdować się co najmniej 10% (w stosunku do suchej masy całej dawki) cząstek o długości powyżej 4 cm, co zapewnia zachowanie właściwej struktury fizycznej dawki, a w konsekwencji prawidłowy przebieg procesów trawiennych. Dawkę taką należy koniecznie uzupełnić dodatkiem mieszanki mineralno-witaminowej. Firmy paszowe oferują zazwyczaj bardzo szeroki asortyment mieszanek mineralno-witaminowych, których skład jest dostosowany do rodzaju skarmianych pasz, stadium laktacji i stanu fizjologicznego krów. Mieszanki takie należy stosować ściśle według wskazań producenta. Udział sm pasz objętościowych w zaproponowanej dawce przekracza 60% ogólnej ilości sm dostarczanej w całej dawce, co wskazuje na zapewnienie wymaganej w przeciętnych warunkach żywienia krów, właściwej relacji udziału pasz objętościowych do pasz treściwych.
Niedostateczne pokrycie potrzeb pokarmowych krów prowadzi nie tylko do obniżenia wydajności mleka, lecz także do pogorszenia jego składu chemicznego, występowania wielu schorzeń, będących konsekwencją niewłaściwego żywienia (ketoza, kwasica) oraz poważnych zaburzeń w rozrodzie. W konsekwencji mamy do czynienia z przedwczesnym brakowaniem krów. Obecnie w stadach wysokowydajnych krowy żyją zaledwie przez okres 2-3 laktacji. Na wydajność mleka oraz zawartość w nim tłuszczu i białka czynniki genetyczne wpływają w 25-28%. Spośród pozostałych czynników największy wpływ ma żywienie. Decydujący wpływ na wydajność i skład mleka wywiera ilość pobranej energii i białka oraz struktura dawki pokarmowej (zawartość włókna efektywnego pe-NDF). Współczesne krowy mleczne charakteryzują się wysokim potencjałem genetycznym do produkcji mleka i z tego względu wymagają precyzyjnie zbilansowanego żywienia.
Reasumując należy podkreślić, że racjonalne żywienie krów, polegające na starannym bilansowaniu dawek jest obecnie jednym z najważniejszych czynników umożliwiających dalszy wzrost wydajności mlecznej krów, przy jednoczesnej poprawie jakości pasz i dobrostanu zwierząt.
