Archiwum

Katarzyna Piotrowska-Tomala
PAN Olsztyn

Problem niekorzystnego wpływu zaburzeń płodności na potencjał produkcyjny krów jest zagadnieniem szeroko analizowanym zarówno przez lekarzy weterynarii jak i hodowców bydła. Zaburzenia w rozrodzie wymieniane są obok mastitis, schorzeń kończyn oraz chorób metabolicznych jako jedne z najważniejszych problemów zdrowotnych oraz ekonomicznych w stadach krów wysokomlecznych. Dlatego dobra płodność krów jest uznawana za istotny składnik opłacalności produkcji mlecznej i rzutuje na wzrost wydajności w stadzie. Straty ekonomiczne, wynikające z zaburzeń płodności są związane m.in. z problemami w zacieleniu się krów oraz wynikającymi z tego zwiększonymi kosztami na zabiegi lekarsko-weterynaryjne.

Wśród zaburzeń rozrodu występujących u krów wysokowydajnych obserwuje się przede wszystkim wydłużenie okresu do pojawienia się pierwszej poporodowej rui, osłabienie zewnętrznych objawów rujowych, ciche ruje, zaburzenia owulacji, pogorszenie wskaźników zapładnialności oraz obniżenie jakości oocytów.
Z uwagi na fakt, że cechy płodności charakteryzują się małą odziedziczalnością, główny wpływ na płodność wykazują m.in. czynniki takie jak: prawidłowe żywienie zwłaszcza w okresie okołoporodowym, kondycja zwierząt, jak również wiek pierwszego wycielenia.


Związek pomiędzy ujemnym bilansem energetycznym a płodnością

W okresie okołoporodowym u krów z jednej strony dochodzi do intensywnej gry hormonalnej, a z drugiej strony w związku z rozwojem laktacji dochodzi do wzrostu wydajności mlecznej, przy zmniejszonym pobieraniu paszy przez zwierzę. Przyczynia się to do ryzyka wystąpienia ujemnego bilansu energetycznego i zwiększonego obciążenia metabolicznego krowy, co związane jest równocześnie, z przypadającym na końcowy okres ciąży, intensywnym przyrostem płodu.
Jaki jest związek pomiędzy ujemnym bilansem energetycznym a płodnością?
Ujemny bilans energetyczny może prowadzić do hamowania sekrecji hormonu luteinizującego (LH), hamowania wzrostu pęcherzyków jajnikowych a w rezultacie do zaburzenia procesu owulacji. Dzieje się tak, gdyż na skutek niedostatecznego pokrycia potrzeb energetycznych u krów, nasilonego procesu lipolizy oraz aktywacji rezerw tłuszczowych, następuje wzmożone uwalnianie progesteronu (P4). Produkcja estradiolu (E2) odgrywającego rolę we wzroście i rozwoju pęcherzyków jajnikowych ulega natomiast ograniczeniu.
Stwierdzono, że przyczyną obniżenia płodności u krów wraz ze wzrostem wydajności mlecznej są trudności wynikające z niedostatecznego pokrycia potrzeb pokarmowych krów w pierwszym okresie laktacji. Powrót po porodzie do pełnej aktywności płciowej wymaga odpowiedniego nakładu energii. Upraszczając można powiedzieć, że w okresie poporodowym organizm krowy „przestawia się” na produkcję mleka, następnie na pokrycie potrzeb bytowych, a w dalszej kolejności dopiero na wznowienie cyklu jajnikowego. Można więc mówić o zjawisku „konkurencji” pomiędzy wydajnością mleczną a płodnością. Dlatego biorąc pod uwagę omawiany powyżej aspekt wzmożonego zapotrzebowania energetycznego w okresie okołoporodowym, szczególnie podkreśla się rolę prawidłowego przygotowania i żywienia krów żywienia krów w okresie przejściowym.
Nieprawidłowe żywienie w okresie okołoporodowym i przejściowym, zjawisko stresu metabolicznego (wzrost syntezy i uwalniania kortykosteroidów i katecholamin), zaburzenia hormonalne osłabiają także odpowiedź odpornościową organizmu (tzw. immunosupresja), co może prowadzić do zaburzeń płodności u krów. Stwierdzono, że w okresie okołoporodowym dochodzi do znacznego osłabienia funkcji neutrofilów oraz limfocytów nawet o 70-80%. Obniżone funkcje układu odpornościowego przyczyniają się z jednej strony do wzrostu ryzyka np. zatrzymania błon płodowych jak i zwiększonej podatności na rozwój metritis, mastitis i innych zakażeń, mających bezpośredni wpływ na szereg wskaźników płodności (m.in. wskaźnik inseminacyjny, długość okresu międzyciążowego i międzywycieleniowego). W dostępnym piśmiennictwie wykazano u takich krów opóźnienie poporodowej rui, wzrost indeksu inseminacyjnego, czyli liczby zabiegów unasienniania potrzebnych do zacielenia. Ponadto, według niektórych autorów wykazano, że obniżenie wydajności mlecznej w bieżącej laktacji miało miejsce u krów krytych przed 60 dniem po wycieleniu. Stwierdzono również, że wraz ze wzrostem wydajności mlecznej wydłużał się zarówno okres międzyciążowy jak i międzywycieleniowy. Wydłużone okresy międzyrujowe obserwowane w stadzie mogą wynikać także ze zjawiska wczesnego zamierania zarodków. Wzrost wydajności mlecznej przyczynia się również do zwiększonego ryzyka występowania dysfunkcji jajników oraz zapaleń macicy. Potwierdza to więc istnienie zależności pomiędzy wskaźnikami płodności a wydajnością krów w różnym wieku i laktacji.


Brak rui

Obecnie u krów mlecznych ruja przebiega krócej i mniej wyraźne są jej zewnętrzne objawy. Przy jednoczesnym powiększaniu ilości krów w stadzie, wzrastają trudności szczególnie związane z wykrywaniem rui.
Istnieje prosta zależność pomiędzy wykrywaniem rui a płodnością. Prawidłowe wykrywanie rui w stadzie przyczynia się do zwiększenia wydajności, co jest związane z szybszym, ponownym zacieleniem, a także ze zwiększoną produkcją mleka.
U krów po porodzie może dochodzić do opóźnienia wznowienia czynności jajników oraz braku objawów rujowych, wynikających z przyczyn fizjologicznych lub patologicznych. Do patologicznych zjawisk należą acyklia oraz cicha ruja. Jednak istnieją przypadki, w których brak rui może wynikać także z niewłaściwej lub niedostatecznej obserwacji objawów rujowych przeprowadzanej przez obsługę.
Acyklia jest nieczynnością jajników objawiającą się brakiem cyklu jajnikowego. Możemy mówić o acyklii poporodowej, kiedy to jajniki jeszcze nie podjęły swej funkcji po przebytym porodzie. Również w niektórych przypadkach acyklia może być spowodowana zanikiem jajników.
Do czynników wpływających na wystąpienie poporodowej nieczynności jajników zalicza się zaburzenia okołoporodowe, takie jak: ciężkie porody, zatrzymanie łożyska, poporodowe zapalenie macicy, porażenie poporodowe, mastitis, choroby metaboliczne. Zaburzenia te są szczególnie widoczne w stadach bydła wysokowydajnego.


Cicha ruja

Kolejnym schorzeniem obserwowanym często u krów wysokowydajnych jest cicha ruja, podczas której cykl jajnikowy jest zachowany, natomiast owulacja przebiega bez poprzedzających ją objawów rujowych. Do czynników przyczyniających się do wystąpienia zjawiska cichej rui obok ujemnego bilansu energetycznego zalicza się: niedobór składników mineralno-witaminowych, choroby metaboliczne, schorzenia kończyn, zaburzenia hormonalne.
Do innych przyczyn braku rui zalicza się torbiele jajnikowe, ciałko żółte przetrwałe.

Zaburzenia owulacji

Istnieje wyraźna zależność pomiędzy momentem wystąpienia owulacji a wskaźnikiem zapładnialności u krów wysokomlecznych. Dlatego zaburzenia owulacji (np. opóźniona owulacja, torbiele jajnikowe) są częstym problemem w stadach bydła wysokomlecznego. Im wyższa jest wydajność u krów tym częstsze przypadki opóźnionej owulacji. Do czynników wpływających na występowanie opóźnionej owulacji można zaliczyć częściową blokadę syntezy i sekrecji GnRH/LH, niedostateczne stężenie glukozy w pęcherzyku jajnikowym, zredukowane przemiany energetyczne oraz zmniejszoną syntezę estradiolu, co może przyczyniać się do zaburzeń na osi podwzgórze – przysadka – jajnik.
Wykazano, że wpływ na opóźnioną owulację ma również ketoza. U krów z obniżonym poziomem glukozy i zwiększonym stężeniem ciał ketonowych obserwuje się opóźnienie owulacji. Dlatego jak to już wcześniej opisano, uważa się, że w sposób dominujący na zjawisko opóźnionej owulacji wpływa niedobór energetyczny, szczególnie obniżony poziom glukozy we krwi, oraz w płynie pęcherzyka jajnikowego. Jedną z innych przyczyn błędów w wykrywaniu rui, a co za tym idzie przeprowadzania zabiegu unasienniania w niewłaściwym czasie, jest występowanie u krów wysokoprodukcyjnych tzw. cyklu rujowego pozornie skróconego. Zjawisko to polega na występowaniu u krów w fazie lutealnej objawów przypominających ruję, związanych z falowym wzrostem pęcherzyków jajnikowych, jednak bez owulacji.

Kondycja krów

Do czynników wpływających na produkcję mleka oraz płodność krów zalicza się kondycję krów. Stwierdzono, że zarówno zbytnie otłuszczenie (BCS powyżej 3,5 pkt.) jak i wychudzenie (BCS 2,5-3 pkt.) wpływają niekorzystnie na kondycję krów, a przez to na ich płodność. Wykazano, że u krów otłuszczonych gorszy był indeks inseminacyjny, jednocześnie u krów nadmiernie wychudzonych obserwowano niższy wskaźnik zapładnialności oraz wzmożone ryzyko zatrzymania łożyska, trudnych porodów i brakowania krów. Ponadto stwierdzono, że obniżona kondycja u krów pomiędzy wycieleniem a 45 dniem laktacji wpływa na przesunięcie terminu pierwszej inseminacji i wydłużenie okresu międzyciążowego, co prowadzi do wydłużenia laktacji.
Analizując zagadnienie kondycji krów, należy ponownie podkreślić rolę prawidłowego żywienia w końcowej etapie laktacji i w okresie zasuszenia. Żywienie krów w końcowej fazie laktacji w analogiczny sposób jak krów będących w wyższej fazie laktacji sprzyja ryzyku ich otłuszczenia. Dlatego również o błędach w żywieniu krów mogą informować zaburzenia omawianych wskaźników płodności, takich jak: długość okresu poporodowego wznowienia aktywności jajników i termin wystąpienia pierwszej rui, długość okresu międzyrujowego. Krowy zbyt otłuszczone w okresie zasuszenia (kondycja powyżej 4 pkt) mają trudności przy porodzie, a w kolejnej laktacji występować może u nich ketoza, zaburzenia płodności, spadek odporności, a w efekcie tego większa podatność na choroby, w tym także mastitis. W okresie zasuszenia ma miejsce przystosowanie organizmu krowy do zwiększonego zapotrzebowania organizmu na składniki pokarmowe po porodzie jak również regeneracja gruczołu mlekowego. Odpowiednia długość okresu zasuszania jest również istotna z uwagi na intensywny wzrost płodu w tym okresie. Wykazano również, że skracanie okresu zasuszania negatywnie wpływa na wydajność mleczną krowy w laktacji, a niewłaściwe żywienie w tym okresie może być przyczyną wzrostu przypadków chorób metabolicznych, spadku wydajności i zaburzeń w rozrodzie.


Wiek krycia i wycieleń

Ważnym aspektem wpływającym na płodność krów jest również optymalny wiek krycia jałówek. U ras mlecznych przyjmuje się, że dojrzałość rozpłodowa przypada na 15-17 miesiąc życia. Stwierdzono, że zarówno zbyt wczesne (tuż po osiągnięciu dojrzałości płciowej) jak i zbyt późne krycie wpływa negatywnie między innymi na wydajność krowy, jak również skuteczność zacieleń.
Również wiek wycielenia jałówek przyjmuje się za czynnik wpływający na ich dalszą płodność oraz wydajność mleczną. Zbyt wczesny wiek wycielenia skutkuje wzrostem ryzyka wystąpienia komplikacji porodowych, jak również może wpływać niekorzystnie na produkcyjność krowy.
Ważnym wskaźnikiem płodności jest długość okresu międzywycieleniowego, którego rozpiętość w literaturze opisywana jest w przedziale 360-400 dni. W literaturze istnieje szereg badań, często różniących się względem siebie uzyskanymi wynikami opisujących te zależności. Zarówno jego przedłużenie jak i skrócenie wpływa negatywnie na rozród krów, na skuteczność kolejnych zacieleń po porodzie jak i produkcję mleczną w laktacji.
W literaturze często opisywane jest utrzymywanie 12-miesięcznych okresów międzywycieleniowych. Należy wziąć pod uwagę, że w takich przypadkach termin krycia/unasienniania po porodzie (50-90 dni od wycielenia) przypada na opisywany wcześniej okres ujemnego bilansu energetycznego, co może skutkować zaburzeniami funkcji rozrodczych. Jednak istnieją również badania, które podkreślają, że utrzymywanie 12-miesięcznych okresów międzywycieleniowych jest niekorzystne z uwagi m.in. na wzrost ryzyka występowania chorób wymion.
Inni autorzy sugerują, że przedłużenie okresu międzywycieleniowego o ok. 3 miesiące, a więc i przesunięcie zabiegu pierwszej poporodowej inseminacji przyczynia się do zwiększenia skuteczności tego zabiegu. Autorzy ci stwierdzili, że u krów wysokomlecznych wraz ze wzrostem długości okresu międzywycieleniowego wzrastała wydajność mleka, jednak zmniejszała się liczba cieląt uzyskanych od jednej krowy. Jednocześnie autorzy podkreślali, że wydłużenie okresu międzywycieleniowgeo przyczyniało się do poprawy zdrowotności wymienia i zmniejszenia brakowania krów z powodu mastitis.
Podstawowym czynnikiem warunkującym opłacalną produkcję mleka w stadach bydła mlecznego jest płodność. Uzyskanie dobrych wyników w rozrodzie, zarówno w dużych stadach krów wysokowydajnych nie należy do łatwych zadań i wciąż stanowi wyzwanie dla hodowców bydła.