Katarzyna Jankowska
PAN Olsztyn
Skóra i jej wytwory (rogi, włosy, kopyta, racice, gruczoły skórne) określana jest mianem układu powłokowego. Stanowi ona jednorodną strukturę charakteryzującą się budową warstwową, składającą się z warstwy zewnętrznej zwanej naskórkiem (rodzaj nabłonka wielowarstwowego płaskiego, ulegająca ciągłemu złuszczaniu – komórki naskórka potrzebują około 3 tygodni do osiągnięcia dojrzałości i po kolejnych 7 dniach ulegają całkowitemu złuszczeniu).
Naskórek zapewnia ciągłość i integralność skóry, wytwarza struktury keratynowe tj. włosy/sierść i paznokcie/pazury/rogi/kopyta. W nim zlokalizowane są mieszki włosowe, komórki barwnikowe (melanocyty), zakończenia nerwowe, receptory nacisku i bólu, a także znajdują się ujścia gruczołów łojowych, potowych oraz zapachowych. Naskórek pokryty jest płaszczem tłuszczowo-lipidowym (emulsja naskórkowa), który odpowiedzialny jest m.in. za utrzymanie na odpowiednim poziomie równowagi kwasowo-zasadowej skóry (pH). Warstwa ta odpowiada również za stopień nawilżenia skóry. Pod naskórkiem leży skóra właściwa. Jest to warstwa skóry bardzo wrażliwa, silnie unaczyniona i unerwiona. Poszczególne jej partie różnią się między sobą grubością i barwą oraz obecnością/lub nie gruczołów (łojowe i potowe), włosów/sierści. Pomimo odmiennego wyglądu skóry w różnych miejscach ciała (potrzeby funkcjonalne), wszystkie typy skóry mają taką samą podstawową budowę anatomiczną.
U większości gatunków zwierząt domowych mieszki włosowe mają budowę złożoną. Pojedynczy mieszek włosowy jest otoczony kilkoma (od 3 do 10) mniejszymi dodatkowymi mieszkami, z których wyrastają delikatne, krótkie włoski.
W utrzymaniu dobrej kondycji skóry ważną rolę odgrywają witaminy A, E i C oraz biotyna i ryboflawina, a także mikroelementy, głównie cynk i miedź. Skóra zwierząt w zależności od gatunku stanowi około 12% do 24% wagi ciała i składa się z około: 65% wody, 33% białek: w 95% jest to białko kolagenowe (50-55% węgla, 6,5-7,3% wodoru, 21-24% tlenu, 15-18% azotu, 0,5% soli mineralnych) oraz 2 do 30% tłuszczów. Spełnia szereg funkcji, w tym ochronnych, regulacyjnych i wydzielniczych. Stanowi ona pierwszą linię obrony przed szkodliwym wpływem środowiska zewnętrznego i chroni zwierzę przed urazami wywołanymi przez czynniki chemiczne, fizyczne i mikrobiologiczne.
Skóra oprócz funkcji ochronnej pełni rolę bariery izolującej środowisko wewnętrzne (narządy) i chroniącej organizm przed utratą wody oraz ciepła. Jest ona ważnym elementem czuciowym organizmu, odbierającym bodźce dotykowe, bólowe, cieplne i inne.
Dodatkowe funkcje skóry:
1. Reguluje równowagę wodno-elektrolitową w organizmie.
2. Reguluje temperaturę wewnętrzną ciała (obecność łożyska naczyniowego i okrywy włosowej).
3. Odbiera bodźce czuciowe (obecność receptorów czuciowych – reakcja na dotyk, zmianę temperatury, ból i świąd).
4. Aktywna wydzielniczo (obecność gruczołów łojowych, potowych i zapachowych).
5. Jest rezerwuarem ustrojowym białek, tłuszczów, węglowodanów, elektrolitów oraz wody.
6. Uczestniczy w syntezie witaminy D.
7. Wytwarza struktury keratynowe tj. włosy/sierść, paznokcie/pazury/kopyta.
8. Zapewnia odporność (funkcja immunologiczna).
9. Dostarcza tlen i składniki odżywcze za pośrednictwem naczyń krwionośnych do żywych komórek naskórka.
Okrywa włosowa (sierść) spełnia istotne funkcje ochronne stanowiąc barierę izolacyjną oraz termoregulacyjną, jak również uczestniczy w odbieraniu bodźców środowiskowych (funkcja receptorowa) oraz wysyłaniu informacji innym zwierzętom (funkcja behawioralna).
Wygląd skóry i sierści świadczy o stanie zdrowia zwierzęcia. Zależy on od szeregu czynników, w tym również genetycznych, na które niestety hodowca nie ma wpływu. Jedynie może zapewnić zwierzęciu bardzo dobre warunki hodowli tj. żywienie, pielęgnację [(ochrona przed pasożytami) – pielęgnacja wynika z dbałości o: zdrowie, kondycję, wygląd zwierząt, wyniki produkcyjne (np. jakość produkowanego mleka i związane z tym efekty ekonomiczne)], ograniczenie czynników stresogennych, stosowanie profilaktyki (szczepienia) jako ochrony przed chorobami. Skóra jednak jest ciągle narażona na uszkodzenia. Zdarzają się również przypadki częściowego lub całkowitego wyłysienia (alopecia) spowodowane zróżnicowanymi czynnikami (uwarunkowania genetyczne, czynniki infekcyjne – bakterie, grzyby, pasożyty, zmiany zapalne, zmiany traumatyczne, zatrucia -rtęcią, talem, jodem, również zmiany hormonalne prowadzą do uszkodzenia mieszków włosowych, skutkiem czego jest wypadanie sierści). Pośród w/w można wyróżnić także wiek zwierzęcia.
Na pojawienie się chorób skóry (dermatozy) u zwierząt wpływ wywiera wiele różnych czynników m.in. drażniących (słońce, mróz), także chemicznych (wodorotlenek wapnia), amoniak pochodzący z moczu, siarczany miedzi oraz formaldehyd stosowany do kąpieli racic), alergicznych, stresogennych, powodujących zaburzenia w układzie immunologicznym, przez co możliwe jest dołączenie się czynnika infekcyjnego.
Alergie są częstą przyczyną zapalenia skóry, szczególnie u małych zwierząt.
W warstwie skóry właściwej obserwuje się szereg struktur funkcjonalnie określonych tj. gruczoły łojowe, gruczoły potowe, gruczoły zapachowe, mieszki włosowe, jak również naczynia krwionośne, limfatyczne oraz nerwy penetrujące do warstwy naskórka a także tzw. mięśnie przywłosowe odpowiedzialne za „stroszenie” włosów. W tej warstwie występują także komórki układu odpornościowego: makrofagi, leukocyty zasadochłonne oraz inne komórki, takie jak fibroblasty wpływające m.in. na rozrost komórek warstwy rogowej czy komórki tuczne biorące udział w procesach odczynów alergicznych. Bardzo istotnym czynnikiem zapobiegającym chorobom skóry jest jej pH- stan równowagi kwasowo- zasadowej na powierzchni warstwy rogowej czyli najbardziej zewnętrznej warstwy skóry. Kwasowość skóry regulowana jest m.in. zdolnością wydzielniczą gruczołów skórnych, głównie gruczołów potowych. Zasadowy charakter skóry zwierząt stwarza jednak znacznie lepsze, niż w przypadku skóry ludzkiej, warunki dla rozwoju drobnoustrojów chorobotwórczych, bakterii oraz grzybów.
Niebezpieczne dla skóry bydła
1. Gronkowiec złocisty (Staphylococcus aureus). Obecny w powietrzu, kurzu, ściekach, wodzie, mleku, mięsie i innych produktach spożywczych, najczęściej powoduje zakażenia skóry, infekcje ran, zapalenie mieszków włosowych i inne. Znajduje się na powierzchni skóry bydła, w błonach śluzowych, przewodzie pokarmowym, górnych drogach oddechowych, na racicach, w wypływach śluzowo-ropnych z pochwy i macicy. Siedlisko bytowania tej bakterii stanowią różnego pochodzenia rany, otarcia, zadrapania, przy których tworzy się gnijąca i zanieczyszczona tkanka organiczna. Również niebezpiecznymi dla ran okazują się owady, które tam znajdują swoje pożywienie (szczególnie na końcówkach uszkodzonego strzyku, gdzie znajdują się krople mleka, nabłonki, tłuszcz itp.), roznosząc gronkowca złocistego.
2. Laseczka tężca (Clostridium tetani) – należy do bakterii beztlenowych, rozwija się bez tlenu zwłaszcza w głębokich ranach lub w ranach, które wcześniej były zakażone bakteriami zużytkowującymi tlen. Najczęściej występują w glebie, oborniku lub sianie. Do zakażenia może dojść w wyniku skaleczenia, np. przedmiotem ostrym, który był zanieczyszczony lub przy zakażeniu ran chirurgicznych, np. przy kastracji lub zakażeniu ran poporodowych. Bakteria wytwarza neurotoksynę uszkadzającą układ nerwowy oraz tetanolizynę, która powoduje hemolizę krwinek czerwonych.
Do podstawowych zabiegów pielęgnacyjnych bydła zaliczamy czyszczenie skóry, korekcję racic i usuwanie rogów. Jeśli stado nie jest odpowiednio monitorowane i dochodzi do zaniedbań higieny ze strony obsługi, wówczas sprzyjające warunki pozwalają na namnażanie się licznych, różnorodnych szczepów bakterii, zagrażających zdrowiu stada.
Niektóre choroby bakteryjne skóry występujące w stadach bydła, pojawiające się na skutek zaniedbań:
■ Palcowe zapalenie skóry charakteryzuje się ograniczonymi objawami, którym towarzyszy powierzchniowe zapalenie skóry na pograniczu z racicą. Pochodzenie tej choroby nie jest znane.
■ Zanokcica – ostra lub przewlekła infekcja racic przedstawiająca martwicę i ropny stan zapalny tkanek w okolicy szpary międzypalcowej, a także w sąsiadujących stawach (racicowy, koronowy). Wywołują ją beztlenowce, a powstawaniu sprzyjają złe warunki higieniczne obory. Zachorowania nasilają się w okresie jesienno-zimowym; szerzą się głównie w chowie oborowym. Wyodrębnia się dwie jednostki chorobowe: zakaźne zapalenie skóry szpary międzyracicowej (DIC) oraz ropowicę szpary międzyracicowej (PI).
Objawem pierwszej jest otwarty stan zapalny, rozpoczynający się w obrębie tylnej części szpary międzyracicowej i rozprzestrzeniający się na całą skórę między palcami z towarzyszącym obrzękiem racicy.
Natomiast ropowica szpary międzyracicowej rozpoczyna się od powstania obrzęku, którego następstwem są pęknięcia w skórze tej okolicy, wtórne infekcje skóry, powstawanie ropni i przetok w obrębie szpary międzyracicowej, względnie w okolicy koronki. Występowanie wzrostu temperatury w przypadkach zanokcicy powoduje zmniejszenie apetytu, w rezultacie czego ustaje przeżuwanie, spada wydajność mleczna oraz pogarsza się kondycja zwierzęcia (rejestrowane już w 1. dniu choroby ubytki masy ciała sięgają później 10%).
W przypadku zaawansowanych postaci choroby, może dojść do zniekształcenia kości i stawów w obrębie kopyta, powstawania nakostniaków, zrostów i innych poważnych następstw, które utrudniają, a często uniemożliwiają zwierzętom chociażby przemieszczanie się, co wiąże się ze spadkiem pobierania paszy, a to prowadzi do zmniejszenia produkcyjności oraz do powstawania innych schorzeń.
■ Wysięg (flegma międzypalcowa) – stan zapalny między palcami – powyżej skóry międzypalcowej z opuchlizną w środku obszaru pęcinowego. Zwierzę kuleje. Szybka ingerencja (zastrzyki i zasypki) spowoduje, że stan zapalny zwykle będzie zanikał i nie spowoduje trwałego uszkodzenia. Natomiast zbyt późne podjęcie leczenia może spowodować przenikanie stanu zapalnego głębiej, a w efekcie przedłużającą się kulawość. Pojawianie się wysięku międzypalcowego w stadzie może ulec zredukowaniu przez stosowanie mycia (kąpieli) kończyn w formalinie.
Uwaga! Nie stosować kąpieli w formalinie, gdy zapalenie przeniknęło przez skórę międzypalcową zwierzęcia.
Krowy, które miały częste międzypalcowe zapalenie skóry lub rozwarstwienie będą miały do końca życia zniekształcone racice z tendencjami do niewłaściwego rozwoju i wzrostu. Jedynie regularne przycinanie racic umożliwi użytkowanie tych zwierząt w stadzie.
Antyseptycznie, przeciwzapalnie, ściągająco i izolująco na racice działa maść kopytowa. Olej lniany, który jest składnikiem maści działa przeciwzapalnie, odżywczo oraz osłaniająco na koronkę. Również olej terpentynowy wzmacnia róg miękki i kruchy, a także wywołuje miejscowe przekrwienie warstwy rogotwórczej korony (stymuluje produkcję rogu kopytowego). Dziegieć sosnowy działa antyseptycznie i głęboko przeciwzapalnie, zwłaszcza w przewlekłych stanach zapalnych. Uodparnia róg na urazy mechaniczne oraz zapobiega procesom gnilnym. Jest doskonałym środkiem zabezpieczającym przed wilgocią.
■ Dermatofiloza (inaczej: streptochichoza, deszczowa zgnilizna, oparzenie deszczowe) – uszkodzenia skóry spowodowane zakażeniem bakterią tlenową Dermatophilus congolensis. Jest to efekt długotrwałego wystawiania zwierząt na deszcz lub pierwsze przymrozki, kiedy skóra nie może dokładnie wyschnąć.
W rezultacie dochodzi do wysiękowego zapalenia skóry, połączonego z tworzeniem się strupów i grudek. Choroba bywa błędnie nazywana „grzybiczym zapaleniem skóry”. Małe kępki włosów w okolicy szyi i barku są uniesione. Może dojść do wtórnych zakażeń m.in. gronkowcem złocistym. Przewlekłe przypadki kończą się upadkami zwierząt.
W początkowym okresie choroby (4-14 dzień) naciek zapalny obejmujący naskórek, złożony jest głównie z granulocytów obojętnochłonnych, potem (w stanach przewlekłych) z komórek jednojądrzastych. W przebiegu ostrym obecne są również mikroropnie. W warstwie ziarnistej naskórka może być widoczna martwica. Niekiedy mogą występować również typowe formy D. congolensis o kształcie nitkowatym widoczne w naskórku i mieszkach włosowych. Należy jednak podkreślić, że badanie histopatologiczne nie zawsze może potwierdzić rozpoznanie choroby.
Występują dwa obrazy choroby:
a) zimowa: sierść ulega nastroszeniu na skutek gromadzenia się wysięku, następnie pojawiają się strupy (często łatwiej je wyczuć niż zobaczyć). Po usunięciu strupa widoczne są nadżerki pokryte wysiękiem ropnym. Włosy są zlepione i mają wygląd „pędzli malarskich”;
b) letnia: zmiany są mniej rozległe i obejmują mniejszy obszar ciała, pojawiają się wyłysienia i przerzedzenia włosa nadające wygląd „wyjedzonej przez mole”. Często zajęte są okolice pęcin – widoczne są tam łuski i strupy.
■ Bakteryjne zapalenie mieszków włosowych – gromadzenie i namnażanie się bakterii – np. gronkowca i paciorkowca lub wyjątkowo grzybów. W niektórych przypadkach może dochodzić do czyraczności. Proces chorobowy obejmuje wówczas skórę otaczającą mieszek włosowy i tkankę podskórną. Większość przypadków ma miejsce późną wiosną lub latem.
W opisie nie można również pominąć zapalenia skóry wymienia, które może być spowodowane działaniem czynników chemicznych, fizycznych i mikrobiologicznych. Czynniki fizyczne to przede wszystkim oparzenia słoneczne, odmrożenia, martwice z ucisku spowodowane zaleganiem. Zmiany związane z uczuleniem na światło słoneczne mogą się pojawić na niepigmentowanej skórze strzyków i wymienia, narażonej na działanie słońca, a gronkowce i paciorkowce mogą sporadycznie powodować zapalenie mieszków włosowych czy grudkowe zapalenie skóry, potocznie zwane liszajcem wymienia.
Zapobieganie dermatozom
1. Czyszczenie skóry – usunięcie nagromadzonego na jej powierzchni kurzu, zrogowaciałego naskórka oraz innych zabrudzeń. Czesanie powoduje pobudzenie zakończeń nerwowych znajdujących się na powierzchni skóry, poprawia jej ukrwienie, co ułatwia przyswajanie składników pokarmowych, wzmaga proces przemiany materii oraz zwiększa apetyt zwierzęcia i pozwala podnieść jego wydajność produkcyjną. Pielęgnowanie skóry ma też wpływ na jakość skóry jako surowca (krowy czyszczone mają o 5-8% wyższą wydajność mleka, aniżeli krowy o skórze niepielęgnowanej).
2. Korekcja racic – zaniedbania w pielęgnacji racic mogą doprowadzić do zapalenia tkanki rogotwórczej racic powodującej silną kulawiznę, zniekształceń stawów i kości, nadpobudliwości, bólu oraz obniżenia produkcji. Intensywność ścierania rogu racicznego zależy od podłoża oraz możliwości ruchowych zwierząt. Krowom należy przycinać racice dwa razy w ciągu roku: na wiosnę około 6 tygodni przed wyjściem na pastwisko oraz na jesieni – jako zabieg uzupełniający.
3. Usuwanie rogów – zalecane w oborach wolnostanowiskowych, zabieg ten łagodzi skutki agresji w stadzie, zapewnia bezpieczeństwo obsłudze. Zawiązki rogów u cieląt najlepiej jest zniszczyć w 10-14 dniu ich życia.
4. Kontrola wentylacji, poideł, kanalizacji itp. Hodowca będąc w stałym kontakcie z lekarzem weterynarii powinien prowadzić profilaktykę i ochronę w zakresie zwalczania gzawicy, motylicy. Powinien dopilnować również szczepień ochronnych i cyklicznie dezynfekować pomieszczenia.
Każda choroba krowy skutkuje spadkiem jej wydajności mlecznej, więc zaniedbanie prostych zabiegów pielęgnacyjnych przekłada się na straty ekonomiczne.
Środkiem zapobiegawczym w schorzeniach racic u bydła są ich kąpiele w 2-3% roztworze formaliny lub w 10% roztworze siarczanu miedzi, które działają odkażająco i utwardzająco na tkankę. Ważną rolę odgrywa także okresowe skracanie i przeglądy racic oraz dbałość o higienę pomieszczeń. Powikłane przypadki wymagają specjalnego leczenia chirurgicznego.
Hodowca powinien dbać o skórę bydła poprzez regularne jej mycie, czyszczenie oraz strzyżenie.
Przy zwalczaniu wszystkich chorób, należy zwrócić szczególną uwagę na profilaktykę, która musi obejmować zarówno prawidłowe żywienie, jak i zapewnienie zwierzętom prawidłowych (wymaganych!) warunków bytowych. Prowadząc stały monitoring stada można zapobiegać chorobie oraz innej niedyspozycji zwierzęcia, a tym samym zahamować straty z tym związane (leczenie, spadek produkcji, upadki).