Katarzyna Jankowska
PAN Olsztyn
Liczne obserwacje w stadach bydła wskazują, iż pojawiający się tam problem niepłodności może przybierać różne rozmiary, co z kolei może znacząco wpłynąć na opłacalność produkcji. Hodowca wówczas ponosi znacznie większe koszty, które są związane z leczeniem oraz niezacieleniem krów czy jałówek. Koszty obniżają zyski i hodowla może okazać się mało rentowna. Zaburzenia płodności wpływają w dużym stopniu na wydłużenie okresu międzywycieleniowego, skutkiem czego jest przedłużenie laktacji.
Oceny prawidłowości rozrodu w stadzie można dokonać na podstawie obserwacji przebiegu cyklu jajnikowego opartej na bezinwazyjnym, ultrasonograficznym badaniu jajnika, a także najprostszym i powszechnie stosowanym badaniu per rectum. Według danych brytyjskich obecność prawidłowego pęcherzyka i ciałka żółtego można stwierdzić w 89%. Cechami charakteryzującymi prawidłowość morfologii jajnika jest jego duża średnica, grzybkowaty lub stożkowaty kształt o zbitej konsystencji lub z jamką wewnętrzną.
Co wpływa na zaburzenia przebiegu cyklu jajnikowego u bydła?
Liczne badania przyczyn niepłodności u bydła pozwalają na stwierdzenie, iż spośród wszelkich zaburzeń metabolicznych, także związanych z chorobami wymienia (mastitis), chorobami zakaźnymi oraz często pomijanymi chorobami kończyn, 25-35% stanowią zaburzenia czynnościowe jajników. Charakterystycznymi objawami tych zaburzeń są nieprawidłowości w przebiegu cyklu jajnikowego. Jest to tzw. acyklia, głównie poporodowa (opóźnione wznowienie aktywności jajników o ponad 30 dni), znacznie rzadziej dochodzi do wtórnej nieczynności jajników, które po porodzie przez pewien czas mogą funkcjonować prawidłowo, by następnie zatracić swą cykliczną aktywność. Niejednokrotnie choroby wchodzące w skład tzw. „zespołu porodowego” (trudny poród, zatrzymanie łożyska, poporodowe zapalenie macicy, porażenie poporodowe, ostre zapalenie wymienia, ketoza) sprzyjają nieczynności poporodowej jajników. Sporadycznie zdarza się zanik jajników (głównie miąższu jajnika, pozostaje tylko niewielka ilość tkanki łącznej, co powoduje jego stwardnienie), który jest stanem nieodwracalnym.
Nieprawidłowości dotyczą również:
1. Cyklu rujowego:
a) brak rui (często może być pozorny, wynikający z niewłaściwej organizacji rozrodu, a w szczególności niedostatecznej obserwacji rui, stanowiąc część tzw. niepłodności organizacyjnej) lub
b) osłabienie jej objawów (cicha ruja – anafrodyzja, anestria – cykl jajnikowy jest wówczas zachowany, natomiast owulacja przebiega bez poprzedzających ją zewnętrznych objawów). Uważa się, że jedną z przyczyn osłabienia objawów rui jest złe żywienie – głównie niedobór β-karotenu i witaminy A, niedobór makro- i mikroelementów lub niezbilansowanie dawki – deficyt energetyczny. Osłabienie objawów rui występuje stosunkowo często u krów o wysokiej wydajności mlecznej.
2. Owulacji – zaburzenie wzrostu i dojrzewania komórek jajowych (przetrwałość pęcherzyków jajnikowych – zaburzenie wydzielania LH), ich zarastanie – (zaburzenie w wydzielaniu LH i FSH),
tworzenie się torbieli jajnikowych. Nieprawidłowością u bydła jest również nimfomania (nadmierny popęd płciowy) i wirylizm (skłonność do maskulinizacji samicy).
Ogromny wpływ na prawidłowość przebiegu cyklu rujowego ma żywienie zwierząt, szczególnie w ostatnich 2-3 miesiącach przed zasuszeniem. Krowy mogą wówczas produkować od 6-8 kg mleka dziennie, dlatego uwaga hodowcy musi być skierowana na dobre zbilansowanie dawki. Nieprawidłowe żywienie w tym okresie może prowadzić do otłuszczenia krów, z jednoczesnym zaburzeniem w przebiegu cyklu jajnikowego.
Zbyt intensywny odchów jałówek opóźnia termin pierwszego krycia. Stosowanie pasz objętościowych (kiszonki z kukurydzy i pasze treściwe) w nadmiarze, w żywieniu jałowizny, powoduje intensywny wzrost zwierząt i ich zapasanie. Skutkiem tego są problemy z zacieleniem jałówek (opóźnione dojrzewanie zwierząt, często niedorozwój jajników, zaburzenia hormonalne), ale również trudne porody (okołoporodowy deficyt energetyczny). Niższe przyrosty masy ciała (działanie z rozwagą) i mniej opasione zwierzęta, szybciej się zacielą. Nie należy jednak przesadzać, ponieważ niedobór masy powoduje: opóźnienie pierwszego krycia, niedorozwój narządów rozrodczych, zaburzenia hormonalne, ciche ruje, resorpcje zapłodnionych komórek jajowych. Dlatego też żywienie zwierząt powinno być zgodne z wszelkimi normami, a dawki pokarmowe zbilansowane w odniesieniu do odpowiednich grup zwierząt oraz ich wieku. Nadmierne spożycie białka może powodować pogorszenie wskaźników rozrodu, zwłaszcza u starszych krów. Występowanie ketozy powoduje obniżenie wydajności mlecznej oraz pogorszenie płodności. Zwiększa się częstotliwość upośledzenia funkcji jajników, zapaleń jajników lub braku objawów rui.
Zgubny wpływ na rozrodczość krów może mieć także nadmierne nawożenie upraw polowych nawozami sztucznymi, a w szczególności azotem i potasem.
Ujemny wpływ na zaburzenia rozrodu (oprócz żywienia) mają również czynniki środowiskowe głównie warunki utrzymania, które stanowią podstawę dobrostanu zwierząt. Bydło utrzymywane w optymalnych dla tego gatunku warunkach (m.in. przy prawidłowo ustalonych parametrach zoohigienicznych) charakteryzuje większa odporność organizmu, co wiąże się z niższym procentem zachorowań, a tym samym podwyższoną wydajnością produkcyjną.
Liczne badania dowiodły, iż wynikiem zachwiania równowagi pomiędzy potrzebami organizmu zwierzęcia a środowiskiem, w którym przebywa, są między innymi torbiele jajnikowe. Istnieje także skłonność dziedziczenia tego schorzenia. U krów ze schorzeniami kończyn (przyczyny: śliska powierzchnia utrzymania, zbyt krótkie stanowisko, niedostateczna pielęgnacja racic, podłoże genetyczne) ponad dwukrotnie wzrasta ryzyko pojawienia się cyst jajnikowych. Torbiele najczęściej pojawiają się na obu jajnikach (w 48,2%).
Torbiele jajnikowe (łac. cystes ovariorum)
Torbiele jajnikowe są to pęcherzykowate twory o różnej wielkości, występujące na jajnikach, charakteryzujące się cienką i gładką ścianką, niekiedy słabo napięte. Przyjmuje się, że zaburzenia czynnościowe układu rozrodczego w 10-12% spowodowane są występowaniem torbieli. Ich obecność powoduje bowiem zmiany zarówno morfologiczne jak i funkcjonalne, nie tylko w samym jajniku, lecz także w narządach płciowych (macica), przysadce i nadnerczach. Torbiele pęcherzykowe wypełnione są zazwyczaj substancją surowiczą, śluzową, mieszaną (śluzowo-surowicza) oraz koloidalną, niejednokrotnie z domieszką krwi. Oprócz zmian w narządach rozrodczych, nadnerczach i przysadce, obserwuje się również zmiany w długości okresów międzyrujowych. U niektórych krów z wykrytą torbielowatością pęcherzykową można zaobserwować zmniejszenie wydzielania mleka. Torbiele ciałka żółtego nie powodują znaczących zmian w cyklu rujowym, bardzo często jest to morfologiczno-fizjologiczna specyfika osobnicza, jednakże w przypadku zaburzenia mechanizmów luteolitycznych może dochodzić do tworzenia się tzw. ciałek żółtych przetrwałych (pseudociążowych).
W literaturze spotyka się podział torbieli pojawiających się na jajniku, na wewnętrzne i powierzchowne (w zależności od miejsca występowania) oraz małe, średnie i duże (w zależności od ich wielkości). Niejednokrotnie spotyka się też podział na torbiele pęcherzykowe, luteinowe oraz torbiele ciałka żółtego. (Tab. 2.)
Wszystkie rodzaje torbieli (pęcherzykowe, luteinowe, ciałka żółtego) powodują zaburzenia dynamiki cyklu rujowego u bydła. Efektem jest zwiększony lub osłabiony popęd płciowy (snębica, brak rui), co wskazuje wyraźnie na nadmiar estrogenów w organizmie samicy (szczególnie obecność torbieli pęcherzykowych). Obecność torbieli jajnikowych stwierdza się najczęściej u krów o wysokiej wydajności mlecznej (2-4 laktacja, 5-7 rok życia, 2-4 miesiące po wycieleniu). Sprzymierzeńcem ich pojawiania się i rozwoju jest okres zimowy, kiedy bydło nie korzysta z pastwisk (zmiana wartości pokarmowej paszy, brak ruchu i przebywania zwierząt na świeżym powietrzu).
W rozrodzie bydła nie ma złotego środka, który całkowicie wyeliminowałby przyczynę zaburzeń z nim związanych. Można jednak ograniczyć przyczyny, które mają bezpośredni wpływ i obniżają poziom płodności krów. Dużą rolę odgrywa w tym względzie doradztwo żywieniowe, którego zadaniem jest poprawne zbilansowanie dawki pokarmowej, dostarczającej organizmowi niezbędnych składników.