Postęp i innowacje w produkcji pasz i żywieniu bydła mlecznego Cz. I Postęp w produkcji pasz

Dariusz S. Minakowski
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

 

Jednym z podstawowych działów w użytkowaniu mlecznym bydła, gdzie nowe technologie oraz innowacje wpłynęły na olbrzymi postęp, jest produkcja pasz i żywienie krów. Znalazło to odzwierciedlenie w wyraźnym wzroście wydajności mlecznej krów, odznaczających się dużym, stale doskonalonym genetycznie potencjałem produkcyjnym.

 

 

Produkcja i stosowanie w żywieniu krów pasz odznaczających się wysoką jakością, dostosowanych do wymagań pokarmowych tego gatunku zwierząt, wiąże się z pozyskiwaniem surowców paszowych o wymaganej jakości, produktów biotechnologii i ciągle doskonalonych wyrobów przemysłu paszowego. Kluczowe znaczenie dla uzyskania paszy o wysokiej wartości pokarmowej i produkcyjnej, mają nowoczesne technologie przetwarzania oraz konserwowania materiałów paszowych. Swoistą rolę odgrywają przy tym również zabiegi technologiczne oraz innowacje, umożliwiające modyfikację wartości pokarmowej i właściwości funkcjonalnych pasz.


Postęp w produkcji podstawowych pasz dla bydła mlecznego wynika zarówno z poprawy jakości surowców paszowych i ich właściwego doboru oraz ciągłego dostosowywania do potrzeb pokarmowych przeżuwaczy. Duży wpływ ma także unowocześnianie technologii zbioru, konserwowania lub przetwarzania surowców paszowych.
Wysoki stopień mechanizacji i technizacji produkcji pasz sprzyja również poprawie ich jakości i wartości pokarmowej, a w konsekwencji zwiększeniu efektywności żywienia krów. Obserwowane zmiany w produkcji pasz dla bydła mlecznego, przy możliwym ograniczaniu kosztów, wskazują na konieczność precyzyjnego ich pozyskiwania z surowców roślinnych o wysokiej jakości. Duże wymagania stawiane materiałom paszowym, związane są głównie z koniecznością utrzymania wysokiej koncentracji składników pokarmowych w suchej masie. Dotyczy to przede wszystkim dostępnej energii, związków azotowych i ich frakcji a także zawartości bioaktywnych składników. Nie bez znaczenia jest zdolność plonotwórcza roślin pastewnych, możliwość pełnej mechanizacji zbioru oraz optymalna zawartość sm w okresie zbioru a także właściwości dietetyczne, prozdrowotne oraz jakość mikrobiologiczna (sanitarno-higieniczna). Wybrane kryteria doboru materiałów paszowych dla bydła mlecznego przedstawiono w tabeli 1.
Jak z tego wynika, w nowoczesnej i innowacyjnej produkcji pasz uwzględnia się przede wszystkim takie odmiany wysokowydajnych roślin pastewnych, które najlepiej odpowiadają potrzebom pokarmowym intensywnie użytkowanych krów. Stanowi to nieodzowny warunek zapewnienia odpowiedniej bazy paszowej i efektywności żywienia krów. Wyższą wartość pokarmową oraz wyższe pobranie sm, można uzyskać głównie dzięki zapewnieniu wymaganej wysokiej jakości paszy i zbilansowaniu dawki. Dotyczy to przede wszystkim strawności substancji organicznej (przy maksymalnym ograniczeniu iNDF – niestrawnej frakcji NDF), redukowania lub eliminacji niepożądanych składników i czynników antyżywieniowych (np. mykotoksyn), które mogą wpływać na upośledzenie przemian w żwaczu oraz metabolizmu wątrobowego i gruczołu mlekowego a także zaburzenia w rozrodzie.
W produkcji pasz dla bydła podstawę stanowią wysokowydajne, ciągle doskonalone rośliny pastewne w uprawie polowej (kukurydza i niektóre inne zboża, rośliny motylkowate i ich mieszanki z trawami, trawy, mieszanki strączkowo-zbożowe). Ważną rolę odgrywają trwałe i przemienne (krótkotrwałe) użytki zielone. Swoiste znaczenie posiadają również materiały paszowe pozyskane w plonie dodatkowym i niektóre produkty uboczne towarowej produkcji roślinnej (np. słoma) oraz przemysłu rolno-spożywczego (śruty poekstrakcyjne i makuchy, suszone młóto i wysłodki, melasa, DGGS), które stanowią uzupełnienie pasz uzyskiwanych w plonie głównym.


Możliwości pokrycia zapotrzebowania krów na energię w warunkach intensywnej produkcji mleka uzależnione są od pobrania sm oraz koncentracji energii w paszach objętościowych, które odgrywają kluczową rolę w żywieniu krów. Dużą uwagę zwraca się na zawartość węglowodanów i ich frakcje, w poszczególnych rodzajach pasz oraz w całej dawce, jako głównego źródła energii w żywieniu krów. Dowartościowanie energetyczne dawki dla krów uzyskuje się również w wyniku stosowania specjalnych dodatków energetycznych w postaci chronionego tłuszczu i jego pochodnych, glikolu propylenowego, glicerolu lub propionianów Ca i Na, a nawet użycia dodatku enzymów paszowych, aktywnych kultur drożdży w celu podniesienia strawności substancji organicznej paszy. Jak wiadomo wartość energetyczna paszy ma decydujące znaczenie w procesie przemian i biokonwersji substancji organicznej na gluko-, amino- oraz lipogenne prekursory (Rys. 1) w przewodzie pokarmowym przeżuwaczy.
Rodzaj i typ węglowodanów, strukturalne (NDF, ADF w tym niestrawna frakcja iNDF), a także łatwo dostępne węglowodany niewłókniste (NFC) w postaci skrobi i rozpuszczalnych cukrów (WSC) oraz ich koncentracja w sm, w znacznym stopniu decyduje o wartości energetycznej paszy i całej dawki pokarmowej. Jak podaje Nowak (2011) za Huhtannen (2008) oraz Mertens (2011) niestrawne włókno określane mianem iNDF uważa się aktualnie, za jeden z najważniejszych wskaźników w ocenie wartości pokarmowej pasz objętościowych. Należy przy tym nadmienić, że istnieje odwrotna zależność między strawnością substancji organicznej paszy objętościowej a zawartością w niej iNDF.


Użytki zielone – cenne źródło paszy

Produkcja pasz z użytków zielonych, które stanowią jedno z głównych źródeł pasz dla bydła mlecznego uzależniona jest w dużym stopniu od czynników przyrodniczych, jakości środowiska glebowego, stosunków wodnych oraz zabiegów pratotechnicznych. Prawidłowy dobór mieszanek traw i roślin motylkowatych (Fot. 1), w zależności od warunków klimatyczno-glebowych oraz kierunek użytkowania ma kluczowe
znaczenie dla utrzymania optymalnego składu florystycznego oraz wysokiej produktywności użytków zielonych.
Nowe kompleksowe rozwiązania obejmują działania dotyczące zwiększenia produktywności i jakości użytków zielonych z koniecznością utrzymania bioróżnorodności ekosystemu łąkowo-pastwiskowego (Goliński, 2008; Grzegorczyk, 2010; Domański, 2013). Sprzyjać temu może kośno-pastwiskowy system wykorzystania zielonej biomasy oraz niestandardowe metody renowacji trwałych użytków zielonych (Grabowski, 2011).
W racjonalnej gospodarce na trwałych i przemiennych użytkach zielonych, szczególne znaczenie mają intensywne gatunki i odmiany traw oraz ich mieszanki z roślinami motylkowatymi (Kozłowski, 2011; Barszczewski 2012, 2013; Domański, 2013; Łyszczarz, 2013). Jak wiadomo udział roślin motylkowatych w zbiorowiskach trawiastych sprzyja wyższemu plonowaniu zielonej biomasy oraz wpływa na poprawę jakości i wartości pokarmowej paszy (Kozłowski 2011, Domański 2013; Barczewski 2013). Uzyskana biomasa roślinna, odznacza się wówczas wyższą strawnością substancji organicznej, wolniejszym tempem kumulowania węglowodanów strukturalnych (włókna NDF). Nie bez znaczenia jest także wpływ roślin motylkowatych na poprawę smakowitości i wzrost udziału rozpuszczalnych w wodzie cukrów (WSC) oraz składników bioaktywnych w uzyskanej paszy (Ćwintal, 2011; Łyszczarz 2011, 2013; Stamirowska-Krzaczek 2011; Huthannen i in., 2012; Barszczewski, 2013).
Jak podaje Łyszczarz (2013) najwartościowszą trawą pastwiskową i zarazem jedną z najbardziej wartościowych w użytkowaniu kośnym, jest niezwykle wymagająca życica trwała (Rajgras angielski). W słabszych (posusznych) warunkach siedliskowych rolę tą spełnia kupkówka pospolita. Uzupełnienie mogą stanowić wartościowe gatunki traw jak kostrzewa łąkowa i tymotka łąkowa, a w dalszej kolejności kostrzewa czerwona i wiechlina łąkowa. Ograniczone znaczenie szczególnie w użytkowaniu pastwiskowym ma życica mieszańcowa i wielokwiatowa, festulolium oraz mietlica biaława, a także wyczyniec łąkowy i stokłosa bezostna (Łyszczarz, 2013). W nowoczesnej gospodarce pastwiskowej rola odmiany lub jednogatunkowej mieszaniny odmian o różnej wczesności i pokroju, szczególnie w przypadku życic, jak podaje Łyszczarz (2013) jest nieporównywalnie większa niż w mieszankach.
Istotnymi kryteriami wpływającymi na znaczenie odmian jest ich stabilność w runi, potencjał produkcyjny i rozkład plonowania w sezonie wegetacyjnym. W obrębie niektórych gatunków traw i roślin motylkowatych występują tzw. odmiany di- i tetraploidalne. Wyniki badań przeprowadzonych w ostatnich latach wskazują że odmiany tetraploidalne odznaczają się wyższą jakością (niższa zawartość włókna NDF), wyższą zawartością cukrów rozpuszczalnych (WSC) oraz wyższą strawnością substancji organicznej i delikatniejszymi blaszkami liściowymi (Łyszczarz, 2013). Czynniki te wpływają korzystnie na pobieranie przez krowy sm takiej zielonki i uzyskanych z niej pasz.
Innowacyjnym rozwiązaniem jest stosowanie zróżnicowanych fenologicznie odmian określonych gatunków traw i roślin motylkowatych, a uzyskiwane zmiany składu runi, umożliwiają modyfikację składu chemicznego oraz wartości pokarmowej paszy (Goliński, 2008; Grabowski, 2010; Grzegorczyk, 2010, 2012).
Do atrakcyjnych rozwiązań zaliczyć można również prace nad doskonaleniem użyteczności paszowej mieszańców międzyrodzajowych. Przykładem tego może być Festulolium (Goliński, 2000; Grabowski, 2011). Festulolium braunii jest mieszańcem międzyrodzajowym życicy wielokwiatowej i kostrzew łąkowej, zaliczanym do traw wysokich i przeznaczonym na krótkotrwałe przemienne użytki zielone. Charakteryzuje się dużym potencjale plonotwórczym (12-16 t sm /ha) oraz wysoką jakością jako surowiec paszowy (Grabowski 2011). Trawa ta odznacza się stosunkowo wysoką zawartością cukrów, co powoduje, że stanowi on cenny surowiec do produkcji pasz fermentowanych o znacznej smakowitości. Z powodzeniem
może być ona wykorzystywana w produkcji zielonej biomasy w uproszczonych mieszankach z koniczyną łąkową lub lucerną siewną (Grabowski, 2011).
Jak z tego wynika produktywność użytków zielonych zależy od kompleksowego oddziaływania czynników ekologicznych – naturalnych i antropologicznych. Szczególną rolę odgrywają czynniki biotyczne, które decydują o składzie florystycznym łąk i pastwisk oraz kierunku i intensywności użytkowania (Grzegorczyk, 2011).
Użytki zielone trwałe jak i przemienne jak podają Kozłowski (2011) i Barszczewski (2013), stanowią komplementarne i szczególnie cenne źródło pasz dla bydła, a ich produktywność jest determinowana racjonalnym nawożeniem (szczególne azotem), doborem właściwych komponentów do mieszanek i prawidłowym użytkowaniem.


Kukurydza wysokowydajna i uniwersalna roślina pastewna


Szczególnie duży postęp dokonany został w zakresie pozyskiwania nowych odmian – mieszańców kukurydzy dostosowanych do określonych warunków klimatyczno-glebowych, wczesności dojrzewania oraz kierunku wykorzystania na cele paszowe (kiszonka z całych roślin lub ziarno). Doskonalenie technologii uprawy, zbioru i konserwowania oraz wysoki plon (20-25 t sm/ha) i koncentracja energii (0,85- 1,2 JPM/kg sm) powoduje, że kukurydza stała się podstawową paszą energetyczną dla bydła. W związku z tym, kukurydza (uprawiana w plonie głównym) stanowi jedną z najbardziej wydajnych roślin pastewnych i ma największe znaczenie w produkcji pasz. Wiodącą rolę wśród roślin pastewnych, kukurydza zawdzięcza także możliwości całkowitej mechanizacji uprawy i zbioru.
Wśród mieszańców kukurydzy wyróżnia się mieszańce pojedyncze (SC), które powstają z dwóch linii. Mieszańce te odznaczają się ograniczoną zmiennością genetyczną i znacznym wyrównaniem morfologicznym. Mieszańce trójliniowe (TC), w przeciwieństwie do mieszańców SC, charakteryzują się większą zmiennością genetyczną, ale lepszym dostosowaniem do słabszych i zmiennych warunków glebowo-klimatycznych. Większość mieszańców TC odznacza się dużym potencjałem plonowania, zarówno przy zbiorze na kiszonkę lub na ziarno. W mniejszym udziale do uprawy przeznacza się mieszańce w typie pośrednim (MSC), o cechach pośrednich między mieszańcami pojedynczymi (SC) i trójliniowymi (TC). Dotyczy to również mieszańców czteroliniowych (DC), które wyróżniają się m.in. stabilnością plonowania i znacznymi możliwościami adaptacji do zróżnicowanych warunków glebowo-klimatycznych. Nowe mieszańce kukurydzy wykorzystywane na kiszonkę z całych roślin, to zazwyczaj rośliny o dużej masie liści z mocno eksponowaną cechą zielonych liści i łodyg „stay green” w okresie fizjologicznej dojrzałości ziarna.
Oferowane nowe mieszańce kukurydzy z przeznaczeniem na kiszonkę, to rośliny odznaczające się wysoką strawnością substancji organicznej części wegetatywnych oraz wysoką zawartością skrobi w całej biomasie. Źródłem energii jest nie tylko ziarno, ale również liście i łodygi o znacznie zredukowanej zawartości węglowodanów strukturalnych (włókna NDF oraz niestrawnej jego frakcji iNDF). Ważnym kryterium w ocenie ich użyteczności paszowej ma również ich wysoki potencjał plonowania w różnych warunkach glebowo-klimatycznych. Kiszonki uzyskane z tych roślin, w fazie dojrzałości woskowej do pełnej ziarna w okresie zbioru (33-35 % sm w całej biomasie), odznaczają się zazwyczaj wysoką wartością pokarmową i są najlepiej dostosowane do potrzeb pokarmowych wysokowydajnych krów. Dobór odpowiednich mieszańców, pod względem klasy wczesności powinien być dostosowany do rejonu uprawy. Do uprawy kukurydzy na kiszonkę z całych roślin zaleca się odmiany wczesne (FAO <220) lub średnio wczesne (FAO 220-240), a nawet średnio późne mieszańce (FAO 250-290), które zachowują znaczną część liści i łodyg w postaci zielonej „stay green”. Należy zaznaczyć, że w warunkach klimatycznych naszego kraju zaleca się na ogół odmiany o wczesności FAO <300. Uprawa mieszańców wczesnych daje z reguły niższy plon w porównaniu do późniejszych, ale gwarantuje zbiór ziarna przy niższej jego wilgotności. Mieszańce kukurydzy odznaczają się różną odpornością na choroby grzybowe (Fuzariozy), głownie guzowatą i pyłkową, plamistość liści a także na szkodniki w tym m.in. omacnicę prosowiankę i ploniarkę zbożówkę i gnijkę, kukurydzianą stonkę korzeniową. Wczesne mieszańce kukurydzy są bardziej zagrożone występowaniem szkodników, przede wszystkim omacnicy prosowianki.
Ważnym elementem przy wyborze mieszańców z równoczesnym uwzględnieniem warunków środowiska (stanowisko, wilgotność, nawożenie) jest typ uziarnienia kolb kukurydzy. Mieszańce z kolbami Doubleflex odznaczają się zazwyczaj znaczną zdolnością adaptacji do zmiennych warunków środowiskowych. Charakteryzują się lepszym uziarnieniem kolby ze względu na większą ilość rzędów ziarna w kolbie, szczególnie w warunkach sprzyjających rozwojowi roślin. Mieszańce z kolbami określanymi mianem Fix charakteryzują się ustabilizowaną genetycznie liczbą rzędów ziaren oraz zadawalającym udziałem ziarna w całej kolbie. Jednak niekorzystne warunki uprawy wpływają często na redukcję plonu ziarna. Mieszańce o typie zaziarnienia kolby Flex w niekorzystnych warunkach są bardziej wydajne vs do mieszańców Fix. Jednak mogą one wytwarzać często kolby z nie zaziarnionymi szczytami. W sprzyjających warunkach wegetacyjnych kolby Flex są w pełni zaziarnione i są zwykle większych rozmiarów. Inną cechą mieszańców określanych jako „Low input” („nisko nakładowe”) jest predyspozycja do asymilacji składników i zadawalających przyrostów biomasy na słabszych stanowiskach z niedoborami wilgoci i niskim nawożeniu niż w korzystniejszych warunkach środowiskowych (lepsza gleba, wyższe nawożenie itp.).
Kukurydza w postaci kiszonki z całych roślin lub z wilgotnego gniecionego ziarna należy do pasz energetycznych, o wyraźnym charakterze glukogennym. Wynika to głównie ze znacznego udziału skrobi (20-40% w sm kiszonki z całych roślin), na co wpływa udział ziarna (45-55% sm) w zakiszanej biomasie surowca. Na wartość energetyczną kiszonki z kukurydzy, wpływa także zawartość innych cukrów rozpuszczalnych (WSC), które wchodzą w skład frakcji niewłóknistej (NFC). Dodatkowym źródłem energii jest frakcja lipidowa (olej) w ziarnie kukurydzy. Należy zaznaczyć, że zawartość skrobi i węglowodanów strukturalnych (NDF, iNDF) zależy m.in. od odmiany, typu i dojrzałości ziarna, wysokości koszenia roślin przeznaczanych na kiszonkę, a także warunków klimatyczno-glebowych w sezonie wegetacyjnym. Podwyższenie koszenia roślin kukurydzy na kiszonkę (np. LKS), powoduje ograniczenie plonu biomasy z 1 ha uprawy. Stwierdza się przy tym jednak wyższą wartość energetyczną uzyskanej paszy (wysoka zawartość skrobi i zredukowany udział włókna NDF) oraz wzrost produkcji mleka z 1 t kiszonki.
Właściwości glukogenne oraz wartość energetyczna różnych odmian/mieszańców kukurydzy zależą w dużej mierze od typu ziarna. Wyróżnia się dwa typy ziarna kukurydzy a mianowicie Flint oraz Dent, względnie pośrednie ich formy – Semiflint i Semident.
Skrobia w ziarnie kukurydzy typu Flint jest trudniej dostępna i charakteryzuje się bardziej ograniczonym efektywnym rozkładem w żwaczu. Ziarno tego typu charakteryzuje się niższą zawartością skrobi, której znaczna jej część występuje w postaci amylozy, czyli w bielmie szklistym (vitreous endosperm). Wyższa jest natomiast w tym ziarnie zawartość tłuszczu (oleju) i białka ogólnego. W porównaniu do skrobi zawartej w ziarnie typu Dent, ziarno Flint zawiera średnio o 50% mniej skrobi łatwo fermentującej w żwaczu (Purwin, 2009). Ziarno typu Dent w przeciwieństwie do ziarna typu Flint odznacza się wyższą zawartością skrobi w postaci amylopektyny (mączyste bielmo i nieprzezroczyste o niskiej zawartości prolaminy), co decyduje o większej podatności oraz tempie jej rozkładu i fermentacji w żwaczu. Jednocześnie ziarno typu Dent charakteryzuje się zdecydowanie niższą zawartością oleju (tłuszczu) oraz hydrofobowego białka (prolaminy), co ma korzystny wpływ na przebieg procesów trawienia w żwaczu i dalszych odcinkach przewodu pokarmowego. Warto podkreślić, że skrobiowo-lipo-proteinowy kompleks szklistej skrobi ziarna typu Flint wpływa na ograniczenie tempa trawienia i fermentacji skrobi w żwaczu, a nawet w całym przewodzie pokarmowym przeżuwacza. Spotykane często mieszańce kukurydzy (typ ziarna Semiflint lub Semident) charakteryzują się zazwyczaj średnią zawartością prolaminy. Na podkreślenie zasługuje fakt, że wilgotne (25-35% wody) gniecione ziarno kukurydzy odznacza się zdecydowanie niższą zawartością prolaminy w porównaniu do ziarna suchego (<15% wody). Dlatego suche ziarno stosowane w żywieniu krów w postaci śrutowanej (dokładnie rozdrobnione) jest lepiej wykorzystywane przez bydło mleczne niż w przypadku stosowania zabiegu jego gniecenia. W świetle wyników wielu badań, proces fermentacji jaki ma miejsce podczas zakiszania kukurydzy (ziarna lub całych roślin) powoduje częściową hydrolizę i rozkład prolamin pod wpływem kwasu mlekowego i octowego, co sprzyja zwiększeniu dostępności skrobi i podwyższeniu jej strawności w żwaczu oraz całym przewodzie pokarmowym. Dlatego wielu autorów podaje, że okres dojrzewania kiszonki do czasu rozpoczęcia jej stosowania w żywieniu bydła powinien być wydłużony nawet do 3 m-cy lub dłużej. Wynika to głównie z dużego
udziału skrobi szklistej w ziarnie typu Flint, ale także często z powodu niskiej temperatury otoczenia w okresie jesienno-zimowym podczas dojrzewania kiszonki.
Doskonalenie użyteczności paszowej nowych odmian/mieszańców kukurydzy obejmuje m.in.:
■    zwiększenie plonu ziarna i jego udziału w całej biomasie roślin,
■    zmiany w składzie ziarna (zawartość oleju i odm. wysoko-lizynowe) oraz budowie kolb (stosunek ziarna do rdzenia),
■    zwiększenie strawności węglowodanów strukturalnych (NDF), m.in. dzięki obniżeniu zawartości ligniny w wegetatywnych częściach roślin,
■    zachowanie zielonych liści i łodyg „stay green” w okresie fizjologicznej dojrzałości ziarna, dzięki czemu źródłem energii jest nie tylko kolba z ziarnem, ale w znacznej mierze także liście i łodygi,
■    zwiększenie zawartości skrobi, dzięki dużemu udziałowi ziarna w suchej masie.


Postęp i innowacje w technologii produkcji pasz

Rozwój nowych technologii żywienia (TMR, PMR) oraz zmiana warunków utrzymania bydła (obory bezuwięziowe i alkierzowy lub alkierzowo-pastwiskowy system żywienia) spowodował wyraźny wzrost zapotrzebowania na pasze konserwowane, w których kiszonki (pasze fermentowane) stanowią główną pozycję (Fot. 2).
W najnowszych rozwiązaniach technologicznych, przy zbiorze dwufazowym podsuszonej masy zielonki, pozyskiwanej z większych powierzchni, do koordynacji prac różnych maszyn, można wykorzystać nawigację satelitarną, w celu geolokalizacji, czyli pozycjonowania pracujących zestawów maszyn (Fot. 3). Dzięki temu można uniknąć nadmiernego przesuszenia określonych części zielonki na pokosach lub zbioru surowca o nadmiernej wilgotności. W wyniku koordynacji podstawowych zabiegów (koszenie – podsuszanie – formowanie wałków – zbiór podsuszonej masy zielonki), można dokładnie zaplanować areał powierzchni pod aktualne potrzeby w poszczególnych etapach całego cyklu produkcji. Umożliwia to precyzyjne pozyskiwanie wysokiej jakości surowca do produkcji kiszonki.
Ważny etap produkcji surowca przeznaczonego do zakonserwowania stanowi koszenie zielonki. Krótki czas oraz dokładne ścięcie zielonej masy ogranicza straty i ma wpływ na wzrost wydajności sm z jednostki powierzchni danego użytku.
W praktyce stosowana jest bogata gama nowoczesnych kosiarek rotacyjnych – bębnowych lub tarczowych (dyskowych). Różnią się one sposobem przeniesienia napędu (bębnowe górno-napędowe, dyskowe dolno-napędowe). Kosiarki dyskowe są bardziej popularne i wydajne, posiadają mniejsze zapotrzebowanie mocy, mogą być dodatkowo połączone z urządzeniem do kondycjonowania (zgniatania lub spulchniania) pokosów (Gaworski, 2008). W zależności od rodzaju zielonki stosowane są dwa typy zgniataczy: palcowy do zielonki z traw (Fot. 4) lub wałki gumowe do roślin motylkowatych, głównie lucery. Nowoczesny zestaw kosiarek dyskowych czołowa i dwie boczne, umożliwia równocześnie uzyskanie trzech pokosów. Kosiarki dyskowe wyposażone są często w zgniatacze pokosów.
Dokładne uformowanie wałków z podsuszonego surowca, sprzyja nie tylko zmniejszeniu strat biomasy surowca, ale również ułatwia precyzyjne podjęcie go przez maszyny zbierające (sieczkarnie polowe samojezdne, prasy samozbierające, przyczepy objętościowe z podbieraczem) (Fot. 5).
Przyczepa objętościowa samozbierająca (Pöttinger) i ciągnik (John Deere) z zamontowanym czujnikiem gęstości i objętości masy pokosu, który umożliwia samoczynnie regulację prędkości ciągnika podczas zbioru zielonki i aktualny pomiar wypełnienia przyczepy (Fot. 6). Innowacyjnym rozwiązaniem jest automatyczne ostrzenie noży AUTOCUT belki nożowej, w przyczepie samozbierającej firmy Pöttinger.
Najnowsze sieczkarnie polowe mogą być wyposażone w czujniki NIRS (Harvest Lab) do szybkiej analizy podejmowanej masy podsuszonej zielonki. Istnieje możliwość określenia zawartości sm, zawartości cukrów i skrobi, białka a nawet włókna NDF.
W praktyce w zależności od poziomu wyposażenia w maszyny do zbioru zielonek można prowadzić innowacyjne rozwiązania w technologii zbioru surowca. Podsuszony surowiec może być podejmowany równocześnie z dwóch wałków (rzędów), w przypadku gdy sieczkarnia samojezdna pracuje równocześnie z przyczepą zbierającą.
Zastosowanie dodatków (bioinokulantów, kwasów organicznych lub ich soli) do produkcji kiszonek (fermentacja restrykcyjna oraz zwiększenie stabilności tlenowej), obniża ryzyko wystąpienia niepożądanych procesów w czasie zakiszania, składowania i wybierania kiszonki
(Fot. 8), co pozwala uzyskiwać kiszonki o wysokiej jakości. Zwiększa się także ich przydatność do przechowywania i ewentualnego wykorzystania w obrocie handlowym.
Wprowadzenie mechanicznego rozplantowywania surowca w silosie/pryzmie wpływa na znaczne przyspieszenie rozładunku i formowania zakiszanej masy surowca (Fot. 9).
Prasy zwijające stało i zmiennokomorowe do zbioru zielonek, przeznaczone są do produkcji kiszonek w postaci balotów owijanych folią (Fot. 10). W zależności od typu stosowanych pras, technologia ta obejmuje wytwarzanie bel cylindrycznych lub prostopadłościennych. Wysoka wydajność pras zwijających, uzyskanie wymaganego stopnia zagęszczenia surowca oraz znaczna niezawodność zabezpieczenia balotów siatką i folią (Fot. 11), zadecydowały o dużej popularności tej technologii produkcji kiszonek z zielonek o zwiększonej zawartości sm.
Spośród ważnych składowych technologii produkcji sianokiszonki w balotach należy mieć na uwadze także dobrą praktykę produkcyjną (GMP, GAP), która ma wpływ na jakość uzyskanej paszy. Dotyczy to m.in.:
■    stopnia zagęszczenia surowca, który zależy od jego właściwości fizycznych (struktura fizyczna, sprężystość, gatunek roślin, faza wegetacji, stopień podsuszenia/zawartość sm),
■    różnic między prasami stałokomorowymi vs zmiennokomorowymi. Prasy stało komorowe odznaczają się niższym (5-20%) stopniem zagęszczenia surowca (często nierównomiernym zagęszczeniem w beli) oraz niższą wydajnością,
■    efektu zastosowania zespołu noży tnących w prasach, który ułatwia zwiększenie zagęszczenia rozdrobnionej masy surowca,
■    optymalnego zagęszczenia, które uzyskuje się przy formowaniu bel z materiału pociętego na sieczkę, o zawartości 350-450 g sm/kg. Na ogół stopień zagęszczenia surowca wynosi ≥180 kg/m3.
Innym przykładem nowoczesnych rozwiązań mogą być owijarki Class Rollant 455 RC Uniwrap Praso, które umożliwiają owinięcie beli sześcioma warstwami foli w czasie 23 sek. Dzięki temu proces owijania jest zakończony przed uformowaniem następnej beli. Class Variant 365/385 RC jest to prasa zmiennokomorowa (0,9-1,55 m) z możliwością wstępnego owijania uformowanej beli w siatkę.
Do produkcji folii wielowarstwowej (5/6 warstw) stosowana jest specjalna technologia. Dzięki temu uzyskuje się zwiększenie wytrzymałości i elastyczności folii. Nowe rodzaje folii posiadają filtr UV w zewnętrznej warstwie, który chroni kiszonkę przed promieniowaniem ultrafioletowym. Warstwa z klejem jest od strony wewnętrznej do środka beli w kierunku kiszonki sianokiszonki i umożliwia dokładne sklejenie poszczególnych warstw folii wykorzystanej do owinięcia (Fot. 12).
W ostatnim czasie coraz szersze zastosowanie znajdują w praktyce owijarki szeregowe do balotów sianokiszonki. Zastosowanie tych urządzeń umożliwia ograniczenie zużycia foli nawet o 60% w porównaniu do tradycyjnej technologii owijania beli we wszystkich płaszczyznach. W owijarkach szeregowych owinięciu podlega tylko część powierzchni balotu, co widać na fot. 15. Powierzchnie bel łączone są ze sobą szeregowo, co zmniejsza zużycie foli. Dodatkową korzyścią jest skrócenie czasu pracy owijarki. Owinięcie jednej beli w tej technologii trwa zaledwie 16 sek. Warunkiem zapewnienia wydajności nominalnej jest zapewnienie ciągłości dostaw bel (Fot. 14) oraz niezbędnej powierzchni składowania uformowanych w tej technologii rękawów.
Automatyczna owijarka szeregowa do produkcji sianokiszonki firmy Anderson, odznacza się wysoką wydajnością (180 bel/h) i zmniejszonym o 50% zużyciem folii (Fot. 15).
Monitorowanie temperatury w okresie zakiszania surowca w belach i ich składowania może być wykonane przy użyciu termowizji (Fot. 16) lub specjalnych czujników umieszczonych w masie kiszonki lub w TMR na stole paszowym (Fot. 17).
Zagęszczenie/ubicie zakiszanej masy surowca oraz odcięcie dopływu powietrza, przy użyciu dwuwarstwowej foli, stanowi nieodzowny warunek uzyskania
dobrej jakości paszy (Fot. 18).
Ważnym zabiegiem, który wpływa na jakość kiszonki zarówno całej jej partii oraz straty składników jest prawidłowe wybieranie określonej ilości kiszonki do wozu paszowego. Istnieją różne sposoby i maszyny do mechanicznego wybierania kiszonki (Fot. 19).
Do produkcji kiszonek z wilgotnego ziarna zbóż, głównie kukurydzy wykorzystywana jest szeroka gamma urządzeń (gniotowników) o różnej wydajności i różnych parametrach technologicznych (Fot. 20). Technologia ta stosowana jest w krajach skandynawskich oraz również w wielu innych krajach Europy, USA. Zakiszone gniecione ziarno jest paszą polecaną przede wszystkim dla bydła mlecznego szczególnie dla krów wysokowydajnych, w początkowej fazie laktacji oraz w intensywnym opasie bydła.
W ostatnich latach technologia konserwowania materiałów paszowych (głównie wilgotnego gnieconego ziarna) w rękawach foliowych została wprowadzona w Polsce (Fot. 21). Producenci mleka korzystają z tej metody produkcji kiszonek, wykorzystując przeważnie firmy świadczące usługi, które są wyposażone w specjalistyczne maszyny i urządzenia do zbioru i konserwowania wybranych materiałów paszowych (m.in. gniecionego wilgotnego ziarna kukurydzy, LKS, mieszanek strączkowo-zbożowych, podwiędniętej lucerny).
W technologii zakiszania Big Bag materiałów paszowych istnieje możliwość produkcji kiszonki z TMR (Nishino i Wang, 2012), na bazie wilgotnych produktów ubocznych przemysłu rolno-spożywczego, z zastosowaniem dużych worków foliowych Big Bag (Fot. 22)
W praktyce produkcji TMR/PMR wykorzystywane są różne typy wozów paszowych o zróżnicowanej pojemności (Fot. 23). Umożliwiają one precyzyjne przygotowanie zmiksowaniej pełnoporcjowej paszy w ramach TMR lub prawie pełnoporcjowej w ramach PMR. Wyposażone są one w ślimaki pionowe lub poziome, na których z reguły standardowo umieszczone są noże (karbowane) do rozdrabniania surowców objętościowych w trakcie procesu mieszania. Na podkreślenie zasługuje wyższa wydajność pionowych ślimaków w komorze mieszania wozu paszowego w porównaniu
do ślimaków poziomych. Budowa wozu paszowego o poziomym systemie mieszania TMR jest bardziej skomplikowana i maszyny te są na ogół droższe.
Wozy paszowe są wyposażone w elektroniczną wagę i wyśletlacze wskazujące masę naważanych surowców. Niektóre wyposażone są we własny mechanizm załadunkowy i frezy do kiszonek. W tym przypadku stosowane są m.in. szybkoobrotowe frezy samozaładowawcze. Przykładowo system Fast-Cut firmy Strautman ogranicza nadmierne rozdrobnienie miksowanej masy paszy i sprzyja zachowaniu właściwej struktury gotowej paszy TMR/PMR.
Najnowsze wozy paszowe umożliwiają przekazywanie bezprzewodowo („on-line”) informacji o ilości naważanych komponentów wg ustalonego wcześniej składu TMR/PMR (Fot. 23).


Dodatki paszowe

Wpływ na poprawę wykorzystania paszy, wydajność, rozród i stan zdrowotny krów mają nowoczesne dodatki paszowe. Najważniejsze dodatki paszowe wykorzystywane do produkcji pasz przemysłowych lub bezpośrednio stosowane w żywieniu bydła mlecznego:
■    substancje buforujące (kwaśny węglan sodu, MgO, algi),
■    substancje alkalizujące (tlenek magnezu, dolomit),
■    dodatki probiotyczne (aktywne kultury drożdży),
■    dodatki fitogenne,
■    algi i dodatki złożone,
■    dodatki wspomagające przemiany energetyczne (tłuszcz chroniony i jego pochodne, glikol propylenowy, glicerol, propioniany wapnia),
■    białko chronione (Soypass),
■    chronione aminokwasy m.in. metionina (analogi metioniny) i lizyna,
■    niacyna,
■    chroniona cholina,
■    betaina,
■    karnityna,
■    D-Biotyna (wit. H),
■    enzymy paszowe.

Składniki mineralne w połączeniach organicznych – biopleksy
Kompleksy metali z aminokwasami, produkt powstały w wyniku kompleksowania rozpuszczalnych soli metali z AA (np. Zn – met., Zu – liz., Mg – met., Fe – met., Cu – liz., Mn – met.). Chelaty metali z aminokwasami (otrzymywane w wyniku reakcji jonów rozpuszczalnych soli metali z AA). Proteinaty mineralne powstałe z chelatyzacji rozpuszczalnych soli metali z AA lub hydrolizowanym białkiem.
Drożdże Se (Selplex) lub kompleksy Se z sulfhydrylowanymi białkami. Kompleksy metali (rozpuszczalnych soli metali) z polisacharydami. Składniki mineralne wchodzące w skład biopleksów są lepiej wchłaniane w przewodzie pokarmowym. Składniki mineralne w postaci chelatów są uwalniane w ściance jelita, względnie absorbowane wraz z całym niezdysocjowanym kompleksem.

Drożdże probiotyczne (aktywne kultury drożdży)
Jednym z głównych efektów stosowania drożdży probiotycznych w żywieniu przeżuwaczy jest zwiększenie ilości pobranej paszy. Stymulują one wzrost bakterii żwaczowych rozkładających celulozę i wykorzystujących mleczany. Żywe kultury drożdży zużywają tlen zawarty w treści pokarmowej, chroniąc w ten sposób bakterie beztlenowe przed inaktywacją. Aktywne kultury drożdży mają pośredni wpływ na wzrost pobrania suchej masy dawki oraz zwiększenie produkcji mleka.

Chronione białko i aminokwasy (AA)
W żywieniu krów wysokowydajnych, zwłaszcza w pierwszym okresie laktacji, kiedy spożycie paszy jest niższe od optymalnego konieczne jest zwiększenie koncentracji białka ogólnego w dawce. Zbilansowanie podaży białka (BTJ) oraz aminokwasów w BTJ wpływa na wzrost wydajności oraz jakości mleka. Utrzymanie wymaganego udziału nieulegającego rozkładowi w żwaczu białka (BTJP), sprzyja poprawie profilu AA białka trawionego w jelicie cienkim (BTJ). Dotyczy to głównie takich aminokwasów,  jak metionina (Met-), lizyna (Lys-), fenyloalanina (Phe-), histydyna (His-), treonina (Thr-) oraz tryptofan (Trp-), których niedobór w warunkach intensywnej produkcji mleka u krów może ograniczać syntezę kazeiny i produkcję mleka. Powoduje to wzrost znaczenia w żywieniu wysokowydajnych krów składników chronionych przed rozkładem w żwaczu w tym m.in. białka i AA, które przechodząc w określonej części bez zmian do dalszych odcinków przewodu pokarmowego, stanowią ważne uzupełnienie niezbędnych AA białka trawionego jelitowo (BTJ).

Enzymy paszowe
Enzymy paszowe należą do naturalnych dodatków paszowych, które są zazwyczaj wytwarzane jako produkt biotechnologiczny. Celem ich stosowania jest poprawa dostępności składników pokarmowych, szczególnie trudno strawnych. Sprzyja to zwiększeniu koncentracji energii w paszach (kiszonki) lub dawce pokarmowej a w konsekwencji poprawie efektów produkcyjnych u krów.


Pasze przemysłowe

Mieszanki paszowe i premiksy
Mieszanki paszowe uzupełniające umożliwiają zbilansowanie dawki pokarmowej i sprzyjają podwyższaniu wydajności mlecznej krów, utrzymaniu niskiej liczby komórek somatycznych oraz prawidłowego składu mleka.
Mieszanki dostosowane są do wymagań pokarmowych krów (poziom energii i koncentracja białka ogólnego (BTJ), w zależności od okresu użytkowania oraz poziomu produkcji mleka. Pasze te zawierają, zgodnie z zaleceniami producenta, określoną zawartość makro- i mikroelementów oraz wymaganą ilość witamin/prowitamin. Nowym rozwiązaniem w zakresie składowania pasz przemysłowych są elastyczne silosy na pasze treściwe lub mineralne (Fot. 24).
Premiksy (przemysłowe i farmerskie, MPU mineralno-witaminowe)
Głównymi składnikami premiksów są związki biologicznie czynne (m.in. witaminy oraz makro- i mikroelementy), których zawartość w premiksie zależy od jego rodzaju i przeznaczenia do zastosowania w określonym etapie całorocznego cyklu produkcji.
Oprócz wyżej wymienionych składników premiksy mogą zawierać inne składniki. Najczęściej są to chronione aminokwasy, enzymy paszowe i substancje zapachowo-smakowe, zioła lub ekstrakty z ziół.


Podsumowanie


Postęp w produkcji pasz związany jest z osiągnięciami w zakresie poprawy jakości surowców paszowych m.in. na drodze genetycznego doskonalenia roślin pastewnych, zintegrowanych zabiegów agrotechnicznych. Łączy się on równocześnie z nowoczesną technologią i precyzyjnymi rozwiązaniami techniczno-organizacyjnymi w zakresie zbioru surowców, sposobów konserwowania i ich przetwarzania pod kątem uzyskania najwyższej jakości paszy. Duże znaczenie posiadają również osiągnięcia przemysłu paszowego w zakresie doskonalenia różnych wyrobów do potrzeb pokarmowych krów. Szczególną rolę odgrywają także produkty biotechnologii wykorzystywane m.in. jako dodatki paszowe i stymulatory przemian w żwaczu oraz metabolizmu organizmu.