Archiwum

Maciej Adamski, Marta Kaliciak
Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu

Problematyka odchowu cieląt jest tematem nadal aktualnym, zwłaszcza że rodzi sie ich coraz mniej. Również okres użytkowania krów uległ skróceniu. Na jakość cieląt wpływ mają czynniki oddziałujące na nie już w życiu płodowym. Najdynamiczniejszy rozwój płodu przypada na 2 ostatnie miesiące ciąży – zasuszenie. Najważniejszym etapem okresu zasuszenia są ostatnie 3 tygodnie ciąży, kiedy to organizm krowy przechodzi przemiany przygotowujące się do porodu oraz laktacji. Wzrasta intensywność podziałów komórek mlekotwórczych, jednocześnie dochodzi do podwojenia masy płodu i błon płodowych. Błędy popełnione w tym okresie wraz z chorobami metabolicznymi bezpośrednio przekładają się na jakość siary oraz zdrowotność cieląt.

W pierwszym okresie zasuszenia (zasuszenie właściwe, pierwsze 5-6 tygodni) rozwój płodu jest intensywny. Podstawą żywienia krów w okresie zasuszenia właściwego powinny być pasze objętościowe suche, sianokiszonki oraz zielonki. Konieczne jest również wyeliminowanie kiszonki kukurydzianej oraz innych pasz warunkujących ujemny bilans energetyczny, szczególnie zawierających duże ilości kwasu masłowego, ze względu na ryzyko wystąpienia syndromu tłustej krowy. W profilaktyce tego zaburzenia niezbędna jest ocena – kontrola rezerw tłuszczu w ciele krowy, polegająca na określeniu kondycji zwierzęcia. Najpowszechniej stosowaną obecnie skalą jest ocena punktowa BCS klasyfikująca krowy w skali 1 do 5 punktów, gdzie 1 punkt oznacza krowę chudą, a 5 punktów otłuszczoną. Wchodząc w okres zasuszenia krowa powinna odznaczać się kondycją 3,25-3,5 punktów. W tym okresie kondycja krowy może dochodzić do 3,75 pkt., jednakże wartości wyższe powyżej 4 pkt. wiązać się mogą z występowaniem syndromu tłustej krowy i jego następstw w postaci ketozy, czy kwasicy. W stadach, gdzie istnieje problem otłuszczania krów ocena powinna być przeprowadzona minimum 5 razy – przed zasuszeniem, przed porodem, w szczycie laktacji, przy rozpoczęciu odbudowy rezerw i na około 2 miesiące przed zasuszeniem.


Ketoza

Tuż przed porodem dochodzi do intensywnego uwalniania wolnych kwasów tłuszczowych z tkanki tłuszczowej. W warunkach ujemnego bilansu energetycznego, wolne kwasy tłuszczowe są przekształcane w związki ketonowe (aceton, kwas acetooctowy, β-hydroksymaślan), co skutkuje ketozą. Objawy kliniczne zazwyczaj są początkowo trudno zauważalne. Należą do nich utrata apetytu, chudnięcie, obecność śluzu w kale czy spadek produkcji siary i mleka. Negatywny wpływ ketozy na produkcję siary ma bezpośrednie przełożenie na upośledzenie odporności cielęcia w pierwszych 2-3 tygodniach życia. Z tego względu niezmiernie istotna jest profilaktyka wystąpienia ketozy. Polega ona przede wszystkim na unikaniu pasz ketogennych lub predysponujących do wystąpienia ketozy np. kiszonek złej jakości, dostarczaniu krowom odpowiedniej ilości energii na początku laktacji, utrzymywanie odpowiedniej kondycji zwłaszcza w okresie zasuszenia. Dobrym rozwiązaniem jest podawanie krowom przed porodem glikolu propylenowego, gliceryny, niacyny, chronionej metioniny celem zmniejszenia akumulacji triglicerydów w wątrobie. Podawanie tych środków powinno się rozpocząć ok. 3 tygodni przed porodem i należy je kontynuować przez pierwsze 3 tygodnie laktacji.
Ujemny bilans energetyczny prowadzi do upośledzenia funkcji wątroby, a także leukopenii, często towarzysząca temu schorzeniu powoduje drastyczny spadek odporności krowy, co wiąże się z ryzykiem wystąpienia różnorodnych infekcji. W okresie ciąży, a zwłaszcza w okresie zasuszenia jest to dodatkowo niebezpieczne, gdyż może powodować zakażenia wewnątrzmaciczne. Może to mieć różne następstwa w zależności od zaawansowania ciąży – wady rozwojowe, poronienia, porody przedwczesne, a także ciężkie uogólnione zakażenia u cieląt niejednokrotnie kończące się śmiercią zwierzęcia. Z racji nie do końca wyjaśnionego patomechanizmu tego schorzenia leczenie jest objawowe. Podstawową metodą jest zapobieganie wystąpieniu tej choroby, którego bazą jest unikanie występowania ujemnego bilansu energetycznego w okresie zasuszenia.


Kwasica metaboliczna

Schorzeniem bezpośrednio związanym z ketozą i stłuszczeniem wątroby jest kwasica metaboliczna. Główną przyczyną występowania kwasicy są obecnie kiszonki złej jakości, które mają zbyt niskie pH, również nadmierne rozdrobnienie TMR w wozie paszowym. Powoduje ono zmniejszenie wydzielania śliny, która jest buforem. Podobne działanie ma nadmiar pasz sypkich. U zdrowych cieląt występuje zjawisko kwasicy fizjologicznej. Ponieważ łożysko nie stanowi skutecznej bariery między matką a płodem, cielęta matek z zaburzeniami równowagi kwasowo-zasadowej rodzą się z takimi samymi zaburzeniami. Kwasica u krów działa na cielę w trzech mechanizmach. Po pierwsze, wywierając bezpośredni wpływ, powoduje występowanie wrodzonej kwasicy, niskiej masy urodzeniowej, zwiększonej wrażliwości na czynniki środowiskowe, uszkodzenia narządowe, a także zaburzenia gospodarki kwasowo-zasadowej. Po drugie powoduje biegunki skutkujące odwodnieniem. Na skutek kwasicy nie wytrąca się kazeina pod wpływem podpuszczki, co powoduje zmianę środowiska wewnętrznego przewodu pokarmowego. Po trzecie, z racji że kwasica również powoduje spadek odporności krowy, stwarza się ryzyko wystąpienia zakażeń wewnątrzmacicznych i infekcji u płodów. Istotne jest, by pamiętać, że u tych cieląt zaburzenia gospodarki kwasowo-zasadowej mogą utrzymywać się przez dłuższy czas, nawet do 3 tygodni życia.
Krowy z prawidłową kondycją dłużej zachowują apetyt w okresie okołoporodowym niż osobniki zbyt otłuszczone. Ponadto istnieje ryzyko odkładania się u nich tłuszczu nie tylko w tkance podskórnej, ale także w drogach rodnych powodując ich zwężenie. Skutkuje to porodami ciężkimi i przedłużającymi się, które obarczone są większym ryzykiem urazów okołoporodowych i upadków cieląt. Komplikacje porodowe oraz choroby metaboliczne są głównymi przyczynami upadków noworodków oraz zespołu słabego cielęcia. Cielęta, które przyszły na świat słabe, z zaburzeniami fizjologicznych odruchów (ssania, wstawania), wykazują często o obniżonej masie urodzeniowej. Nierzadko u takich cieląt występują biegunki, zaburzenia oddechowe oraz upadki w pierwszym tygodniu życia. Wyróżnia się również zespół cielęcia słabnącego, powstały wskutek komplikacji porodowych (ciężka lub przedłużająca się akcja porodowa) i powodujący zagrożenie dla zdrowia noworodków. Cielęta dotknięte tym zespołem charakteryzują się osłabionym wigorem, upośledzoną absorpcją przeciwciał siarowych, hipotermią, osowiałością, wiotkością mięśni oraz przyspieszonym oddychaniem. Dodatkowo u cieląt tych w pierwszej dobie życia dochodzi do wtórnej kwasicy oddechowo metabolicznej osłabiającej odruch ssania. Kwasica fizjologiczna jest zjawiskiem naturalnym, u zdrowych noworodków ulega kompensacji w 6-24 godzin po porodzie. Dodatkowo na komplikacje porodowe, a przez to słabość nowo narodzonego cielęcia ma wpływ jego wielkość. Często dochodzi do przenoszenia ciąży, a każdy dzień powoduje przyrost masy płodu o około 1 kg. Znacząca wielkość rodzących się cieląt utrudnia ich przejście przez kanał rodny. Głównym problem jest szeroka obręcz barkowa, która to powoduje zablokowanie płodu w kanale rodnym (szczególnie u pierwiastek), prowadząc do niedotlenienia, bądź osłabienia cielęcia. Niedobór tlenu dla noworodka jest wyjątkowo niebezpieczny, gdyż powoduje nieodwracalne zmiany w obrębie układu nerwowego, szczególnie istoty białej mózgu, nie dając możliwości prawidłowego rozwoju cielęcia. Niedotlenienie zwykle wiąże się z ciężką kwasicą, która objawia się słabym napięciem mięśni szkieletowych, problemem w utrzymaniu głowy oraz pozycji mostkowej, zaburzeniem krążeniowo-oddechowym, czy też osłabionym lub niewystępującym odruchem ssania. Dlatego tak ważna jest odpowiednio szybka fachowa pomoc porodowa.


Hipokalcemia

Częstym zjawiskiem występującym u krów w okresie okołoporodowym jest hipokalcemia. Rozpoczęcie laktacji w okresie okołoporodowym powoduje zużycie dużych ilości wapnia (wyprodukowanie 1 litra mleka wymaga zużycia 1,25 g wapnia, a 1 litra siary aż 1,8 do 2,5 g). Nieodpowiednie żywienie, które nie zapewnia odpowiedniej ilości składników mineralnych oraz witaminy D3, która wzmaga wchłanianie wapnia z przewodu pokarmowego, potęguje ten efekt. Często popełnianym błędem jest stosowanie zbyt dużych ilości pasz złożonych z zielonek i kiszonek z traw, koniczyny i lucerny. Zawierają one dużo kationów przy niewielkim stężeniu anionów, co upośledza wchłanianie wapnia zawartego w paszy. Grozi to wystąpieniem porażenia okołoporodowego. Objawy początkowo są mało nasilone i często są niezauważone. Nie należy dodajać krów w pierwszych kilku dniach po porodzie (doić tylko tyle siary, ile jest niezbędne, by nakarmić cielę), co zmniejsza straty wapnia. Podstawą profilaktyki wystąpienia porażenia okołoporodowego jest prawidłowe żywienie. Około 3-4 tygodnie przed porodem powinno się podawać pokarmy zawierające niski poziom wapnia, co wywołuje niewielki deficyt tego pierwiastka przed porodem, a to z kolei zmusza organizm do aktywnej resorpcji z przewodu pokarmowego i kości. Dzięki temu zjawisku hipokalcemia poporodowa jest mniejsza i organizm w dużej mierze sam sobie radzi z uzupełnianiem niedoborów.


Prawidłowe pojenie siarą

Równie istotnym aspektem opieki okołoporodowej nad cielętami i zapobieganiu występowania biegunek oraz innych schorzeń infekcyjnych jest prawidłowe pojenie siarą. Z uwagi na nieprzepuszczalną dla wielkocząsteczkowych immunoglobulin budowę łożyska (łożysko rzekome) cielęta rodzą się bez wykształconej odporności biernej, a ich odporność jest zależna od przeciwciał znajdujących się w siarze matki. Efektywność absorpcji immunoglobulin siarowych związana jest z czasem, częstością pojenia siarą, jej jakością, jak również prawidłowym rozwinięciem noworodka, warunkującym występowanie odruchu ssania oraz właściwą czynnością jelit. Najbardziej fizjologicznym sposobem pojenia siarą jest umożliwienie cielęciu ssania wymienia i pozostawienie go przy matce przez minimum 3 dni.
W pierwszym okresie pojenia mlekiem cielę nie powinno jednorazowo pobrać więcej niż 2 litry mleka. Może to skutkować zbyt wysokim pH treści trawieńca i cofania się części mleka do przedżołądków, co wiąże się z ryzykiem gnilnego rozkładu białek. Częstą stosowaną metodą jest pojenie cielęcia z wiader ze smoczkiem. Z racji, że jest to sposób niefizjologiczny, należy zadbać o szereg aspektów, takich jak odpowiednia temperatura siary, odpowiednie ilości i czas podania, należyte dbanie o higienę. Ważne jest umieszczanie wiadra na odpowiedniej wysokości, około 50 cm od podłoża (poziom wymienia), warunkuje to prawidłowe ułożenie rynienki przełykowej.


Choroby przewodu pokarmowego

Jednym z najczęstszych schorzeń okresu neonatalnego u cieląt są choroby przewodu pokarmowego, a zwłaszcza biegunki, które są zaburzeniem powodującym największe straty. Występują najczęściej u cieląt poniżej 1 miesiąca życia, zazwyczaj między 3 a 5 dniem. Mogą być wywołane przez szereg patogenów, zarówno wirusów, bakterii, jak i pasożytów. Oprócz infekcji, przyczyną biegunek są także zimne i złej jakości preparaty mlekozastępcze, przekarmienie oraz niewłaściwe warunki środowiskowe. Szczególnie niekorzystne działanie mają nieodpowiednio przygotowane obory, zimne porodówki, występujące przeciągi, a także niewielka ilość cieląt w cielętnikach na początku okresu wycieleń. Biegunki powodują uszkodzenie kosmków jelita cienkiego oraz śluzówki jelita grubego, co jest przyczyną różnorodnych zaburzeń wchłaniania ze wszystkimi następstwami (np. zaburzeniami wzrastania, rozwoju), a także odwodnienia. Utrata 10-15% wody może doprowadzić do śmierci cielęcia. Leczenie biegunek polega przede wszystkim na przerwaniu podawania siary oraz natychmiastowym rozpoczęciu podawania płynu buforującego zaleconego przez lekarza weterynarii. Jeśli cielę nie wykazuje chęci samodzielnego picia, płyn należy podać przez butelkę ze smoczkiem. W cięższych przypadkach, gdzie dochodzi do zaburzeń świadomości należy podać glukozę oraz roztwór elektrolitowy dożylnie.
Najefektywniejszym sposobem radzenia sobie z biegunkami cieląt jest ich profilaktyka. Dlatego podstawą działania jest właściwa i świadoma opieka hodowcy. Należy do nich prawidłowe skarmianie siary i mleka oraz przestrzeganie higieny karmienia. Bardzo ważnym elementem profilaktyki biegunek jest przestrzeganie zasad higieny w czasie porodu. Należy do absolutnego minimum ograniczyć kontakt cielęcia z otaczającą go florą bakteryjną. Około 2 tygodnie przed porodem krowa powinna być umieszczona w porodówce. Pomieszczenie, w którym przyjdzie na świat cielę, musi być zdezynfekowane, czyste oraz dobrze wyścielone grubą warstwą dobrej jakości słomy. Przed samym porodem okolice sromu należy dokładnie umyć roztworem mydła i osuszyć. Po urodzeniu cielę należy odśluzować, pępowinę przerwać i podwiązać ok. 5-7 cm od powłok brzusznych na wysokości pierścienia obliteracyjnego. Kikut należy przemyć jodyną, a następnie przenieść cielę w okolicę głowy matki. Po dokładnym wylizaniu cielęcia przez krowę należy je osuszyć szorstkim ręcznikiem i umieścić w specjalnie przygotowanej uprzednio klatce – kojcu.
Najważniejsza jest świadoma profilaktyka. Cielę, które w okresie odchowu chorowało, było leczone, nie będzie już pełnowartościową jałówką.