Piotr Wójcik
Instytut Zootechniki, Państwowy Instytut Badawczy w Krakowie
Mówiąc o dojrzałości hodowlanej bydła mlecznego najczęściej mamy na uwadze wiek zwierzęcia, w którym wchodzi w pełny cykl produkcyjny a tym samym zacznie przynosić nam wymierne zyski. Rozpatrujemy je w postaci wyprodukowanego mleka, odchowanych cieląt czy odpowiedniej wydajności rzeźnej. Zanim jednak podejmiemy decyzję o pierwszej inseminacji konieczne jest wyjaśnienie dwóch pojęć często mylonych i łączonych ze sobą tj. dojrzałości płciowej i dojrzałości hodowlanej często nazywanej rozpłodową. Zasadniczo dotyczą jednego – wieku zwierzęcia, jednak różnią się jeżeli chodzi o czas ich trwania.
Dojrzałość płciowa u bydła mlecznego następuje znacznie wcześniej, bo już w wieku 6 miesięcy, jednak nikt w tym okresie nie pozwoli na krycie tak młodego zwierzęcia. Powodem jest choćby stwierdzona w tym przypadku 10-12% strata w życiowej wydajności zwierzęcia. Dojrzałość hodowlana jest już bardziej złożona. Jest ona wypadkową wielu czynników związanych z utrzymywaną rasą, odchowem zwierzęcia, uzyskaną masą ciała i kalibrem, jak również czynnikami środowiskowymi, które warunkują rozwój osobniczy. Zatem jest połączeniem dojrzałości rozpłodowej i czynnika hodowlanego realizowanego w danym gospodarstwie. Na podstawie dostępnej literatury trudno jest jednoznacznie określić najbardziej optymalny termin rozpoczęcia użytkowości rozpłodowej zwierząt wyrażonej najczęściej wiekiem I wycielenia. Liczne badania wskazują dość dużą rozpiętość mieszczącą się od 24 do nawet 30 miesięcy w zależności od rasy. Jednocześnie odpowiedni wiek pierwszego zacielenia znacznie skraca okres bezprodukcyjny i wpływa na poziom brakowania krów. Badania autora (Wójcik 2001) wykazały, że krycie krów w wieku 470 dni i niżej skutkuje niższą ich wydajnością w I laktacji o przeszło 810 kg za laktacje w porównaniu do krytych w wieku 711-770 dni. Również zawartość tłuszczu w mleku u tak wcześnie krytych zwierząt była zdecydowanie niższa. Z drugiej strony nadmierne opóźnianie wieku pierwszego zacielenia jak podaje Hibner (1982) przedłuża wychów, opóźnia ocenę i selekcję, zwiększa odstęp pomiędzy pokoleniami oraz zmniejsza przyrosty masy ciała w przeliczeniu na jedno stanowisko w jałowniku, a więc podraża koszty wychowu i reprodukcji o około 20-25%. Badania prowadzone już w latach osiemdziesiątych wyraźnie wskazały na istotne zależności pomiędzy wiekiem pierwszego ocielenia a wydajnością mleka, tłuszczu i białka. Najwyższe zależności odnotowano dla I i II laktacji.
Decyzja o dojrzałości hodowlanej – rozpłodowej danego osobnika musi być oparta o dogłębne analizy rozwoju somatycznego zwierzęcia, a nie samym jego wiekiem. Dlatego też najważniejszym czynnikiem jest tu żywienie i osiągnięcie minimalnej wagi przez zwierzę. Przyjmuje się, że powinna ona wynosić około trzech czwartych masy matki zwierzęcia.
Mówiąc o żywieniu, a właściwie o prawidłowym odchowie jałowic hodowlanych konieczne jest zachowanie stałego i równomiernego wzrostu osobniczego oraz kontrolowanie przyrostów dobowych, co w konsekwencji pozwoli na skrócenie wieku pierwszego zacielenia bez szkody dla organizmu. Jednocześnie, umożliwi wydłużenie czasu użytkowania zwierząt w stadzie (długość życia). Dla przykładu przy przyrostach powyżej 650 g krowy odznaczały się do 14% większą długością życia, do 29% dłuższym użytkowaniem i do 28% dłuższą liczbą dni doju.
Jak podaje Nogalski (2004) koszt odchowu jałówki stanowi około 15-20% wszystkich kosztów produkcji mleka i maleje wraz z obniżaniem się wieku pierwszego zacielenia.
Zbyt wczesne rozpoczęcie użytkowości rozpłodowej może wiązać się z ryzykiem występowania trudnych porodów, marto urodzonych cieląt a także zahamowaniem rozwoju osobniczego i obniżeniem produkcyjności, co w rezultacie prowadzi do zwiększonego poziomu brakowania w stadzie. Bardzo istotny okazuje się także wpływ wieku I zacielenia na długość ciąży, która jak pamiętamy determinowana jest także płcią cielęcia (Wójcik 2003).
Ponieważ wiek I zacielenia wpływa na późniejszą płodność (Piech i wsp. 2003) oraz wydajność mleczną, konieczne jest odpowiednie indywidualne jego dopasowanie do utrzymywanych zwierząt. Jeszcze do niedawna optymalny termin I wycielenia był w granicach 27-29 miesięcy, jednak wprowadzenie bydła rasy HF i selekcja w kierunku poprawy cech płodności znacznie ten termin skróciła. Badania prowadzone przez Wójcik i wsp. (2003) wyraźnie wskazały na skrócenie się tego okresu o ponad 25 dni w okresie 4 lat, jednocześnie wykazując, że decyzja o wcześniejszym użytkowaniu rozpłodowym wpływa także na wiek II i III wycielenia. Inne badania Wintersa (2001) prowadzone na bydle angielskim wyraźnie wskazały na skrócenie się wieku pierwszego wycielenia z 34 miesięcy do 25. Istotny jest także czynnik rasowy, który determinuje termin pierwszego krycia. Według Antkowiak i wsp. (1999) optymalnym terminem krycia na przykład dla rasy Jersey jest wiek 19,2-25,5 miesiąca.
Właściwy termin pierwszego ocielenia (24-26 miesięcy – Nogalski (2004), 25-27 miesięcy – Brzozowski i wsp. (2001)) może przynieść korzyści w ilości udojonego mleka o: 7,5 do 23% na dzień życia zwierzęcia, 4,3-10,3% na dzień użytkowania i 3,7-9,8% na dzień doju (Nogalski 2004). Z drugiej strony zwierzęta cielące się poniżej 24 miesiąca charakteryzują się krótszym okresem użytkowania, co nie jest bez znaczenia w określaniu ostrości selekcji w stadzie.
Badania Czopek i wsp. (2008) wykazały jednak, że rozpoczęcie użytkowości mlecznej krów przed 22 miesiącem ich życia jest niekorzystne ze względu na obniżenie się życiowej wydajności zwierząt w zakresie mleka, tłuszczu i białka. Jednocześnie zgodnie z wieloma wcześniejszymi badaniami nie zaleca wieku 30 miesięcy, gdyż mamy wyraźne straty w produkcyjności. Potwierdza tym samym optymalny termin I wycielenia w wieku 24-27 miesięcy. Istotny jest także aspekt długowieczności zwierząt. Jak podaje cytowana autorka najdłużej trwał okres użytkowania zwierząt (3,4 lata) cielących się w wieku 22-24 miesiące, a u Tarkowskiego i wsp. (2003) jest to nawet 4,6 lat. Jednocześnie charakteryzowały się one najwyższą życiową liczbą dni doju, co bezpośrednio przekłada się przecież na efektywność użytkowania krów. Niestety, cechy płodności charakteryzują się małą odziedziczalnością, stąd głównym czynnikiem warunkującym jest środowisko a zwłaszcza żywienie, kondycja i oczywiście wiek I zacielenia i zdrowotność. Jak podaje Studer (1998), w USA pomimo prowadzenia od wielu lat profilaktyki chorób układu rozrodczego skuteczność pierwszego zabiegu inseminacyjnego zmniejszyła się z 55-66% do 45-50%. Towarzyszy temu jednak stały wzrost wydajności mlecznej krów.
Badania prowadzone przez Piecha (2003) wykazały, że niezależnie od laktacji najniższe wydajności odnotowujemy u krów cielących się pierwszy raz w wieku 30 miesięcy. Krowy cielące się poniżej 25 miesiąca życia charakteryzuje najwyższa koncentracja tłuszczu w mleku. Inne badania prowadzone w kraju w latach dziewięćdziesiątych wyraźnie wskazały na optymalny termin pierwszego wycielenia w wieku 25-27 miesięcy a nawet 30 ( za Nogalskim 2004). Jak podaje Salamończyk (2010) tak późne wycielenia (30 miesięcy) pozwalają na uzyskanie ponad 597 kg mleka więcej za 305 dniową laktację i 1029 kg w laktacji pełnej. Pierwiastki natomiast produkują o miesiąc dłużej mleko niż cielące się wcześniej. Tym samym, jak podaje Guliński (1995) wydłużenie wieku przy I ocieleniu o 1 miesiąc powoduje wzrost wydajności mleka o 34 kg.
Badania Nogalskiego (2004) wykazały korzystny wpływ wieku I zacielenia na długość pierwszego okresu międzyciążowego oraz wartość indeksu unasienień po pierwszym wycieleniu. Cytowany autor wskazuje także na związek pomiędzy selekcją krów na wysoką produkcyjność powodującą wzrost koncentracji somatotropiny i prolaktyny, które stymulują produkcję mleka z jednoczesnym obniżaniem się poziomu insuliny stymulującej rozwój pęcherzyków jajnikowych. Badania z tego okresu wykazały również, że krowy cielące się w wieku 24,1-26 miesięcy charakteryzowały się najwyższą wydajnością mleczną i najwyższym poziomem tłuszczu i białka. Zbyt późne pierwsze wycielenia (powyżej 28 miesięcy) skutkowały spadkiem koncentracji białka w mleku.
Badania Wójcika i wsp. (2003) wskazują także na istniejące ścisłe zależności pomiędzy okresem międzywycieleniowym a wydajnością mleka, tłuszczu i białka. Tym samym kształtowanie jego długości ma bezpośrednie przełożenie na produkcyjność krów.
Stosunek długości użytkowania do długości życia zmniejsza się stopniowo wraz z opóźnianiem się rozpoczęcia użytkowania mlecznego z 60% u pierwiastek wcześnie wycielonych do 47% u wycielonych powyżej 30 miesiąca życia.
Termin rozpoczęcia użytkowości rozpłodowej ma wyraźny wpływ na kształtowanie się okresu miedzywycieleniowego (OMW). Zwierzęta kryte we wczesnym wieku mają najkrótszy OMW (407 dni), natomiast po 30 miesiącu ponad 427 dni. Jednocześnie wzrost wydajności mlecznej nierozerwalnie wiąże się z wydłużaniem się OMW. W ciągu ostatnich kilku lat wzrósł on o ponad 30 dni. Z drugiej strony świadome wydłużanie tego okresu u pierwiastek do 490 dni pozwala uzyskać średnio o 3600 kg mleka więcej niż u krów o OMW trwającym 340 dni (Sawa i wsp. 2007). Tym samym wydłużenie OMW pozwala na pozyskanie w ciągu życia zwierzęcia średnio o 18% więcej mleka. Krowy o przedłużonym okresie do 490 dni żyły o 181 dni dłużej niż zwierzęta o OMW wynoszącym 340 dni.
Jednocześnie z wiekiem maleje liczba żywo urodzonych cieląt. Biorąc pod uwagę te parametry autorzy sugerują optymalny wiek pierwszego wycielenia w granicach 24-27 miesięcy. Ostatnie wyniki z kontroli użytkowości mlecznej krów prezentowane przez PFHBiPM (2013) wskazują, że średni wiek I wycielenia w populacji aktywnej krów w kraju wynosi 830 dni, przy czym w sektorze prywatnym jest to 832 dni a publicznym 801 dni.
Podsumowując należy stwierdzić, że właściwy termin dojrzałości hodowlanej bydła mlecznego w głównej mierze zależy od samego hodowcy, który uwzględniając czynniki panujące w jego gospodarstwie decyduje się na pierwsze inseminacje jałówek. A czy jest to ten właściwy moment, okaże się w produkcji.
Literatura dostępna u autora