Tomasz Sakowski
IGiHZ PAN w Jastrzębcu

 

Głównym celem realizowanych programów doskonalenia bydła ras mlecznych i dwustronnie użytkowych jest uzyskanie postępu genetycznego w zakresie cech produkcyjnych, typu i budowy. W praktyce okazało się jednak, że selekcji krów na wysoką wydajność towarzyszy pogarszanie większości tzw. cech funkcjonalnych (np. płodności, zdrowotności), co wpływa na wzrost kosztów opieki weterynaryjnej i wcześniejsze brakowanie. Dlatego cechom funkcjonalnym w indeksach hodowlanych zaczęto przypisywać coraz większą wagę ekonomiczną.

 

 

Na pierwszy rzut oka, przeglądając arkusze ocen buhajów hodowlanych, nie można zorientować się, jakim cechom dana organizacja hodowlana w swoim indeksie przypisała najwyższe wartości ekonomiczne. Cel hodowlany i zasady doboru zwierząt są ukryte w materiałach źródłowych, do których można dotrzeć poprzez związek hodowców lub stronę internetową organizacji, która dany program realizuje. W codziennej praktyce nasz kontakt z buhajem hodowlanym ogranicza się do zakupu porcji nasienia i obserwacji, co z krzyżowania jego cech produkcyjnych i pokrojowych z cechami naszej krowy wyniknie. Praktycy nazywają to „szczęściem hodowlanym”, gdyż wynik takiego działania, z uwagi na losową segregację genów przy kojarzeniu jak również późniejsze warunki środowiskowe odchowu potomstwa mogą poprawić lub znacznie pogorszyć końcowy rezultat naszej pracy.

 

Coraz częściej mamy również do czynienia z nasieniem buhajów importowanych, a to ze względu na ich wyższą deklarowaną wydajność lub chęć przekrzyżowania stada nową rasą w celu poprawy zdrowotności potomstwa. Do zakupionych porcji nasienia najczęściej dostajemy arkusze oceny danych buhajów, z których wynika, że w jednych cechach poprawią one swoje potomstwo, w innych nie pogorszą, a w pozostałych, z pozoru marginalnych, będą je pogarszały. Większość z hodowców z reguły macha ręką na cechy pokrojowe zadawalając się poprawą wydajności mlecznej oraz zawartości białka i tłuszczu w mleku. Czasami w grę może też wchodzić super czempion z pierwszej setki listy najlepiej wycenionych w danym roku buhajów. Ostatnio takie listy weryfikuje się już kwartalnie. Nic bardziej mylnego! Ze względu na znaczne pogorszenie się w populacji krów cech pokrojowych, a zwłaszcza budowy nóg, większość organizacji hodowlanych uwzględnia je w selekcji. Ma to na celu doprowadzenie do zwiększenia długości użytkowania krów w stadzie i zmniejszenia kosztów związanych z remontem stada, leczeniem zwierząt itp. Prawidłowa budowa zwierząt sprzyja też łatwiejszej obsłudze, zmniejsza częstość trudnych wycieleń i prawdopodobieństwo urodzenia martwych cieląt.

 

 

Wyniki oceny typu i budowy bydła mlecznego są wykorzystywane do oceny wartości hodowlanej buhajów pod względem cech typu i budowy córek, selekcji buhajów do rozrodu, doboru buhajów do indywidualnych kojarzeń, wyboru krów na matki buhajów, selekcji krów w stadach hodowlanych i oceny bydła hodowlanego, np. na wystawach i pokazach.
W ostatnich latach, ma miejsce coraz większa unifikacja zasad selekcji obowiązujących w różnych krajach Europy i Świata. Podstawą tej unifikacji są międzynarodowe porozumienia, w których uczestniczy również Polska. World Holstein Friesian Federation (Światowa Federacja Bydła Holsztyńsko-Fryzyjskiego) jak również hodowcy innych ras zrzeszeni w swoich europejskich lub światowych federacjach opracowują i doskonalą zasady ujednolicania systemów oceny typu i budowy bydła mlecznego, zaakceptowane następnie przez ICAR i INTERBULL. Dlatego są one do siebie bardzo podobne, ale na niektóre cechy położony jest większy nacisk w zależności od specyfiki danej rasy i określonego celu hodowlanego.
W ostatnich latach coraz większą popularnością cieszy się w Polsce nasienie buhajów rasy simentalskiej, wykorzystywane do poprawy cechy funkcjonalnych w stadach krów pHF, krzyżowania towarowego lub wypierającego, albo w celu poprawy zawartości suchej masy w mleku. Nasienie buhajów tej rasy dociera do Polski z Austrii lub Niemiec, gdzie znajduje się największe skupisko bydła simentalskiego w Europie. Liczbę sprzedawanych rocznie w Polsce porcji nasienia ocenia się na około 150 tys. sztuk. Obserwuje się też stale rosnącą jego sprzedaż. Polscy hodowcy, jak wcześniej ich holenderscy koledzy, zauważyli, że oprócz możliwości poprawy cech funkcjonalnych, buhaje simentalskie dysponują dobrym potencjałem poprawy produkcji mlecznej, gdyż większość z nich pochodzi po matkach o średniej użytkowości około 10 000 kg mleka za laktację i wysokiej wydajności życiowej przekraczającej 50 000 kg mleka.
Na początku listopada w oddziale MODR w Poświętnem odbyło się seminarium prowadzone przez austriackich hodowców bydła simentalskiego dla polskich kolegów i miłośników bydła tej rasy. Celem tego spotkania było omówienie zasad prowadzenia oceny wartości hodowlanej w populacji tej rasy i arkuszy oceny buhajów simentalskich oferowanych naszym hodowcom do inseminacji.

Ocena wartości hodowlanej bydła simentalskiego

Ocena wartości hodowlanej bydła jest najważniejszym instrumentem w pracy hodowcy i służy mu w prowadzeniu stada wskazując na wyraźne różnice genetyczne pomiędzy najlepszymi i najgorszymi zwierzętami, cechy wydajności i długowieczności. Wartość hodowlana szacowana jest za pomocą uzgodnionych przez hodowców modeli matematycznych. Dokładność oszacowania wartości hodowlanej zależy przede wszystkim od współczynnika odziedziczalności (im wyższa, tym lepiej) ocenianej cechy, ilości zebranych informacji o wydajności (im więcej, tym lepiej) i jakości zebranych danych o pokrewnych zwierzętach.

Wszystkie oceniane w modelu cechy tworzą podindeksy, które następnie sumują się w ogólną wartość hodowlaną (OWH) ocenianego zwierzęcia. Na jej podstawie podejmuje się decyzję o przeznaczeniu danego osobnika do hodowli czy na opas.
Poszczególnym cechom tworzącym indeks przyznaje się wagi ekonomiczne OWH, które przede wszystkim zorientowane są na maksymalizowanie wykorzystania gospodarczego bydła. Ich wartość odzwierciedla nie tylko ukształtowanie się cech wydajności mlecznej i mięsnej, ale również mających wpływ na koszty produkcji, cech funkcjonalnych. Ogólna wartość hodowlana (OWH) jest indeksem selekcyjnym, który wyraża matematycznie zdefiniowany cel hodowlany dla danej rasy. Dla rasy simentalskiej OWH składa się z ocen wartości następujących cech:

OWH = WMle + WMi + FUNK

gdzie:
WMle – oznacza wartość hodowlaną dla cech mleczności,
WMi – wartość hodowlaną dla cech mięsności,
FUNK – wartość hodowlaną dla cech funkcjonalnych.

Na przedstawionym poniżej diagramie widać, że hodowcy austriaccy przyporządkowali cechom mleczności jedynie 38% wartości ekonomicznej indeksu, podczas gdy cechom funkcjonalnym aż 46%. Wynika to między innymi z tego powodu, że cechy funkcjonalne mocno związane są z długością użytkowania krów w stadzie, na doskonalenie której w hodowli bydła simentalskiego kładzie się szczególny nacisk. Cechy funkcjonalne są nisko odziedziczalne i słabo skorelowane z cechami użytkowości mlecznej.

 

Arkusz oceny buhaja (rys. 1) rasy simentalskiej składa się z 5 sekcji grupujących dane o pochodzeniu danego zwierzęcia jak i poszczególne oceny podindeksów składających się na jego OWH (ogólną wartość hodowlaną). W opisywanym arkuszu indeks OWH oznaczony jest jako GZW. Poniżej przedstawiony jest przykład austriackiego arkusza oceny buhaja hodowlanego o imieniu WOHLTAT. Poprzedzające imię buhaja literki GS oznaczają, że buhaj ten był oceniony na podstawie własnego genomu i danych o użytkowości rodziców. Na podstawie tak wykonanej selekcji buhaje są dalej dopuszczone do oceny na potomstwie. Minimalna ilość przyznanych testowych porcji nasienia waha się od 1600 do 2000 sztuk. Nasieniem tym inseminuje się krowy po drugim wycieleniu na terenie dwóch okręgów testowych. Nasienie buhajów selekcjonowanych genomowo, bez oceny na potomstwie, ma jeszcze niską cenę i dlatego hodowcy bardzo zabiegają o jego kupno. Dyrektor stacji inseminacji w pół roku po kryciu testowym może takiego buhaja wprowadzić lub potem, z uwagi na zbyt wysoki popyt, skreślić z listy sprzedaży. Dopiero po ocenie na potomstwie i sprawdzeniu jej zgodności z oceną na podstawie genomu, buhaje bez ograniczeń dopuszczone zostają do dalszej sprzedaży i rozrodu.

 

 

Pierwszą sekcję arkusza (rys. 2) stanowią informacje o danym buhaju i jego pochodzeniu. Można z niej dowiedzieć się ojcu i dziadku danego zwierzęcia jak i o użytkowości mlecznej matki i babki buhaja. Poniżej na niebieskim pasku zakodowane są dane o występujących wadach genetycznych, parze alleli genu β-kazeiny oraz typie genetycznej bezrożności składających się na OWH oszacowaną na podstawie genomu (gGZW). Literki HL oznaczają najwyższą laktację w ocenie użytkowości matki buhaja. Jeżeli przy użytkowości matek lub babek buhajów spotkamy oznaczenie laktacji 3/2 to pierwsza cyfra oznacza liczbę laktacji, a druga liczbę zakończonych laktacji. Często spotyka się na kartach oceny jałówek hodowlanych wynik niepełnej bieżącej wydajności mlecznej matki za dotychczasową ilość dni w doju.
Indeks cech mleczności (rys. 3) jest wyliczany z wartości hodowlanej dla wydajności tłuszczu w kg i białka w kg i jest w kształcie podobny do tego, który obowiązuje w Polsce dla bydła holsztyńsko-fryzyjskiego.

WMle = Tł kg + Bia kg

Jednak przy kalkulowaniu wag ekonomicznych dla wydajności tłuszczu i białka Austriacy zastosowali inną proporcję tych składników odpowiednio: 1:10 dla ras simentalskiej i brunatnej oraz 1:4 dla pozostałych ras, w tym HF.
Należy również zwrócić uwagę na zapisaną w nawiasie, obok indeksu OWH (GZW) liczbę 67, która jest procentowym wyrażeniem powtarzalności oceny. Hodowca może praktycznie wykorzystać tę informację jedynie w celu zmniejszenia ryzyka zastosowania buhaja z niską powtarzalnością oceny (PO) i narażenia się na duże zróżnicowanie w użytkowości jego potomstwa. Na rys. 3 zaznaczone są krzywe Gaussa dla użytkowości mlecznej przy zróżnicowanej PO. Im PO jest wyższa, tym większe jest też prawdopodobieństwo przeniesienia cech użytkowych i pokrojowych buhaja na potomstwo (mniejsze odchylenie od średniej użytkowości potomstwa danego buhaja). Dlatego dużym uznaniem wśród hodowców cieszy się nasienie „starych” buhajów ocenianych na podstawie użytkowości ich córek w drugiej laktacji.
Poniższy wykres pokazuje o ile może wzrosnąć wydajność mleczna córek w 1 i w 3 laktacji przy zastosowaniu buhajów o skrajnie różnej wartości hodowlanej dla cech mleczności (wydajności mlecznej).

 

 

Indeks mięsności wyrażony wzorem: WMi = PDN g + WRz % + KLH % obejmuje ocenę następujących cech: przyrost dzienny masy ciała netto, wydajność rzeźna, klasa jakości handlowej tuszy wg EU. Uwzględniono przy tym odpowiednio następującą proporcję wag ekonomicznych 44:28:28.
Poniższy wykres pokazuje o ile może wzrosnąć udział tusz w jakości handlowej E i U potomstwa buhajów o skrajnie różnej wartości hodowlanej dla cech użytkowości mięsnej.
Indeks cech funkcjonalnych (rys. 5) wyrażony wzorem: FUNK = DU + WYTR + PW + MP + OZW+ OP składa się z następujących podindeksów: długość użytkowania w stadzie, wytrwałość laktacji, przebieg wycielenia ojc./mat., współczynnik martwych porodów, ocena zdrowotności wymienia, ocena płodności.
Ocena zdrowotności wymienia (OZW) uległa w Austrii w ostatnim czasie modyfikacji. Do oceny ilości komórek somatycznych w mleku doszła ocena częstości występowania mastitis u córek ocenianego buhaja. Można ją wyrazić wzorem OZW = LKS + MAST, w którym proporcja wag ekonomicznych jest 70:30.
Kolejną cechą wchodzącą w skład indeksu cech funkcjonalnych jest ocena płodności (OP) wyrażona wzorem OP = PŁM + ZPŁ + CYST zawierającym w sobie ocenę płodności matki, zakłócenia w płodności i występowanie cyst, w którym proporcja wag ekonomicznych wynosi odpowiednio 53:33:14. Jest to nowy podindeks wprowadzony do oceny WH.

 

Wprowadzenie nowych podindeksów do oceny cech funkcjonalnych było możliwe, dzięki stałemu doskonaleniu systemu raportowania o zabiegach weterynaryjnych przeprowadzonych w stadzie oraz zwiększeniu wiarygodności dostarczanych do systemu oceny danych zarówno przez hodowcę jak i lekarza weterynarii. Jakość danych jest gwarancją dokładności przeprowadzonej oceny, a w przypadku zabiegów i porad weterynaryjnych raportowanie musi być prowadzone wyjątkowo sumiennie. Cechy funkcjonalne w austriackiej OWH kryją się pod pojęciem FITNESS.
Na poniższym wykresie przedstawiona jest WH dla wytrwałości laktacji dwóch buhajów mających tę samą WH dla wydajności mlecznej (WMle). Buhaj o wysokiej WH dla wydajności mlecznej niekoniecznie musi poprawiać pozostałe cechy z nią związane, jak również cechy funkcjonalne u swojego potomstwa. Dlatego im bogatszy jest arkusz oceny buhaja, tym łatwiej i precyzyjniej możemy dobrać ojca jałowic do naszej hodowli.
Kolejny wykres przedstawia WH ojca dla częstości występowania mastitis u jego córek. Przy doborze ojców o skrajnych ocenach WH, występowanie mastitis w grupie córek może zwiększyć się ponad dwukrotnie.
Na rysunku 6 omówione są kolejne podindeksy cech składających się na ocenę cech funkcjonalnych. Zwraca tutaj szczególną uwagę bardzo dokładnie przeprowadzona ocena przebiegu wycieleń zarówno po stronie ocenianego buhaja jak i jego córek (wskaźniki matczyny i ojcowski). Ocenie podlega też płodność buhaja pod względem jego zdolności do zapładniania i płodności jego córek. Ważną cechą, na którą Austriacy kładą szczególny nacisk w ocenie jest długość użytkowania w stadzie (DU). Jej ocena opisuje długowieczność córek buhaja.
Na poniższym wykresie porównane są długości użytkowania córek buhajów o dwóch skrajnych WH dla tej cechy. Dobierając buhaja o wysokim indeksie można zwiększyć długość użytkowania jego córek w stadzie, o co najmniej jedną laktację w porównaniu z córkami innych ojców.
Kolejny wykres przedstawia WH ojców dla przebiegu porodów u ich córek. Warto zauważyć, że buhaje lepiej ocenione zarówno u córek pierwiastek jak i u krów po drugim i więcej wycieleniach dają wyraźnie niższy procent trudnych porodów.

Ostatnią sekcją arkusza oceny buhaja jest tabela z wykresem słupkowym cech pokrojowych. Słupki położone po prawej stronie od linii wyznaczającej wartość 100 tego podindeksu informują, że oceniany buhaj poprawi te cechy budowy ciała, natomiast słupki po lewej stronie tej linii informują o pogarszaniu budowy ocenianej cechy. W tabeli obok wyszególnione są oceniane cechy pokrojowe wraz z ich optymalnymi wartościami hodowlanymi, przy których nie będą one ulegać pogorszeniu u potomstwa danego buhaja. Indeks tych cech związany jest silnie z pozostałymi indeksami składającymi się na OWH. Dlatego nie należy ignorować danych zwłaszcza o wynikach oceny budowy nóg i wymienia, gdyż one bezpośrednio wpływają na późniejszą długość użytkowania córek buhaja w stadzie. Kaliber i umięśnienie w stadach krów mlecznych ma nieco mniejsze znaczenie, chociaż indeks dla tych cech powinien oscylować w granicach 100. U bydła simentalskiego, ze względu na jego dwustronną użytkowość można wyszukać ojców wyraźnie poprawiających cechy użytkowości mięsnej, ale to odbędzie się kosztem spadku użytkowości mlecznej córek takiego buhaja. W ocenie budowy nóg simentale, podobnie jak krowy holsztyńsko-fryzyjskie, muszą mieć nogi mocne, suche, prawidłowo ustawione o mocnych pęcinach, lekko rozwartych racicach i płaskich kościach. Zad musi być lekko nachylony ku tyłowi, aby zapobiec trudnym porodom spowodowanym wadliwą budową kości miednicy. U simentali nie mierzy się szerokości w guzach kulszowych, za to większe znaczenie w ocenie ma szerokość zadu mierzona w guzach biodrowych. Nogi tylne powinny być bardziej spionowane niż zagięte. Olbrzymią wagę przywiązuje się do prawidłowej budowy wymienia, jego zawieszenia i położenia, rozmieszczenia i budowy strzyków oraz wielkości więzadła środkowego. Wymię powinno być pojemne, zawieszenie tylne wysokie i szerokie, zawieszenie przednie mocno połączone z powłokami brzusznymi, skóra cienka, delikatnie owłosiona, żyły mleczne bardzo wyraźnie zaznaczone, rozwój ćwiartek równomierny, strzyki pionowo rozmieszczone, cylindryczne, średniej długości. U jałówek toleruje się strzyki lekko zagięte do wewnątrz z uwagi na tendencję do ich pionowego ustawienia po rozpoczęciu laktacji i zwiększeniu objętości wymienia. Budowa wymienia ma także pierwszorzędne znaczenie ze względu na komfort pracy obsługi hal udojowych jak i wyposażanie obór w roboty udojowe wyszukujące strzyków za pomocą promieni laserowych. Wszelkie nieprawidłowości w budowie, jak występowanie przystrzyków lub zbyt wąsko rozmieszczonych strzyków, eliminują takie krowy z produkcji mlecznej z wykorzystaniem tych urządzeń.
Przeglądając poszczególne sekcje arkusza oceny austriackiego buhaja WOHLTAT można szczegółowo zorientować się w jego przydatności do krycia krów w stadzie. Buhaj ten wyraźnie poprawia cechy mleczności nie pogarszając cech umięśnienia. Równie dobrze wypada jego indeks cech funkcjonalnych. OWH preferuje tego buhaja do stad mlecznych o średniej wydajności przekraczającej 8000 kg mleka za laktację i do krzyżowania z krowami pHF. WOHLTAT jest synem bardzo zasłużonego i wysoko wycenianego w hodowli bydła simentalskiego buhaja WILLE. Jeśli chodzi o cechy pokrojowe to warto zwrócić uwagę na to, że przekaże on córkom trochę krótsze i węższe strzyki. Jego potomstwo będzie miało też węższą miednicę i mniejszą głębokość tułowia w porównaniu z potomstwem innych ojców. Nieznacznie pogarsza też długość przednich ćwiartek wymienia. Generalnie jednak, jego całkowita ocena wykonana na podstawie genomowej selekcji jest wysoka, a prawdopodobieństwo jej potwierdzenia na córkach wynosi 67%. Nasienie genomowo wyselekcjonowanych buhajów dostępne jest dla inseminacji testowych i w ograniczonej ilości na życzenie hodowców. Do Polski może, zatem trafić jedynie nasienie buhajów wycenionych na potomstwie, co daje hodowcy znacznie większą pewność powtórzenia oceny OWH (GZW) zapisanej w jego arkuszu.