Krzysztof Bilik
Instytut Zootechniki PIB, Dział Żywienia i Paszoznawstwa
Hodowla zwierząt według zasad ekologicznych to jedna z innowacyjnych, kompleksowych technologii produkcji żywności, polegająca na zachowaniu równowagi między produkcją i naturą (Kristensen i Struk Pedersen, 2001). W Polsce produkcja żywności metodami ekologicznymi wzorowanymi na przepisach Unii Europejskiej przybrała formę prawną w 2001 roku. Od 25 czerwca 2009 roku obowiązuje w naszym kraju ustawa o rolnictwie ekologicznym (Dz. U. nr 116, poz. 975) w zakresie wykonania przepisów rozporządzenia Rady (WE) nr 834/2007 z dnia 28 czerwca 2007 w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych.
Kryteria doboru ras i obsady zwierząt
Przy wyborze zwierząt do chowu ekologicznego należy brać pod uwagę nie tylko potencjał produkcyjny, ale również cechy funkcjonalne, takie jak: zdolność adaptacji do nowych warunków środowiskowych i żywieniowych, czas użytkowania i tempo brakowania, wydajność życiową, właściwości zdrowotne krów (odporność na mastitis i pasożyty), a także żerność i wykorzystanie paszy oraz płodność i łatwość porodów (Martini i in., 2001). W krajowych warunkach produkcyjnych do chowu bydła mlecznego w gospodarstwach ekologicznych najbardziej przydatne są zwierzęta rodzimych ras o wydajności w granicach 5-6 tys. kg mleka rocznie, najlepiej o kombinowanej (mleczno-mięsnej) użytkowości. Nie można jednak wykluczyć, że przy skarmianiu pasz objętościowych bardzo dobrej jakości, w gospodarstwach ekologicznych może być również hodowane bydło ras mlecznych o wydajności ponad 7000 kg mleka rocznie. Do najważniejszych ras bydła mlecznego hodowanego w Polsce i przydatnego także do chowu w gospodarstwach ekologicznych, można zaliczyć: czarno-białe, czerwono-białe i mieszańce tych ras z bydłem holsztyńsko-fryzyjskim (hf) oraz rasę simentalską i polską czerwoną. Dla gospodarstw ekologicznych położonych w pasie Polski południowej odpowiednie są krowy rasy czerwono-białej i mieszańce z udziałem genów bydła rasy HF odm. RW, reprezentujące zwierzęta o użytkowości kombinowanej (Juszczak, 1996).
Biorąc pod uwagę dopuszczalne dla gospodarstw ekologicznych nawożenie organiczne w ciągu roku przyjmuje się, że obsada poszczególnych grup bydła na ha użytków rolnych nie powinna przekraczać wartości podanych w tabeli 1.
Standardy żywienia krów mlecznych i zalecana podaż składników pokarmowych
W ekologicznym chowie bydła mlecznego podstawową paszę produkcyjną powinny stanowić: zielonki – w letnim, a kiszonki z runi łąkowej i siano – w zimowym żywieniu krów. Pasze produkowane przy zastosowaniu naturalnych metod uprawy i nawożenia, nie oddziałują ujemnie na glebę i środowisko naturalne. Warunki takie spełniają trwałe użytki zielone (pastwiska i łąki), a w niektórych regionach uprawiane na gruntach ornych mieszanki roślin motylkowatych (koniczyny lub lucerny) z trawami lub mieszanki zbożowo-strączkowe albo mieszanki zbożowo-motylkowate z trawami przeznaczonymi na kiszonki. Z roślin okopowych uprawianych na gruntach ornych, dobrym źródłem energii mogą być buraki pastewne lub ziemniaki. Z energetycznych i białkowych pasz treściwych dopuszcza się do skarmiania pochodzące z upraw ekologicznych: ziarno zbóż, nasiona roślin oleistych i makuchy uzyskane z nasion tych roślin przy tłoczeniu oleju „na zimno”, a ponadto produkty uboczne przemysłu rolno-spożywczego, takie jak: otręby zbożowe i wysłodki buraczane suche. W warunkach glebowo-klimatycznych naszego kraju ważne źródło białka paszowego w ekologicznym żywieniu bydła mlecznego mogą stanowić rośliny strączkowe (bobik, groch, łubin). Ich uprawa na glebach mniej zasobnych w azot może być także ważnym ogniwem płodozmianu, wywierającym korzystny wpływ na żyzność i kulturę gleby.
W oparciu o obowiązujące standardy oraz współczesną wiedzę dotyczącą fizjologii żywienia zwierząt przeżuwających przyjmuje się, że zarówno przy konwencjonalnym jak i ekologicznym żywieniu, podaż składników pokarmowych powinna pokryć zapotrzebowanie krów na energię i białko w celu uniknięcia metabolicznych zaburzeń, utrzymania dobrej płodności i zdrowotności krów (Knaus i in., 2001). W obu metodach chowu dopuszcza się jednak możliwość wystąpienia pewnego deficytu składników pokarmowych, zwłaszcza u krów w początkowym okresie laktacji (INRA, 1989). Z powodu obowiązujących w produkcji ekologicznej ograniczeń w użyciu pasz treściwych, tylko przy zastosowaniu pasz objętościowych dobrej jakości, można uzyskać w tych gospodarstwach produkcyjność na poziomie 7 tys. kg mleka rocznie od krowy, bez nadmiernego deficytu energetycznego w pierwszym okresie laktacji (Knaus i in., 2001).
Na podstawie Rozporządzenia Unii Europejskiej (EU-CRA, 1999) zostały utworzone odpowiednie standardy dla produkcji ekologicznej, które uwzględniają również oznakowania produktów rolniczych i spożywczych dla ludzi. W oparciu o te standardy przyjęto następujące założenia przy energetycznym i białkowym bilansowaniu dawek pokarmowych dla krów mlecznych w gospodarstwach ekologicznych:
■ Pasze objętościowe z trwałych użytków zielonych (zielonki, kiszonki, siano) powinny stanowić co najmniej 60% suchej masy dawki pokarmowej dla krów będących w pierwszych trzech miesiącach laktacji. W skład dziennej dawki pokarmowej może wchodzić nie więcej niż 40% paszy treściwej w przeliczeniu na suchą masę – w pierwszym okresie laktacji i do 25% SM dawki – w późniejszym okresie laktacji. W ciągu roku krowy powinny mieć dostęp do wybiegów lub okólników, a w okresie letnim powinny być przez co najmniej 150 dni żywione na pastwisku;
■ Nie wolno skarmiać półproduktów pochodzących z nasion roślin oleistych, z których olej pozyskiwano na drodze chemicznej (np. poekstrakcyjną śrutę sojową lub rzepakową) oraz syntetycznych dodatków paszowych i pasz modyfikowanych genetycznie (GMO);
■ Zawartość składników pokarmowych w dziennej dawce powinna pokryć zapotrzebowanie krów o określonej masie ciała i zakładanym poziomie produkcji mleka w poszczególnych stadiach produkcji, przy dopuszczalnym (tolerowanym) w początkowym okresie laktacji deficycie energii i białka poniżej poziomu optymalnego;
■ Przy bilansowaniu dawek pokarmowych dla krów mlecznych należy uwzględniać nie tylko tzw. „wartość produkcyjną” dawki, ale także jakość i smakowitość paszy objętościowej oraz skład i strukturę dawki pokarmowej;
■ Ponadto przyjmuje się, aby wszystkie pasze objętościowe i treściwe skarmiane w gospodarstwie ekologicznym pochodziły wyłącznie z upraw ekologicznych, a skarmiane dodatki paszowe (mineralno-witaminowe) posiadały odpowiednie atesty dopuszczające je do stosowania w tego typu gospodarstwach.
Przy żywieniu ekologicznym, podobnie jak i przy żywieniu konwencjonalnym zapotrzebowanie krów na składniki pokarmowe powinno być zgodne ze zmianami związanymi z cyklem produkcyjnym. W początkowym okresie laktacji zapotrzebowanie na energię wzrasta szybciej niż zdolność pobrania paszy przez krowę i do pokrycia zapotrzebowania wykorzystywane są tłuszczowe i białkowe rezerwy ciała. Zbyt duże wykorzystanie rezerw tłuszczowych ciała krowy w ciągu pierwszych trzech miesięcy laktacji, może jednak doprowadzić do nadmiernego obciążenia organizmu i zwiększenia ryzyka wystąpienia zaburzeń metabolicznych (INRA, 1989). Z dotychczasowych badań przeprowadzonych w Danii (Gruber i in., 2000) i Szwecji (Fall i in., 2008) w fermach ekologicznych wynika, że przy żywieniu średnio-wydajnych krów (ok. 6000 kg mleka w laktacji) z reguły nie dochodzi do istotnego zróżnicowania wskaźników zdrowotnych krów w porównaniu z żywieniem stosowanym w gospodarstwach konwencjonalnych. W fermach ekologicznych obserwowano jedynie nieco gorszą płodność krów, prawdopodobnie z powodu niższego poziomu energii w skarmianych dawkach pokarmowych. W innych badaniach (RAP, 1994) wykazano natomiast, że ryzyko wystąpienia zaburzeń metabolicznych u krów nie ulega istotnemu zwiększeniu, gdy dopuszczalny deficyt energii w dawce pokarmowej nie przekroczy 20 MJ NEL/dzień (tj. około 3 JPM) – w pierwszym miesiąca laktacji i 15 MJ NEL/dzień (około 2 JPM) w drugim miesiącu laktacji. Wykorzystanie rezerw białkowych organizmu krowy jest dużo mniejsze niż rezerw tłuszczowych i nie przekracza 15 kg ubytku masy ciała w ciągu pierwszych 5 tygodni laktacji (INRA, 1989). U krów mlecznych deficyt białkowy może pojawić się dopiero przy wysokim deficycie energii, przekraczającym 20 MJ NEL (energii netto laktacji) na dzień.
W tabeli 2 podano dopuszczalne wartości deficytu energetycznego wyrażone w megadżulach (MJ) energii netto laktacji (NEL) dla krów pierwiastek i wieloródek w zależności od dziennej wydajności mlecznej.
Jakość paszy objętościowej a efektywność żywienia krów w gospodarstwie ekologicznym
Z uwagi na określone ograniczenia w stosowaniu paszy treściwej, głównym czynnikiem determinującym efektywność żywieniową krów mlecznych w gospodarstwie ekologicznym, jest przede wszystkim jakość produkowanych pasz objętościowych i maksymalizacja ich udziału w całorocznym żywieniu (Plomp, 2001). Wiąże się to ściśle z odpowiednim dostosowaniem bazy paszowej i struktury uprawianych roślin pastewnych (objętościowych i treściwych) do wielkości stada i możliwości produkcyjnych krów. Przy podobnym poziomie produkcyjnym krów, znacznie lepsze efekty żywienia uzyskuje się przy stosowaniu pasz objętościowych lepszej niż miernej jakości (Knaus i in., 2001). Gdy skarmia się pasze objętościowe miernej jakości zwiększa się bowiem zapotrzebowanie na paszę treściwą i tym samym rosną koszty żywienia. I tak, krowy o wydajności rocznej ok. 6000 kg mleka, żywione dawkami pokarmowymi z udziałem kiszonki z traw i siana łąkowego miernej jakości, miały o około 10% wyższe zapotrzebowanie na paszę treściwą, niż przy żywieniu analogicznymi dawkami pokarmowymi, złożonymi z pasz objętościowych dobrej jakości. W praktycznym żywieniu przy stosowaniu pasz objętościowych dobrej jakości, nie zachodzi potrzeba stosowania dodatku paszy treściwej w drugiej połowie laktacji w stadach charakteryzują się niskim potencjałem produkcyjnym. Zbyt intensywne żywienie takich krów w późnym okresie laktacji mogłoby bowiem doprowadzić do wysokiego otłuszczenia zwierząt na początku zasuszenia i wystąpienia po wycieleniu zaburzeń i schorzeń metabolicznych. Zalecany w ekologicznym żywieniu krów mlecznych dodatek paszy treściwej w początkowym okresie laktacji w ilości do 40% SM dawki pokarmowej, pozwala przy skarmianiu pasz objętościowych dobrej jakości uzyskać wydajność na poziomie około 7 tys. kg mleka rocznie od krowy, bez nadmiernego obniżenia tolerowanych ograniczeń w podaży energii (Knaus i in., 2001). Biorąc pod uwagę fakt, że jakość skarmianych pasz objętościowych jest limitowana warunkami przyrodniczymi, klimatycznymi i ekonomicznymi, w stadach krów o takim poziomie produkcji mleka należałoby stosować mieszanki treściwe zawierające komponenty białkowe o niskiej degradacji w żwaczu. Powszechnie zalecanymi w takich gospodarstwach komponentami mieszanek treściwych są pochodzące z upraw ekologicznych: gluten kukurydziany, jęczmień browarniany oraz makuchy z nasion roślin oleistych, pozyskiwane przy wytłaczaniu oleju „na zimno” (np. rzepakowy, słonecznikowy, z dyni zwyczajnej). Z powodzeniem można również stosować makuch uzyskany z nasion lnianki siewnej, która w przeciwieństwie do rzepaku nie wymaga mineralnego nawożenia azotowego ani oprysków chemicznych, a bogate w białko wytłoczyny z jej nasion są dobrą alternatywą dla soi.
Na szczególną uwagę zasługuje organizacja bazy paszowej w ekologicznych gospodarstwach rolnych w Dani, utrzymujących krowy o wydajności rocznej około 6000-7000 kg mleka od krowy (Kristensen i Mogensen, 2000; Kristensen i Struck Pedersen, 2001). Przeciętna powierzchnia takiego gospodarstwa wynosi około 85,5 ha; z czego 14,3 ha (ok. 17%) stanowią trwałe użytki zielone, a pozostały areał – grunty orne. Na gruntach ornych, oprócz zbóż na ziarno, uprawia się najczęściej mieszanki zbożowo-motylkowate z trawami (jęczmień z wsiewką koniczyny białej z trawami), przeznaczone do zakiszania w pierwszym roku użytkowania, a przez następne 2-3 lata do bezpośredniego wypasania lub żywienia koszoną zielonką. Zgodnie z wymogami ekologicznymi, w okresie letnim krowy żywione są przez 5-6 miesięcy na pastwisku, obsianym mieszanką koniczyny białej z rajgrasem angielskim, a w okresie zimowym w oborze kiszonką sporządzoną z mieszanki zbożowo- motylkowatej z trawami, z dodatkiem paszy treściwej. Ilość i rodzaj stosowanych dodatków paszowych zależą od potencjału produkcyjnego stada, ilości i rodzaju skarmianej paszy treściwej pochodzącej z własnego gospodarstwa oraz warunków ekonomicznych i marketingowych przy produkcji mleka.
Bilansowanie dawek pokarmowych dla krów mlecznych według zasad ekologicznych
Przy ustalaniu składu dawek pokarmowych dla krów mlecznych w fermach ekologicznych, podobnie jak w konwencjonalnych, powinno się uwzględniać możliwość maksymalnego pobrania suchej masy paszy objętościowej i niezbędnego (w danych warunkach produkcyjnych) dodatku paszy treściwej, pozwalającej uzyskać zakładaną wydajność mleczną w poszczególnych okresach laktacji.
Prawidłowo ułożona dawka pokarmowa powinna pokryć zapotrzebowanie bytowe i produkcyjne krowy w zależności od dziennej wydajności mleka, zawartości tłuszczu i białka w mleku oraz potrzeb zwierzęcia w okresie ciąży. Powinna ona także uwzględnić dodatek energetyczny na odbudowę rezerw ciała, a w przypadku pierwiastek dodatek niezbędnych składników pokarmowych wpływających na ich wzrost. Stosunek pasz objętościowych do treściwych w suchej masie dawki pokarmowej ułożonej według zasad ekologicznych ustala się biorąc pod uwagę poprawkę energetyczną, uwzględniającą zjawisko substytucji pasz i ujemną korelację między paszą treściwa, a paszą objętościową. Taka strategia żywienia pozwala bowiem na uzyskanie zakładanej produkcji mleka, zapobiega niedożywieniu krowy oraz zapewnia odbudowę rezerw ciała w danych warunkach żywieniowych.
Przy układaniu dawek pokarmowych można posłużyć się normami żywienia IZ PIB-INRA (2009), w których znajdują się tabele zapotrzebowania i opisane są sposoby układania dawek pokarmowych dla krów mlecznych. Dostępne są również programy komputerowe (INRAtion) do bilansowania dawek pokarmowych, których dystrybutorem na Polskę jest Spółka DJ Grup, Kraków ul. Kraka 6, tel. 602-308-874). Programy te umożliwiają zarazem wycenę pasz w jednostkach systemu INRA oraz ustalanie składu mieszanek treściwych i dawek pokarmowych dla krów mlecznych.
Przykładowy skład mieszanek treściwych i dawek pokarmowych dla krów mlecznych hodowanych w gospodarstwach ekologicznych podano w tabelach 3-7.
Systemy zadawania pasz w gospodarstwach ekologicznych
W okresie zimowego żywienia zalecane systemy zadawania pasz w gospodarstwach ekologicznych i konwencjonalnych nie różnią się zasadniczo. Wybór systemu żywienia zależy bowiem od wielkości stada i wydajności mlecznej krów, uwarunkowań organizacyjno-technicznych oraz możliwości ekonomicznych gospodarstw. W zależności od tych uwarunkowań, można wyróżnić następujące systemy zadawania pasz dla bydła mlecznego:
- System tradycyjny – polega na oddzielnym skarmianiu pasz objętościowych soczystych (do woli) i suchych (w ilości ograniczonej) oraz paszy treściwej (w ilości ograniczonej), niezbędnej do zbilansowania energii, białka i składników mineralno-witaminowych w dawce pokarmowej, zgodnie z zapotrzebowaniem bytowym i produkcyjnym krowy.
- System dawek częściowo (PMR) lub całkowicie kompletnych – pełnoskładnikowych (TMR):
■ system PMR polega na skarmianiu mieszaniny pasz objętościowych (soczystych i suchych) lub mieszaniny pasz objętościowych z niewielką ilością paszy treściwej, pozwalającej na uzyskanie określonej (np. średniej) produkcji mleka w stadzie. Produkcję mleka powyżej średniej wydajności mlecznej stada wynikającej z pobrania mieszaniny PMR, uzyskuje się przez dodatkowe podawanie odpowiedniej (do wydajności mlecznej krowy powyżej średniej) ilości paszy treściwej „produkcyjnej” w hali udojowej lub w stacji żywienia. Pozwala to na maksymalne wykorzystanie potencjału produkcyjnego krów w gospodarstwach ekologicznych.
■ system TMR polega na skarmianiu mieszaniny pasz objętościowych z paszami treściwymi i dodatkami mineralno-witaminowymi, która ma zapewnić pokrycie zapotrzebowania pokarmowego krów o określonej wydajności mlecznej. W tym systemie wymagany jest podział stada krów na tzw. grupy technologiczne – w zależności od okresu cyklu produkcyjnego i wydajności mlecznej. Ze względu na wysokie koszty zakupu wozu paszowego i inne technologiczno-organizacyjne uwarunkowania zakłada się, że system TMR może być stosowany w stadach liczących co najmniej 50 krów mlecznych.
- System zadawania pasz „flat-rate” – stosowany dosyć powszechnie w duńskich gospodarstwach ekologicznych (Kristensen i Struck Pedersen, 2001). W tym systemie wszystkie krowy w stadzie, niezależnie od wydajności mlecznej, otrzymują taką samą ilość paszy treściwej w pierwszej połowie laktacji, przy zadawaniu paszy objętościowej – do woli. Zbliżoną ilości paszy treściwej w dziennej dawce pokarmowej podaje się przez okres ok. 24 tygodni po wycieleniu. W późniejszym okresie laktacji ogranicza się ilość skarmianej paszy treściwej, w zależności od wydajności mlecznej i kondycji krów. Przy stosowaniu tego systemu żywienia krzywa laktacji krów w fermach ekologicznych jest bardziej spłaszczona niż w fermach konwencjonalnych. Ważne jest jednak, aby skarmiane pasze objętościowe (kiszonka, siano) odznaczały się bardzo dobrą jakością, która umożliwia krowom pobranie w dawce pokarmowej nie mniej niż 60% suchej masy z paszy objętościowej. Przy wydajności mleka na poziomie śr 22-26 kg/dzień, zużycie paszy treściwej wynosi od 3,6 do 6 kg, co nie narusza norm dotyczących ilości paszy treściwej zalecanej do stosowania w gospodarstwach ekologicznych
Badania własne Instytutu Zootechniki PIB
Badania (Bilik i Łopuszańska-Rusek, 2010) nad efektywnością żywienia krów mlecznych według zasad ekologicznych w warunkach przyrodniczych Pogórza prowadzono w latach 2006-2009 w Zakładzie Doświadczalnym Instytutu Zootechniki PIB Grodziec Śląski Sp. z o.o. W doświadczeniu na krowach rasy czerwono-białej (czb x hf Red.) o wydajności laktacyjnej w granicach 6000-7000 kg mleka, określano wpływ ekologicznego i konwencjonalnego systemu żywienia na wydajność i skład chemiczny mleka, zawartość wybranych metabolitów w surowicy krwi oraz wskaźniki rozrodu. Zwierzęta przydzielono do dwóch analogicznych grup (K i E) biorąc pod uwagę masę ciała, kolejność laktacji, udział genów bydła rasy hf Red., wydajność mleczną za ostatnią laktację i datę spodziewanego wycielenia. Średni udział genów bydła rasy holsztyńsko-fryzyjskiej (hf Red).) w stadzie krów doświadczalnych wynosił 67,5%. Dawki pokarmowe i skład procentowy mieszanek treściwych (tab. 8) bilansowano według systemu INRA (IZ-INRA, 2001), przy zastosowaniu programu komputerowego INRAtion. W grupie konwencjonalnej (K) podstawową paszę objętościową stanowiła kiszonka z kukurydzy, a w grupie ekologicznej (E) kiszonka z przewiędniętej runi łąkowej – w okresie zimowym lub zielonka pastwiskowa – w okresie letnim. Pasze te w obu grupach uzupełniano sianem łąkowym, mieszanką treściwą i mineralno-witaminową, a w grupie konwencjonalnej (K) dodatkowo: kiszonką z przewiędniętej trawy, młótem browarnianym i kiszonym-gniecionym ziarnem kukurydzy. Wszystkie pasze objętościowe i treściwe skarmiane w grupie E pochodziły wyłącznie z upraw ekologicznych, a dodatki paszowe (mineralno-witaminowe) posiadały atest do stosowania w ekologicznych gospodarstwach bydlęcych. Krowy grupy normatywnej (K) w ciągu całego roku, a z grupy ekologicznej – w okresie zimowym żywiono dawkami kompletnymi (TMR) zadawanymi dwa razy dziennie. W okresie letnim krowy grupy E żywiono na pastwisku kwaterowym (średnio przez 8-9 godzin dziennie). W okresie żywienia pastwiskowego krowy dokarmiano w oborze paszą treściwą (dwa razy dziennie: przed i po powrocie z pastwiska) i sianem łąkowym (jeden raz dziennie – po odpasie wieczornym), a na pastwisku słomą zbożową. Podczas pasienia zwierzęta miały stały dostęp do wody pitnej (z beczkowozów) i lizawek solnych z mikroelementami. Krowy z obu grup utrzymywano w oborach wolnostanowiskowych z boksami legowiskowymi, ścielonymi słomą, pomieszczeniami do doju, przechowywania mleka i przygotowywania paszy oraz korytarzami paszowymi i gnojowo-przepędowymi. Obory wyposażone były w poidła samoczynne i wentylację nawiewno-wywiewną. Krowy dojono dwa razy dziennie w hali udojowej, a ilość udojonego mleka od każdej krowy określano w okresach tygodniowych.
Wykazano, że żywienie krów według zasad ekologicznych (E) w porównaniu z żywieniem konwencjonalnym (K) nie spowodowało istotnego zróżnicowania ogólnej i dziennej wydajności mlecznej, ani zawartości składników mleka (tab. 9). U krów żywionych konwencjonalnie (grupa K) uzyskano jednak wyższą ogólną (śr o 10,3%) oraz dzienną wydajność mleka w pierwszym i pełnym okresie laktacji (odpowiednio; o 8,9% i 15%) w porównaniu z grupą ekologiczną (E). Wynikało to prawdopodobnie z większych możliwości doboru odpowiednich pod względem wartości energetycznej i białkowej pasz objętościowych i treściwych dla krów żywionych konwencjonalnie, co pozwalało na bardziej optymalne zbilansowanie dawki pokarmowej dla krów grupy K w porównaniu z grupą E. Podobne wyniki produkcyjne przy żywieniu konwencjonalnym i ekologicznym krów ras mlecznych uzyskiwali również inni autorzy (Byström i in., 2002; Roesch i in., 2005; Nauta i in., 2006). U krów żywionych konwencjonalnie obserwowano również mniejsze ubytki masy i kondycji ciała w pierwszych 150 dniach laktacji w porównaniu z krowami żywionymi ekologicznie. Wynikało to prawdopodobnie z wyższego w grupie ekologicznej deficytu energetycznego krów w pierwszym okresie laktacji i w efekcie uruchomieniem w większych rezerw tłuszczowych ciała w porównaniu z grupą normatywną. Bez względu jednak na stadium laktacji, pobranie energii (JPM) i białka (BTJN i BTJE) przez krowy z obu grup utrzymywało się w granicach dopuszczalnych wartości (IZ-INRA (2001). Pomiędzy grupami nie wykazano również istotnego zróżnicowania w zawartości składników metabolicznych w surowicy krwi ani we wskaźnikach rozrodu krów (tab. 9). Niższa w porównaniu z grupą ekologiczną zawartość kwasu β-hydroksymasłowego (BHBM) i wolnych kwasów tłuszczowych (WKT) w surowicy krwi u krów grupy konwencjonalnej wskazuje na mniejszy deficyt energetyczny krów tej grupy. Z kolei mniejsza u krów grupy K zawartość mocznika w surowicy krwi, może świadczyć o bardziej optymalnej podaży białka ulegającego rozkładowi w żwaczu i energii dla bakterii biorących udział w trawieniu węglowodanów strukturalnych. W grupie ekologicznej (E) dało się natomiast zaobserwować większy wskaźnik zapłodnień krów po pierwszym zabiegu unasieniania (33,3%) oraz mniejszą ilość zabiegów do uzyskania ciąży (2,17) niż u krów z grupy normatywnej (K), w której wskaźniki te wynosiły (25 i 2,22; odpowiednio). Wykazany u krów grupy ekologicznej wyższy wskaźnik zapłodnień niż w grupie normatywnej, wynikał prawdopodobnie z korzystnego wpływu żywienia pastwiskowego w okresie letnim i systematycznego wypuszczania krów na okólnik w okresie zimowym, co umożliwiało obsłudze łatwiejsze i skuteczniejsze wykrywanie rui. Nie można również wykluczyć dodatniego wpływu innych czynników środowiskowych (takich jak np.: ruch na świeżym powietrzu, promieniowanie słoneczne, podaż witaminy A i β-karotenu) na dobrostan i wskaźniki rozrodu krów grupy E. Krowy z grupy E miały także krótszy (o ok. 12 dni) okres międzyciążowy od krów grupy K. W obu grupach porody krów przebiegały prawidłowo i tylko u pojedynczych zwierząt konieczna była przy ocieleniu interwencja lekarza weterynarii.
W podsumowaniu badań własnych można stwierdzić, że przy żywieniu według zasad ekologicznych krów o wydajności laktacyjnej około 7000 kg mleka w warunkach przyrodniczych Pogórza, uzyskuje się niższą (o ok. 10-15%) wydajność mleczną w okresie laktacji w porównaniu z żywieniem konwencjonalnym dawkami kompletnymi (TMR). Można zakładać, że w sprzyjających warunkach produkcyjno-ekonomicznych oraz przy spełnieniu określonych wymagań paszowych i wsparciu finansowym w ramach Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich, chów bydła mlecznego metodami ekologicznymi może stanowić w rejonach o dużym udziale trwałych użytków zielonych alternatywę dla chowu konwencjonalnego. ■