Krzysztof Bilik
Instytut Zootechniki PIB, Dział Żywienia Zwierząt i Paszoznawstwa
Podstawowym celem współczesnej hodowli bydła mlecznego jest uzyskanie optymalnych w danych warunkach środowiskowych wyników produkcyjnych, przy zachowaniu dobrej zdrowotności i płodności krów. Chociaż wysokowydajne bydło mleczne jest przygotowane genetycznie do zwiększonego pobrania paszy, to jednak w pewnych okresach cyklu produkcyjnego, zwłaszcza w okresie okołoporodowym (obejmującym okres zasuszenia i wczesnej laktacji) dochodzi do obniżenia zdolności pobrania suchej masy paszy i w efekcie wystąpienia niedoboru energetycznego (Madej i in., 2005). W wyniku tego w stadach krów mlecznych obserwuje się coraz więcej problemów zdrowotnych i rozrodczych, powodujących przyśpieszone brakowania krów.
Do najczęstszych przyczyn wczesnego brakowania krów ze stada podstawowego zalicza się głównie problemy związane z rozrodem, zaburzeniami metabolicznymi, schorzeniami gruczołu mlekowego i kulawiznami (Royal, 2000).
Potrzeby pokarmowe krów w okresie zasuszenia
Okres zasuszenia to okres spoczynku, w którym organizm krowy przygotowuje się do porodu oraz intensywnej produkcji mleka w kolejnym cyklu produkcyjnym. Dostarczone w tym czasie składniki pokarmowe powinny zaspokoić potrzeby bytowe krów, umożliwić prawidłowy rozwój płodu i łożyska, oraz przygotować krowę do rozpoczynającej się laktacji. Badania wykazały, że między 20 a 7 dniem przed ocieleniem DNA miąższu gruczołu mlekowego wzrasta o 50%, a masa tkanki parenchymalnej wymienia wzrasta z 14 do 20 kg (tj. około 460 g/dzień). Także rozwijający się, w miarę zbliżania się porodu płód, ma coraz większe zapotrzebowanie na energię, białko i składniki mineralne, które pod koniec ciąży wynosi: 0,82 Mcal energii, 117 g białka ogólnego, 10,3 g wapnia, 5.4 g fosforu i 0,2 g magnezu (Bell i in., 1995). Szacuje się, że do produkcji 10 kg siary w dniu porodu krowa potrzebuje: 11 Mcal energii, 140 g białka ogólnego, 23 g wapnia, 9 g fosforu i 1 g magnezu (Goff i Horst, 1997). Składniki te powinny być dostarczone w paszy, gdyż w przeciwnym wypadku krowa zużywa zapasy tłuszczowe ciała, co może doprowadzić do wystąpienia zaburzeń metabolicznych.
W praktyce hodowlanej przyjmuje się że okres zasuszenia powinien trwać 6-8 tygodni. Przeprowadzone w ostatnich latach badania wykazały, że optymalny okres zasuszenia nie powinien być krótszy niż 40 dni, a dłuższy niż 60 dni, gdyż wtedy można uzyskać istotną poprawę wydajności mlecznej w porównaniu z zasuszeniem trwającym dłużej lub krócej. W całym okresie zasuszenia rozróżnia się okres zasuszenia właściwego trwający 3-5 tygodni (tj. od 6-8 tygodnia przed wycieleniem do końca 4. tygodnia przed spodziewanym porodem) oraz tzw. okres przejściowy (od początku 3 tygodnia przed wycieleniem do porodu). Według norm żywienia NRC (2001) okres przejściowy wiąże się z okresem pierwszych 70 dni laktacji i zwany jest okresem okołoporodowym.
❘ Okres zasuszenia właściwego
Krowy w tym czasie powinny być żywione dawkami pokarmowymi z wyłącznym udziałem pasz objętościowych, które wypełniając przewód pokarmowy umożliwiają prawidłowe funkcjonowanie żwacza. Stosowane w tym okresie dawki pokarmowe powinny zawierać niską koncentrację energii, umiarkowaną zawartość białka (około 12% suchej masy dawki pokarmowej) i stosunkowo dużą zawartość węglowodanów strukturalnych, w tym zwłaszcza dobrej jakości słomę zbożową. Zgodnie z obowiązującymi normami żywienia przeżuwaczy, w celu zapewnienia optymalnego wypełnienia przewodu pokarmowego i pokrycia potrzeb energetycznych, w okresie zasuszenia właściwego pobranie suchej masy powinno wynosić od 1,7-2,0% masy ciała krowy. Oznacza to, że krowa o masie ciała 600 kg powinna w tym czasie pobierać około 10-12 kg suchej masy paszy dziennie. Pasze objętościowe z roślin motylkowatych (zielonki i kiszonki z koniczyny lub lucerny) nie powinny stanowić więcej niż 50% dawki, z powodu dużej zawartości Ca, a zwłaszcza K. Także kiszonka z kukurydzy zebrana w woskowej dojrzałości ziarna nie powinna przekraczać 50% udziału w dawce, z powodu nadmiaru energii. Jednak umiarkowany dodatek kiszonki z kukurydzy dla krów w okresie zasuszenia właściwego, sprzyja rozwojowi brodawek błony śluzowej żwacza, co zwiększa jego powierzchnię funkcjonalną. Zalecaną do stosowania w tym okresie paszą jest zielonka pastwiskowa, bogata w β-karoten i witaminę E. W przypadku stosowania pasz konserwowanych (kiszonki, siano) zachodzi konieczność uzupełnienia dawki pokarmowej dodatkami witaminowymi. W całym okresie zasuszenia nie powinno się natomiast skarmiać liści buraczanych świeżych i kiszonych, ze względu na zabrudzenie ziemią i zbyt dużą zawartość potasu. Ewentualny niewielki dodatek pasz treściwych (0,7-1,0 kg) w okresie zasuszenia właściwego, powinien jedynie służyć jako nośnik dodatków mineralno-witaminowych. Większe dawki paszy treściwej wymagane są natomiast jedynie w przypadkach niskiej jakości pasz objętościowych oraz zbyt słabej kondycji krów.
Przekarmienie krów we wczesnym okresie zasuszenia jest niewskazane, gdyż może doprowadzić do zbytniego zapasienia krowy i wzrostu kondycji powyżej optymalnej (3-3,5 pkt. BCS). Krowy zapasione w większym stopniu narażone są na utratę apetytu niż krowy znajdujące się w prawidłowej kondycji i zapadają również znacznie częściej na schorzenia metaboliczne. Stan taki przyczynia się do wzrostu zawartości wolnych kwasów tłuszczowych (WKT) i kwasu beta-hydroksymasłowego (β- HM) w osoczu krwi oraz większej utraty masy ciała w późniejszym okresie zasuszenia. Krowy zbytnio zapasione w okresie zasuszenia zapadają także znacznie częściej na różnego rodzaju schorzenia metaboliczne w początkowym okresie laktacji.
❘ Drugi okres zasuszenia – okres przejściowy przed porodem
W tym okresie zapotrzebowanie krów na energię zwiększa się o około 23%, przy jednoczesnym spadku możliwości pobrania paszy nawet o 30-35% (Hayirli i in, 2002). W konsekwencji prowadzi to do wystąpienia ujemnego bilansu energetycznego i zaburzeń metabolicznych (Sutter i Beever, 2000). W celu pokrycia wzrastających potrzeb energetycznych krowa wykorzystuje rezerwy tłuszczowe ciała. Prowadzi to do zwiększenia koncentracji niezestryfikowanych kwasów tłuszczowych (NEFA) w surowicy krwi i trójglicerydów w wątrobie. Największy (dwukrotny lub większy) wzrost zawartości NEFA występuje w 2-3 tygodniu oraz w ostatnich 2-3 dniach przed wycieleniem. W efekcie zachodzących w tym okresie zmian w statusie endokrynologicznym krowy oraz błędów żywieniowych, może dochodzić do zwyrodnienia tłuszczowego wątroby oraz zwiększonej podatności na wystąpienie zaburzeń metabolicznych przed i po wycieleniu (Bobe i in., 2004). W wyniku zaburzonej gospodarki hormonalnej, ograniczonej zdolności pobrania suchej masy paszy, a także błędów żywieniowych w zakresie struktury i wzajemnej proporcji pasz w dawce pokarmowej, krowy mniej żerne mogą wchodzić w okres zasuszenia i wczesnej laktacji w nieprawidłowej kondycji (Hayirli i in., 2002). Okres ten powinien służyć przygotowaniu przewodu pokarmowego krowy (błony śluzowej żwacza i mikroorganizmów żwacza) do „bezpiecznego” wykorzystania dużej ilości pasz treściwych (węglowodanów niestrukturalnych) skarmianych w pierwszym okresie laktacji. Pasze te niejednokrotnie w szczycie laktacji stanowią bowiem więcej niż połowę suchej masy dawki pokarmowej.
Przygotowanie środowiska żwacza do dawek pokarmowych stosowanych w czasie laktacji, wymaga więc zwiększenia koncentracji energii w dawce pokarmowej skarmianej w tym okresie, poprzez częściowe zastąpienie pasz objętościowych paszą treściwą. Takie postępowanie wpływa na poprawę statusu energetycznego krowy i lepsze zaadoptowanie mikroorganizmów żwacza do wykorzystania pasz skrobiowych – łatwo fermentujących w żwaczu, stosowanych we wczesnej laktacji. Ponadto dawki pokarmowe o zwiększonym udziale pasz treściwych stymulują rozwój brodawek żwacza, które w pierwszej fazie zasuszenia ulegają zmniejszeniu. W efekcie zwiększa się powierzchnia chłonna dla lotnych kwasów tłuszczowych i produktów fermentacji oraz zmniejsza się ryzyko występowania kwasicy metabolicznej. W wyniku fermentacji skrobi w żwaczu produkowane są głównie propioniany i maślany, które stymulują odbudowę brodawek żwacza. Proces ten trwa minimum około pięciu tygodni i obejmuje okres trzech tygodniu przed wycieleniem i dwóch tygodni po wycieleniu. Przy żywieniu krów dawką kompletną (TMR) zaleca się, aby od 3 tygodnia przed spodziewanym wycieleniem nie tylko zwiększyć ilość paszy treściwej skrobiowej w skarmianej dawce, ale także udział kiszonki z kukurydzy, stanowiącej główny komponent objętościowej paszy energetycznej dla krów w nowej laktacji. Zwiększając udział paszy treściwej skrobiowej w dawce TMR należy jednak mieć na uwadze, aby przez nadmierną jej ilość nie doprowadzić krów do zbytniego zapasienia oraz zaburzenia prawidłowej struktury fizycznej skarmianej dawki pokarmowej. Nadmierna ilość węglowodanów niestrukturalnych w dawce pokarmowej (TMR), może bowiem doprowadzić do wystąpienia niebezpiecznych dla zdrowia krowy zaburzeń zdrowotnych i wystąpienia często spotykanego w ostatnich latach w fermach bydła mlecznego skrętu trawieńca.
W większości nowoczesnych systemów żywienia przeżuwaczy zaleca się, aby zawartość białka ogólnego w suchej masie dawki w okresie przejściowym wynosiła od 12 do 13% dla krów wieloródek i 14-15% dla pierwiastek. Odpowiednia zawartość białka w dawce pokarmowej skarmianej w okresie przejściowym jest bowiem niezbędna do budowy tkanki gruczołu mlekowego oraz zapewnienia odpowiedniej płodności krów pierwiastek i obniżenie zachorowalności krów wieloródek na ketozę. Zwraca się przy tym uwagę, że przekroczenie w dawce pokarmowej dla krów zasuszonych zalecanej normy na białko ogólne, może jednak spowodować obniżenie pobrania paszy we wczesnym okresie laktacji. W efekcie doprowadzić do niedostatecznego pokrycie zapotrzebowania pokarmowego oraz wystąpienia zaburzeń metabolicznych i spadku wydajności mlecznej.
Zmiany w statusie endokrynologicznym krów zasuszonych
Problemy z nieprawidłowym żywieniem krów mlecznych w okresie zasuszenia i ostatnim stadium ciąży, spowodowane są zachodzącymi w tym czasie zmianami endokrynologicznymi w statusie tych zwierząt, przygotowujących ich do porodu i laktacji (Bell i in., 1995). Zmiany w stężeniu niektórych hormonów, występujące w okresie przejściowym, zachodzą w sposób falowy. Z uzyskanych na podstawie wieloletnich badań danych wynika, że w okresie późnej ciąży występuje początkowo wzrost stężenia hormonu wzrostu i tyroksyny, a następnie ich spadek (o około 50%) w momencie wycielenia oraz powrotny wzrost we wczesnej laktacji. Podobne, chociaż mniej drastyczne zmiany, dotyczą stężenia trójjodotyroniny. Z kolei, stężenie estrogenów w osoczu krwi, (zwłaszcza pochodzenia łożyskowego) wzrasta w okresie późnej ciąży i gwałtownie spada przed wycieleniem. Stężenie progesteronu utrzymuje się natomiast w całym okresie zasuszenia na stałym, wysokim poziomie (niezbędnym do utrzymania ciąży), a spada dopiero na około 2 dni przed ocieleniem. Podobne zmiany w okresie zasuszenia dotyczą również stężenia w osoczu krwi glukokortykoidów oraz prolaktyny.
Kondycja krów w okresie zasuszenia
Bardzo ważnym wyznacznikiem prawidłowości żywienia krów w okresie zasuszenia jest ocena kondycji ciała w 5-punktowej skali BCS – Body Condition Scory (DEFA, 2001). Stanowi ona subiektywną ocenę energetycznych rezerw ciała krowy i oszacowania na tej podstawie pokrycia ich zapotrzebowania pokarmowego w tym okresie, co może być także pomocne w diagnozowaniu zaburzeń metabolicznych i rozrodczych po wycieleniu. Krowy w kondycji zbliżonej do optymalnej mają większe szanse wejścia w cykl rujowy w pożądanym terminie, niż zwierzęta w zbyt słabej kondycji. Okres zasuszenia nie może być jednak okresem odbudowy kondycji ciała, ponieważ jakiekolwiek zmiany w pokryciu potrzeb energetycznych i poprawy kondycji powinny mieć miejsce w ostatnich 100 dniach laktacji (Stevenson, 2001). Wynika z tego, że okres zasuszenia powinien być raczej traktowany jako „żywieniowe” przygotowanie krowy do kolejnej laktacji. Zbytnie otłuszczenie krów w okresie zasuszenia może bowiem doprowadzić do ograniczenia pobrania suchej masy paszy i wystąpienia zaburzeń metabolicznych. Jeżeli natomiast krowy wchodzą w okres zasuszenia w zbyt słabej kondycji (2,25-2,8 pkt. w skali BCS), należy dążyć do jej poprawy. Przeprowadzone badania (López-Gatius i in., 2003) wykazały, że zbyt chude krowy mają w tym okresie problemy z poprawą kondycji w kolejnej laktacji i z terminowym wejściem w kolejny cykl ryjowy oraz odznaczają się mniejszą wydajnością mleczną. Obecnie uważa się, że wysokowydajne krowy mleczne powinny wchodzić w okres zasuszenia w kondycji 3,0-3,5 pkt. w pięciopunktowej skali BCS (Contreras i in., 2004). Powinna ona wynikać wyłącznie z rozwoju błon płodowych oraz wzrostu płodu i gruczołu mlekowego, a nie z odkładania rezerw tłuszczowych ciała. Niektóre badania (Contreras i in. 2004) dowiodły, że krowy chudsze, wchodzące w okres zasuszenia w kondycji ≤3.0 pkt. charakteryzowały się wyższą mlecznością oraz zawartością tłuszczu i białka w mleku w okresie pierwszych 150 dni kolejnej laktacji, niż krowy zbytnio zapasione, mające ≥ 3,5 pkt. BCS na początku laktacji. Ponadto, krowy zapasione częściej borykały się z zatrzymaniem łożyska po porodzie, a ich większy odsetek nie wykazywał cielności w 250. dniu laktacji.
Wyniki wielu badań potwierdzają opinię, że okres zasuszenia jest szczególnie trudnym okresem w żywieniu wysoko wydajnych krów mlecznych. Z jednej strony należy mieć na uwadze, aby zbytnio nie zapaść krowy w tym okresie, natomiast z drugiej, aby pokryć ich rosnące zapotrzebowanie energetyczne w ostatnim miesiącu zasuszenia. W szczególności trzeba dbać o to, aby skarmiane w okresie zasuszenia pasze były smaczne, a dawki pokarmowe odpowiednio zbilansowane pod względem energetyczno-białkowym i witaminowo-mineralnym oraz dostosowane do zmieniającego się zapotrzebowania krów, przy obniżonej zdolności pobrania suchej masy paszy.
Nowy (alternatywny) model żywienia krów w okresie zasuszenia
Pomimo stosunkowo dużej wiedzy, dotyczącej fizjologii żywienia i przebiegu procesów trawiennych zachodzących w przewodzie pokarmowym zwierząt przeżuwających, opracowane na podstawie obowiązujących norm dawki pokarmowe dla wysoko wydajnych krów mlecznych na okres zasuszenia i wczesnej laktacji nie zawsze przynoszą spodziewane efekty, zarówno w poprawie wskaźników rozrodczych, jak i metabolicznych (Royal i in. 2000). Beever (2006) na podstawie badań innych autorów oraz wprowadzonych w niektórych fermach bydła mlecznego (w Wielkiej Brytanii, Francji, Irlandii, USA i Australii) modyfikacji żywienia krów zasuszonych sugeruje, że na poprawę zdrowotności i wydajności rozrodczej wysoko wydajnych krów można wpłynąć miedzy innymi przez zmianę dotychczasowego modelu żywienia krów w okresie zasuszenia (tab. 1).
Zaproponowany model żywienia zakłada, aby przez cały okres zasuszenia krowy były żywione do woli, specjalnie przygotowaną na ten okres paszą TMR – „zasuszeniową”, której ważnym komponentem paszowym jest słoma zbożowa. Zaproponowana na ten okres dawka pokarmowa powinna być wysoko włóknista i nisko energetyczna (zawierająca 9MJ EM i 130 g białka ogólnego w kg suchej masy dawki), w której 50% suchej masy powinna stanowić słoma, pocięta na sieczkę o długości 4-8 cm, a pozostałe 50% TMR laktacyjna. W tym systemie żywienia, nie dzieli się więc okresu zasuszenia na wczesny i późny, lecz traktuje się te dwa okresy łącznie. Takie postępowanie autor tłumaczy tym, że wprowadzenie „nowego” modelu żywienia na 3 tygodnie przed spodziewanym ocieleniem mogłoby być niewystarczające dla krów cielących się wcześniej, a ponadto żywienie krów dawkami TMR – „zasuszeniowymi” nie pozwala na zbytnie otłuszczenie się krów we wcześniejszych tygodniach zasuszenia. Dotychczasowe badania z tego zakresu wykazały, że najlepszym komponentem włóknistym TMR zasuszeniowej jest słoma pszenna, mniej odpowiednie są natomiast słoma owsiana (ze względu na wyższą wartość energetyczną), lub słoma jęczmienna. Nie wskazane jest także stosowanie siana, ze względu na zbyt wysoką wartość energetyczną i zbyt niską zawartość włókna. Nie zaleca się również skarmiać słomy osobno, gdyż mogłoby to doprowadzić do wyjadania samej paszy TMR i zbytniego otłuszczenia krów, albo doprowadzić do utraty kondycji przez krowy stojące niżej w hierarchii stada, które mogłyby wówczas pobierać tylko słomę. Zakłada się, że zadawanie paszy TMR „zasuszeniowej” do woli powinno umożliwić pobranie 11-12 kg SM/dzień.
Z dotychczasowych obserwacji Beevera (2006) wynika, że zastosowany model żywienia krów zasuszonych wpływa na poprawę ich zdrowotności i wskaźników rozrodczych. W doświadczalnych stadach bydła rasy hf odnotowno korzystniejszy przebieg porodów oraz poprawę pobrania suchej masy paszy w okresie przed i po ocieleniu. Krowy z grupy doświadczalnej miały również lepszą kondycję podczas porodu oraz malała w tej grupie ilość krów z gorączką poporodową, ketozą i przemieszczeniem trawieńca. Krowy żywione dawkami TMR – „zasuszeniowymi” szybciej wchodziły w kolejny cykl i wyraźniej manifestowały ruję. Z analogicznych badań przeprowadzonych we Francji wynika, ze krowy żywione takimi dawkami zwiększyły wydajność mleczną średnio o 600 litrów/rok. Na fermach stosujących ten model żywienia krów zasuszonych odnotowano również wzrost opłacalności produkcji mleka, w porównaniu z dotychczas stosowanymi systemami żywienia krów.
Dodatki paszowe w żywieniu krów zasuszonych
W prawidłowym żywieniu krów wysoko wydajnych nie może obecnie zabraknąć dodatków funkcjonalnych, korzystnie oddziaływujących na metabolizm żwacza, oraz poprawę bilansu energetyczno-białkowego dawki pokarmowej. Do najczęściej stosowanych dodatków funkcjonalnych w okresie zasuszenia krów należy zaliczyć glikol propylenowy. Jest on prekursorem glukozy i może być podawany w postaci wlewek przez sondę (NRC, 2001). Glikol propylenowy wpływa korzystnie na koncentrację glukozy i insuliny w osoczu krwi, redukcję ilości wolnych niezestryfikowanych kwasów tłuszczowych (NEFA) w surowicy krwi, a przez to ochronę krowy w okresie późnej ciąży przed zwyrodnieniem tłuszczowym wątroby, a po ocieleniu – przed ketozą. Efektywność stosowania glikolu zależy jednak od wydajności mlecznej krów oraz procentowego udziału komponentów paszowych w mieszance treściwej, wchodzącej w skład dawki pokarmowej skarmianej w okresie przejściowym. Ponadto, podanie monoglikolu propylenowego jałówkom będącym w zbyt słabej kondycji (poniżej 2,8 pkt. w 5-cio punktowej skali BCS) przed ocieleniem, wpłynęło na obniżenie NEFA w osoczu krwi oraz wpłynęło na skrócenie okresu pojawienia się owulacji po wycieleniu, w porównaniu z pierwiastkami będącymi w kondycji 3,4 pkt. i 2.8 pkt. żywionymi bez tego dodatku. Do dodatków paszowych stosowanych w okresie zasuszenia i wczesnej laktacji zalicza się również propionian sodu, który redukuje poziom ciał ketonowych we krwi oraz wpływa na wzrost zawartości glukozy we krwi. Typowym dodatkiem przeciwdziałającym obniżeniu się pH płynu żwacza, a tym samym przeciwdziałającym między innymi zmniejszeniu pobrania paszy w okresie przejściowym i opóźnieniu inwolucji macicy, jest kwaśny węglan sodu. Należy jednak zaznaczyć, że podawanie go krowom zasuszonym w nadmiernej ilości może zaburzyć gospodarkę anionowo-kationową. Dobre efekty daje natomiast podawanie kwaśnego węglanu sodu w okresie okołoporodowym wówczas, gdy wzrasta w dawce pokarmowej udział pasz treściwych. W niektórych fermach bydła mlecznego stosuje się w okresie przejściowym niacynę, która wpływa na wzrost syntezy białka mikroorganizmów żwacza, zmiany w metabolizmie glukozy we krwi, przez co przeciwdziała ketozie i zespołowi stłuszczonej wątroby (NRC, 2001). Jako prekursor biorący udział w syntezie kwasu cytrynowego, wpływa również na obniżenie ujemnego bilansu energetycznego krów w okresie okołoporodowym. W tych przypadkach pośrednio zabezpiecza ona krowy przed nadmiernym zakwaszeniem środowiska żwacza (Minakowski, 2006).
Do naturalnych dodatków paszowych znajdujących coraz szersze zastosowanie w żywieniu krów mlecznych zalicza się również żywe kultury drożdży i ich metabolity. Najnowsze badania wskazują, że stosowanie żywych kultur drożdży wpływa korzystnie na pobranie suchej masy oraz wydajność i skład mleka, ale także na stabilizację procesów trawiennych w żwaczu. Pod wpływem działania żywych kultur drożdży na środowisko żwacza, dochodzi do stymulacji namnażania się bakterii celulolitycznych oraz nasilenia fermentacji mikrobiologicznej w żwaczu. W efekcie może ulec zmniejszeniu udział kwasu mlekowego w żwaczu, co prowadzi do stabilizacji pH płynu żwacza oraz wzrostu mikrobiologicznej syntezy białka w żwaczu. Większa ilość uwalnianego amoniaku wbudowywana jest wówczas w białko mikroorganizmów, przez co zwiększa się podaż aminokwasów do jelita cienkiego oraz ulega stabilizacji przebieg procesów fermentacyjnych w żwaczu.
Dosyć powszechnie stosowane są również różnego rodzaju dodatki tłuszczowe i jego pochodne. Wprowadzenie ich do dawki pokarmowej skarmianej w okresie przejściowym i wczesnej laktacji, korzystnie wpływa na zwiększenie koncentracji energii w dawce pokarmowej i pobranie paszy (Potkański, 1998) oraz wydajność mleczną krów (Potkański i in., 1997).
W żywieniu krów wysoko wydajnych coraz powszechniejsze zastosowanie mają aminokwasy chronione przed degradacją w żwaczu, które poprawiają zaopatrzenie bydła w aminokwasy limitujące (lizyna, metionina) oraz białko nie ulegające rozkładowi w żwaczu. W wyniku ich stosowania obserwuje się na ogół poprawę wydajności mlecznej i zwiększenie zawartości białka w mleku (Socha i in. 2005). Przez dodatek aminokwasów chronionych przed degradacją w żwaczu, pozwalających na bezpośrednie modyfikowanie profilu aminokwasów wchłanianych w jelicie cienkim, można ponadto uzyskać lepsze wykorzystanie paszy, skrócenie okresu międzywycieleniowego oraz efektywniejsze wykorzystanie rezerw tłuszczowych ciała i zmniejszenie ilości komórek somatycznych w mleku (Xu i in. 1998).
Wzrastające zainteresowanie budzą również egzogenne enzymy fibrolityczne, jako nowe dodatki paszowe w żywieniu bydła mlecznego (Bilik i in. 2009). Badania przeprowadzone w ostatnich latach wykazały, że wpływają one na poprawę strawności i wykorzystania paszy (zwłaszcza włókna pokarmowego frakcji NDF i ADF) u krów we wczesnej laktacji, a przez to na zmniejszenie ujemnego bilansu energetycznego w tym okresie i zwiększenie wydajności mlecznej. Enzymy fibrolityczne mając szerokie spektrum działania zachowując swą aktywność przy niższych wartościach pH, to jest w warunkach, w których bakterie celulolityczne są już nieaktywne, zapewniając tym samym efektywny rozkład włókna. Dotychczasowe wyniki badań z ich stosowaniem są jednak zróżnicowane i zależą w dużym stopniu od składu i rodzaju skarmianej paszy, okresu laktacji oraz sposobu ich dodawania do dawki pokarmowej. Zdobyta do tej pory wiedza z zakresu sposobu ich oddziaływania na pasze, zwierzęta i mikroorganizmy żwacza jest jednak nadal nie wystarczająca oraz wymaga uporządkowania i dokładniejszego poznania.
Potrzeby mineralno-witaminowe krów w okresie zasuszenia
W ostatnich latach wiele uwagi poświęca się również składnikom mineralnym i witaminom. Wprowadzone do dawki pokarmowej w odpowiednich ilościach wpływają na utrzymanie dobrej zdrowotności i wysokiej wydajności mlecznej krów. Zapewnienie wysoko wydajnym krowom optymalnego pokrycia zapotrzebowania na te składniki w okresie okołoporodowym, w dawkach pokarmowych złożonych wyłącznie z pasz gospodarskich, jest niezwykle trudne. Zachodzi więc konieczność ich uzupełniania specjalistycznymi mieszankami lub premiksami paszowymi. Na szczególną uwagę zasługują witamina E i selen, których rola fizjologiczna w żywieniu krów w okresie zasuszenia polega na blokowaniu reakcji utleniania. Niedobory tych składników w okresie okołoporodowym mogą doprowadzić do zatrzymania łożyska i obniżenia produkcyjności krów po ocieleniu (LeBlanc i in., 2004), oraz występowaniu mastitis. Normy NRC (2001) zalecają, aby w okresie okołoporodowym stosować dodatek witaminy E w ilości 1 g dziennie, a w przypadku zwiększonej zawartości komórek somatycznych w mleku po ocieleniu, – nawet w ilości 2-4 g/dzień, natomiast selen w ilości nie większej jak 0,3 mg/kg SM paszy. Także dodanie do paszy krów przed ocieleniem witaminy C (naturalnego antyoksydanta rozpuszczalnego w wodzie), wpływa korzystnie na obniżenie zawartości komórek somatycznych w mleku. Ważną rolę w żywieniu krów zasuszonych i po wycieleniu odgrywa również dodatek β-karotenu i witaminy A, które wpływają na ograniczenie częstotliwości występowania zatrzymania łożyska i zapalenia gruczołu mlekowego po ocieleniu (NRC, 2001). Badania przeprowadzone na krowach mlecznych, którym w 4. tygodniu przed spodziewanym terminem ocielenia dodano 400 mg/sztukę β-karotenu, wykazały mniejszy odsetek zatrzymania łożyska niż w przypadku stosowania wyłącznie witaminy A. W ostatnich latach zwraca się także uwagę na rolę, jaką odgrywają niektóre mikro- i makroelementy (jod, cynk, miedź, mangan, fosfor), oraz witamina D w dawkach pokarmowych stosowanych w żywieniu krów zasuszonych (NRC, 2001). Zarówno ich niedobór jak i nadmiar w 6-8 tygodniu przed ocieleniem, wpływają na zdrowotność i rozrodczość wysoko wydajnych krów mlecznych. Dlatego też, zapewnienie prawidłowego bilansu mineralno-witaminowego jest równie ważne, jak zapewnienie odpowiedniego bilans energetyczno-białkowego w żywieniu krów zasuszonych.
Przykłady żywienia krów w okresie okołoporodowym
Normy żywienia IZ PIB – INRA (2009), zakładają stopniowe zwiększanie ilości paszy treściwej w okresie ostatnich trzech tygodni przed spodziewanym wycieleniem i początkowym okresie laktacji. W zależności od różnicy między oczekiwaną produkcją mleka w szczycie laktacji, a produkcją mleka skorygowanego o zawartości 4% tłuszczu (FCM) uzyskaną z paszy objętościowej, zalecany w tych normach sposób dawkowania paszy treściwej, przy tradycyjnym (oddzielnym) systemie zadawaniu paszy przedstawiono w tabeli 2.
Przykładowy skład dawek pokarmowych dla krów w okresie zasuszenia i początkowego okresu laktacji przy żywieniu systemem TMR podano w tabeli 3.
Podsumowanie
Żywienie wysoko wydajnych krów w okresie zasuszenia ma kluczowe znaczenie w racjonalnym chowie bydła ras mlecznych, gdyż rzutuje nie tylko na życiową wydajność mleczną, ale także na ich zdrowotność i użytkowość rozrodczą. Utrzymanie pobrania suchej masy paszy na odpowiednim poziomie oraz systematyczna kontrola kondycji i zdrowotności krów w tym czasie są konieczne do stymulacji wysokiej produkcji mlecznej. Właściwie zbilansowane pod względem energetyczno-białkowym oraz witaminowo-mineralnym dawki pokarmowe powinny w pełni pokryć zapotrzebowanie pokarmowe krów na te składniki. Współcześnie hodowane krowy mleczne, charakteryzujące się wysokim potencjałem genetycznym wymagają jednak tak precyzyjnego żywienia, że pełne pokrycie ich zapotrzebowania pokarmowego w warunkach produkcyjnych może być wręcz niemożliwe. Poszukuje się więc nadal takich systemów żywienia i utrzymania krów mlecznych w okresie okołoporodowym, które przy uzyskaniu wysokiego pułapu wydajności mlecznej, zapewniałyby jednocześnie dobre wskaźniki zdrowotne i rozrodcze krów mlecznych. ■