Archiwum

Michał Boćkowski

 

Inwestycja w dobre samopoczucie zwierząt to nic innego jak inwestycja w wydajność. O komforcie w oborze decyduje szereg czynników środowiskowych. Zalicza się do nich, poza odpowiednim mikroklimatem, także warunki stworzone krowom bezpośrednio na stanowiskach przeznaczonych do odpoczynku.

Poczucie komfortu zwierząt, to jeden z wyznaczników podejścia do produkcji mleczarskiej w gospodarstwie hodowlanym. Komfort określane też jest także mianem – dobrostanu, ostatnimi laty bardzo wziętym określeniem wśród hodowców i publicystów z branży. Żeby krowy mogły osiągać zadowalające wydajności, to poza dostępem do wartościowej paszy, czy też opieki weterynaryjnej należy im się również … godny odpoczynek. A ten nie byłby możliwy bez stworzenia komfortowych warunków na stanowisku legowiskowym.


W trakcie leżenia produkcja mleka „idzie pełną parą”
Krowy spędzają na leżeniu na ogół od 7 do 14 godzin w ciągu doby. O długości tego czasu w znacznej mierze decydują warunki jakie zwierzęta znajdą na stanowiskach legowiskowych. Im są one bardziej komfortowe, tym krowy spędzają więcej czasu leżąc. To bardzo ważna zależność. Długość czasu leżenia wpływa bowiem na procesy zachodzące w organizmie krowy, mające związek z produkcją mleka. W porównaniu z pozycją stojącą, w czasie leżenia obserwuje się znacznie lepszy przepływ krwi do wymienia, a także dłuższy czas poświęcany na przeżuwanie. Tym samym sprzyja się procesom związanym z sekrecją mleka. W innych badaniach zauważono także, że brak leżenia prowadzi u zwierząt do stanów chronicznego stresu, a nawet oznak frustracji, a to niekorzystnie wpływa na zachowanie zwierząt i ich wyniki produkcyjne. Co ciekawe, jak potwierdzają wyniki przeprowadzanych często na krawędzi etyki eksperymentów, wiele krów po kilku godzinach spędzonych bez leżenia i równocześnie dostępu do paszy, wykazuje tendencję do tego, by najpierw odpocząć w pozycji leżącej, a dopiero potem zaspokoić głód.


Na czym i gdzie warto poleżeć?
By zachęcić krowy do jak najdłuższego leżenia trzeba im stworzyć odpowiedni komfort na stanowiskach legowiskowych. Poszukiwanie podłoży dających taki komfort stanowi cel wielu badań i testów, w których porównuje się różnorodne materiały i ich wzajemne kombinacje. Do materiałów tych zalicza się: beton, słomę (w postaci naturalnej i pociętej na sieczkę), maty i materace z gumy lub tworzyw sztucznych (o zróżnicowanej grubości, teksturze i ukształtowaniu wierzchniej warstwy), piasek oraz trociny. Chociaż są to materiały najbardziej znane i rozpowszechnione, nie oznacza to, że jedyne. W odpowiednich normach podano, że na podłoża legowiskowe dla krów można również stosować wióry i korę, łodygi kukurydzy, a także łuski orzeszków ziemnych i ryżu.

    Najważniejszy wniosek jaki wypływa z szeregu badań i testów porównawczych różnych podłoży wskazuje, że krowy preferują na stanowiskach legowiskowych powierzchnie bardziej miękkie. Z niektórych badań wynika także, iż czynnikiem sprzyjającym leżeniu krów jest pokrycie stanowiska większą ilością ściółki, niezależnie od tego, czy została ona położona na betonie, czy też na macie.

    Ponieważ na rynku oferowana jest szeroka gama podłoży z gumy i innych tworzyw sztucznych, w badaniach zwraca się również uwagę na ich jakość i charakterystykę techniczną. Maty różnią się bowiem takimi cechami jak: twardość gumy, grubość jej warstwy, czy też dodatek innych materiałów. Okazuje się, że krowy chętniej i dłużej odpoczywają na gumie bardziej miękkiej i o większej grubości.

    By osiągnąć efekt w postaci bardziej miękkiego podłoża i równocześnie ograniczyć bezpośredni kontakt zwierząt z powierzchnią gumową opracowano rozwiązanie polegające na tym, że specjalny materiał ukształtowany w formie płaskiej poduszki wypełnia się wewnątrz drobnymi kawałkami gumy. Komfort zwierząt w czasie leżenia zapewnia dodatkowo pokrycie materiału woskiem, dzięki czemu ogranicza się jego nasiąkanie, a tym samym wilgotność.

    W przykładowych badaniach, w których porównano warunki charakteryzujące się wysokim komfortem dla krów (system ze swobodnym dostępem do stanowisk pokrytych matami) i niskim komfortem (stanowiska uwięziowe z podłożem betonowym) stwierdzono, że w pierwszym przypadku krowy leżały o cztery godziny dłużej w ciągu doby, wykazując równocześnie większą skłonność do wstawania i zmiany pozycji ciała. Inne obserwacje potwierdziły jednocześnie, że najbardziej sprzyjające warunki do osiągnięcia pełnego komfortu przez krowy można stworzyć w wolnostanowiskowym systemie utrzymania zwierząt. Krowy trzymane na uwięzi mają bowiem znacznie ograniczoną swobodę poruszania się, co jest szczególnie istotne przy zmianie pozycji ciała (z leżącej na stojącą i odwrotnie).


Testy preferencyjne krów to klucz do sukcesu
By można było dojść do wspomnianych wyżej wniosków, trzeba dać krowom możliwość wyboru podłoża, na którym chciałyby się położyć i odpoczywać. Ta prosta zasada wyboru najlepszego spośród równocześnie kilku opcji stanowisk legowiskowych jest stosowana w eksperymentalnych testach preferencyjnych. To najbardziej obiektywna i najczęściej stosowana metoda „zasięgnięcia opinii” o komforcie na stanowiskach legowiskowych u ich bezpośrednich użytkowników. Test polega na rozmieszczeniu stanowisk z porównywanymi podłożami w różnych miejscach obory wolnostanowiskowej i ocenie częstości oraz długości przebywania krów na poszczególnych miejscach przeznaczonych do leżenia.

    Metoda testów preferencyjnych dla krów nie jest nowością. Stanowi bowiem rozwinięcie pomysłu, który w latach siedemdziesiątych zrealizowano z udziałem kur. Jego celem było określenie najlepszego podłoża w klatkach przeznaczonych do przetrzymywania niosek.

    Poza testami wyboru, jakość stanowisk legowiskowych dla krów ocenia się również na podstawie zachowania zwierząt. Ma to szczególne zastosowanie w przypadku uwięziowych systemów utrzymania zwierząt. Okazuje się, że o komforcie lub dyskomforcie krów na stanowiskach świadczą takie elementy ich zachowania jak: czas poświęcony na leżenie i na stanie, czas pobierania paszy, częstotliwość i łatwość kładzenia się oraz wstawania, a także położenie nóg w czasie leżenia lub wstawania. Za pozycję komfortową przy leżeniu uważa się taką, w której przednie kończyny krowy są wyprostowane, zaś tylne w tym samym czasie podkurczone lub wyprostowane. Według wielu autorów leżenie krów w tych pozycjach stanowi formę odprężenia.


Nie można zapomienieć o zdrowiu i kondycji krów
Na rodzaj podłoża na stanowisku do leżenia warto również spojrzeć z innego, niż tylko komfort, punktu widzenia. To, na jakim podłożu krowa kładzie się i wstaje może bowiem decydować o wielkości i częstotliwości urazów kończyn, zarówno przednich jak i tylnych. Potwierdzają to wyniki przykładowych badań przeprowadzonych w oborach wolnostanowiskowych z trzema rodzajami podłoży na legowiskach: trocinami, piaskiem i materacami. Najwięcej dotkliwych urazów kończyn u krów stwierdzono w obiektach stosujących twarde podłoża. Natomiast najmniej uszkodzeń kończyn odnotowano wśród krów leżących na stanowiskach pokrytych piaskiem. Niekorzystne zjawisko uszkadzania kończyn krów, na co wskazują inne badania, potęguje się wraz ze wzrostem twardości materiału, z którego zostały wykonane maty. Bardziej sprzyjające z punktu widzenia ograniczenia urazów nóg są w tym przypadku materace geotekstylne niż maty z twardej gumy.

    Ważnym elementem, na który warto zwrócić uwagę przy ocenie różnych podłoży na stanowiskach legowiskowych dla krów jest również ich wpływ na zdrowotność wymienia. Największe zagrożenie dla wymienia, związane z przenoszeniem bakterii, stwarzają podłoża organiczne, do których zalicza się słomę oraz trociny. Materiały te cechują się znacznie wyższym zanieczyszczeniem bakteriami w porównaniu z takim podłożem jak chociażby piasek, stąd też istnieje większe prawdopodobieństwo przenikania drobnoustrojów do kanałów strzykowych leżących zwierząt i przenoszenia chorób między nimi.


Normy, zalecenia, centymetry…
Poza jakością podłoża, o komforcie krów decyduje również ilość miejsca przeznaczonego na pojedynczym stanowisku do leżenia. Opinie na temat powierzchni potrzebnej zwierzętom do odpoczynku są jednak podzielone. Niektóre opracowania naukowe sugerują, że dla dorosłych krów rasy H-F szerokość boksu legowiskowego powinna wynosić 120-130 cm, zaś długość 255-270 cm. Natomiast inni autorzy zalecają, by dla tych samych zwierząt budować stanowiska o wymiarach: 111 cm (szerokość) i 222 cm (długość). W przypadku tak zróżnicowanych poglądów warto powołać się na odpowiednie normy, które jednoznacznie formułują zalecenia dotyczące wymiarów boksów legowiskowych z podaniem dodatkowych ograniczeń. W tym miejscu można przytoczyć najważniejsze zapisy z rozporządzenia ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 2 września 2003 r., w sprawie minimalnych warunków utrzymywania poszczególnych gatunków zwierząt gospodarskich (Dz.U. Nr 167, poz. 1629 z 2003 r.).

    Rozporządzenie, nawiązujące do ustawy o ochronie zwierząt (Dz.U. Nr 106, poz. 1002 z 2003 r.), szczególny nacisk kładzie na stworzenie odpowiedniego komfortu przebywania na stanowiskach legowiskowych. Znaczenie komfortu podkreśla już w pierwszym rozdziale (przepisy ogólne) definicja ściółki. W definicji ściółka jest określana jako suchy, miękki, dobrze nasiąkający materiał, w szczególności słomę lub trociny, kładziony na podłogę w pomieszczeniach inwentarskich w celu zapewnienia zwierzętom uczucia suchości i ciepła oraz stwarzający warunki dla spełnienia potrzeb fizjologicznych.

    Wśród najważniejszych kryteriów kształtowania komfortu, uwzględnianych w rozporządzeniu, wyróżnia się wymiary stanowisk, dostosowane do wieku zwierząt, masy ich ciała oraz systemu utrzymania w pomieszczeniu inwentarskim. W przypadku systemu utrzymania bydła na uwięzi, charakterystyka stanowisk obejmuje podstawowe wymiary: długość i szerokość (tab. 1, tab. 2), natomiast w pomieszczeniach przystosowanych do utrzymywania zwierząt bez uwięzi wskaźnikiem porównawczym jest powierzchnia pomieszczenia przypadająca na jedną sztukę bydła (tab. 3, tab. 4).

    Wielkości, które podano w tabelach 1-4 określają jedynie minimalną granicę wymagań stawianych wymiarom stanowisk do leżenia i powierzchni pomieszczeń. Najkorzystniejsze warunki utrzymywania zwierząt osiąga się po przekroczeniu przytoczonych wielkości. I tak, w przypadku jałówek powyżej 7. miesiąca ciąży i krów o masie ciała powyżej 500 kg, zalecane wymiary stanowisk z systemem uwięziowym wynoszą 1,75 × 1,20 m. Jednocześnie, przy formułowaniu szczegółowych wymagań dotyczących wymiarów stanowisk, uwzględnia się ich położenie w pomieszczeniu inwentarskim. Przykładowo, w oborach wolnostanowiskowych zaleca się, by długość boksów legowiskowych znajdujących się przy ścianie była większa w porównaniu z długością boksów legowiskowych usytuowanych w środku pomieszczenia, gdy zwierzęta leżą głowami do siebie. W oborach bez wydzielonych stanowisk do leżenia zwraca się z kolei uwagę na to, aby w przypadku głębokiej ściółki powierzchnia pomieszczenia przypadająca na jedno zwierzę była o ok. 30% większa w porównaniu z utrzymywaniem zwierząt w analogicznych pomieszczeniach z płytką ściółką.

    Szczegółowe zapisy w rozporządzeniu wskazują, że możliwe jest także utrzymywanie zwierząt w grupowych kojcach bez wydzielonych legowisk i pozbawionych ściółki, jednak takiego systemu nie zaleca się dla krów, jałówek powyżej 7. miesiąca ciąży i buhajów [tab. 4]. Pomimo, iż przewiduje się możliwość wykorzystania opcji bez ściółki, tym niemniej warto zwrócić uwagę na fakt, że pozbawienie zwierząt wygodnego podłoża do leżenia istotnie ogranicza komfort przebywania w pomieszczeniach inwentarskich, przyczyniając się do pogorszenia samopoczucia poszczególnych grup bydła. Przejawem dyskomfortu wynikającego ze złej jakości podłoża może być zaś skrócenie czasu odpoczynku zwierząt w ciągu doby. Skutki zmniejszenia długości czasu poświęcanego na odpoczynek są szczególnie istotne w przypadku krów mlecznych. Zwrócenie uwagi na wielkość powierzchni dostępnej dla krów na stanowiskach do leżenia, a także materiał podłoża, jako bodźce sprzyjające osiąganiu komfortu odpoczynku, stanowią kluczowe czynniki w kształtowaniu dobrostanu bydła mlecznego, a poprzez to efektów produkcyjnych.

    Dla porównania warto również przytoczyć dane z innych norm. Przykładowo, standardy ASAE (Amerykańskiego Stowarzyszenia Inżynierii Rolniczej) z 1999 r. zalecają, by szerokość stanowisk legowiskowych w oborach, gdzie krowy chodzą luzem mieściła się w zakresie od 110 do 130 cm. Natomiast długość wspomnianej grupy stanowisk powinna być dostosowana do masy zwierząt. I tak, w przypadku krów o masie 550 kg długość może wynosić 190-210 cm, natomiast dla krów ważących 650 kg – od 200 do 230 cm.

    Jak wynika z badań, większy komfort wypoczynku krów stwierdza się na stanowiskach dłuższych. Wraz z długością stanowisk legowiskowych, przy braku treserów, rośnie jednak na ogół stopień ich zanieczyszczenia odchodami, co decyduje o czystości krów. Stąd dobór rozmiarów stanowisk wymaga przyjęcia kompromisu pomiędzy komfortem zwierząt i ich czystością.


Na „uwięzi” krowie życie toczyć się może
Na stanowisku uwięziowym krowa wykonuje wszystkie „hodowlane” czynności życiowe: pobiera paszę, korzysta z wody, odpoczywa, przechodzi ciążę i poród oraz regularnie oddaje mleko podczas doju. Z punktu widzenia naturalnych zachowań tych zwierząt nie jest to dobry system utrzymania. Jedyną zaletą tego rozwiązania jest lepsza kontrola nad każdą sztuką, ale głównie mała powierzchnia legowiskowa i niższe koszty wykonania, co w naszym kraju bardzo często jest głównym kryterium decydującym o sposobie utrzymania. Istotna rolę w komforcie zwierząt przebywających w oborach uwięziowych spełnia sama uwięź. To w jaki sposób jest uwiązana indywidualna sztuka ma znaczący wpływ na jej samopoczucie, a co za tym idzie na wydajność. Tabela 5 przedstawia główne typy uwięzi, stosowane obecnie w chowie, obrazuje ich wady i zalety pod kątem komfortu zwierzęcia.

    Jak widać w stanowiskach wiązowych występuje duża trudność z utrzymaniem czystości. Bydło oddaje kał równomiernie w czasie, z częstotliwością 10-16 razy na dobę. Ponieważ na pobieranie paszy krowa potrzebuje około 6 godzin (w tym czasie 3-4 razy oddaje kał), stąd zabrudzenia płyty legowiskowej, a tym samym i zwierzęcia.


„Kombiboks” – cóż to takiego?
Najprostszym sposobem przejścia z obory uwięziowej na wolnostanowiskową jest zastosowanie boksów legowiskowo-karmowych tzw. kombiboksów. Istnieja dwa typy kombiboksów: otwarte (pełna swoboda ruchu) i zamykane. W boksach zamykanych nie wiążę się krów, lecz zamyka za pomocą łańcuchów lub pałąków. Krowy uwalniane są tylko na czas doju. W boksach takich zwierzęta leżą i stoją oraz pobierają paszę. Natomiast dojone są w hali udojowej a ponieważ nie są wiązane mogą swobodnie poruszać się po oborze i wychodzić na okólnik. Rozwiązanie takie ma swoje wymogi, mianowicie: niska krawędź żłobu co umożliwia wygodne leżenie a nawet wyciągniecie kończyn przed siebie, przegroda między każdym stanowiskiem która zapobiega zabrudzeniu oraz blokowaniu przez jedna krowę dwóch stanowisk (co bardzo często ma miejsce w oborach uwięziowych gdzei brak jest przegród międzystanowiskowych). W tym systemie można stosować utrzymanie bezściołowe na matach jak i płytką ściółką. System ten posiada jednak poważną wadę, która znacząco wpływa na dobrostan zwierząt. Krótkie przegrody kombiboksów powodują często urazy ciała zwierząt. System ten jest stosowany z reguły przy modernizowaniu starych obór uwięziowych (duże kombinaty rolnicze typu PGR, w Polsce oraz na wschodzie Europy).


Boksy „wolno” stanowiskowe
W oborach z wolnostanowiskowym systemem utrzymania zwierząt miejscem legowiskowym zwierząt są boksy legowiskowe. Muszą być one tak ukształtowane aby uwzględniały gatunkowe wymagania zwierzęcia. Krowa powinna swobodnie, bez trudności i bezpiecznie kłaść się, odpoczywać i wstawać. Ściśle z tym związana jest oczywiście wielkość boksów ale nie tylko. Legowisko musi być z przodu zaopatrzone w ograniczenie, które zapobiega przesuwaniu się do przodu podczas układania się. Jeżeli boks usytuowany jest przy ścianie ograniczenie to powinno być oddalone od niej o co najmniej 45 cm. Przegrody boczne należy wykonywać z rur stalowych lub z drewna, na zakończeniu rzędu boksów warto zastosować przegrodę litą w postaci ściany betonowej bądź drewnianej, która zapobiegnie przeciągom na całym rzędzie boksów oraz odizoluje część legowiskową budynku od komunikacyjnej. Jeżeli podłoga legowiska będzie podniesiona o około 20 cm w stosunku do korytarza, uniemożliwi to zwierzętom wchodzenie tyłem na legowiska i tym samym ułatwi utrzymanie czystości. Ustawienie boksów legowiskowych wynika z przyjętej technologii. Składa się na nią sposób mechanizacji żywienia, przebieg korytarzy gnojowych, metoda usuwania odchodów, usytuowanie dojarni itp. W nowoczesnych oborach boksy legowiskowe bywają ustawione szeregowo przy bocznych ścianach obory wzdłuż korytarza paszowego, w jednym lub kilu rzędach. Krowy znakomicie wyczuwają mikroklimat budynku i instynktownie oceniają przydatność poszczególnych boksów do wypoczynku. Zwierzęta o wyższej pozycji w hierarchii stada zajmują boksy lepiej wentylowane. Ważne jest aby liczba zwierząt nie była większa od liczby boksów w danej sekcji budynku.


Jak najbliżej natury
Z punktu widzenia dobrostanu najbardziej naturalnym miejscem legowiskowym dla krów jest strefa głębokiej ściółki, która przypomina podłoże, jakie występuje na łące. W oborach z głęboka ściółką każda grupa krów ma wspólne legowisko (kojec grupowy). Stanowiska żywieniowe umieszczone są w wydzielonej części tego samego pomieszczenia. W obszarach z głęboka ściółka podłoga legowiska może być nieocieplona, ponieważ dościela się ja kolejnymi warstwami ściółki. Ważne jest, aby ściółka była czysta i wolna od pleśni oraz grzybów. Jej dzienne zużycie w zależności od przypadającej na jedną krowę powierzchni powinno wynosić 8-16 kg. Krowy mogą mieć wydzielone legowiska bądź leżeć na całym obszarze spacerowo-wypoczynkowym. Niezależnie jednak od sposobu wygrodzeń minimalna powierzchnia na obszar wypoczynkowy dal każdej krowy powinna wynosić 6,5 m². Obszar wypoczynkowy może znajdować się na tym samym lub innym poziomie co obszar paszowy. W przypadku różnicy poziomów z części legowiskowej do strefy żywieniowej biegną najczęściej betonowe schody, po których zwierzęta bez przeszkód przechodzą do stołu paszowego. System legowiskowy na głębokiej ściółce posiada niezaprzeczalną zaletę ciepłych i wygodnych powierzchni legowiskowych orz wpływa na mniejsze zanieczyszczenie środowiska naturalnego odchodami (obornik zamiast gnojowicy). Oprócz pozytywnych walorów taka technologia utrzymania posiada wiele wad: duże zużycie ściółki, większe nakłady pracy, ale przede wszystkim znaczne obniżenie poziomu higieny zwierząt.


Podsumowanie
Prawidłowo rozwiązane legowisko winno umożliwiać zachowanie zdrowia, czystości powłok ciała oraz komfort bytowania. Decydują o tym przede wszystkim: długości i szerokość powierzchni dostępnej dla zwierzęcia oraz spadek płyty legowiskowej (prawidłowy wynosi 2% różnicy poziomu w kierunku części gnojowej), właściwości fizyczne i chemiczne podłogi oraz ściółki, elementy konstrukcyjne wygrodzenia takie jak brzeg żłobu, przegrody międzystanowiskowe (wymiary oraz rozstawienie kolan bocznych oraz kolan tylnych w przegrodach uwiązowch).
    W każdym systemie utrzymania niezbędna przestrzeń dla pojedynczej sztuki przewyższa faktyczne wymiary zwierzęcia, co wynika z jego naturalnego sposobu wstawania i kładzenia się. Należy zwrócić uwagę, że w pierwszej fazie kładzenia się i wstawania bydło wysuwa głowę do przodu. Dla krów ta odległość wynosi około 70 cm. Natomiast gdy zwierzę już leży, zad znajduje się około 50 cm do tylu w stosunku do pozycji stojącej. W praktyce często zapomina się o tych cechach behawioralnych zwierząt, zwłaszcza przy różnego rodzaju modernizacjach obór, wynika to głównie z braku miejsca przy coraz to większej obsadzie stada. Dobre stanowisko to takie, na którym zwierzęta długo leżą, nie brudzą się i nie dochodzi do otarć i urazów ciała.

 

Artykuł został opublikowany w Hodowcy Bydła 12/2021. Kup to e-wydanie (9,50 zł) TUTAJ.

Czas realizacji zamówienia: do 2 dni roboczych