Iwona Radkowska, Adam Radkowski
Uniwersytet Rolniczy w Krakowie
Przemienne użytki zielone to uprawy jedno- lub wielogatunkowe traw lub ich mieszanek z roślinami motylkowatymi, wprowadzane na pewien okres do płodozmianów polowych. W gospodarstwach utrzymujących przeżuwacze, posiadających zbyt małą powierzchnię trwałych użytków zielonych, użytki przemienne wykorzystywane są jako dodatkowe źródło paszy. Pozwala to na uzyskanie wysokich plonów zielonki w ciągu sezonu letniego, a także na pozyskanie surowca do produkcji pasz konserwowanych. Ponadto użytki te w zrównoważonym systemie gospodarowania są bardzo ważnym elementem zmianowania, ograniczają wymywanie składników mineralnych z gleby oraz zapobiegają erozji gleby.
Wprowadzanie przemiennych użytków zielonych zalecane jest na glebach torfowych, których coroczna uprawa może prowadzić do rozpylania torfu oraz nadmiernego zachwaszczania upraw. Po uprawie mieszanek motylkowato-trawiastych w glebie pozostawiana jest duża masa resztek korzeniowych, wpływających korzystnie na żyzność gleby i plonowanie roślin następczych. Do zakładania użytków przemiennych polecane są mieszanki trawiaste lub motylkowato-trawiaste. Najczęściej stosuje się mieszanki składające się z 1-2 gatunków traw i 1 gatunku rośliny motylkowatej lub 3-4 gatunków traw i rośliny motylkowatej. Duże znaczenie ma odpowiedni dobór gatunków traw, do tego rodzaju użytkowania nadają się gatunki krótkotrwałe, osiągające pełnię plonowania jużw1-2 roku po wysiewie. Ze względu na wielkość plonów oraz wysoką wartość paszową szczególnie przydatne są: życica wielokwiatowa, życica trwała, kostrzewa łąkowa, kostrzewa trzcinowa, rajgras wyniosły, kupkówka pospolita, festulolium i tymotka łąkowa. W zależności od mieszanki dodatkiem są różne gatunki roślin motylkowych: koniczyna łąkowa, lucerna siewna, koniczyna perska.
- Koniczyna łąkowa (czerwona) (Trifoliumpratense L.) wytwarza duży plon zielonej i suchej masy, który jest zasobny w białko, sole mineralne i witaminy. Wiosną rozwija się wcześnie, a po skoszeniu szybko odrasta. Jej uprawa wzbogaca glebę w azot, polepsza strukturę, wskutek czego pozostawia po sobie dobre stanowisko dla innych roślin. W wyniku prac hodowlanych powstały wydajne odmiany tetraploidalne cechujące się wyższymi roślinami, z większymi listkami i kwiatostanami, ponadto są one produktywniejsze, trwalsze i szybciej odrastają po skoszeniu. Odmiany te szczególnie polecane są do uprawy w mieszankach z trawami.
- Lucerna siewna (Medicago sativa L.) jest kolejną rośliną motylkowatą, polecaną na przemienne użytki zielone. Jako wysokobiałkowa pasza objętościowa w postaci zielonki, siana lub sianokiszonki, lucerna znajduje zastosowanie w żywieniu bydła mlecznego. Relatywnie najwięcej białka znajduje się w liściach i kwiatostanach (25-32%), natomiast dwukrotnie mniej w łodygach, które zawierają aż 40–50%włókna.Wysokobiałkowe pasze z lucerny, charakteryzuje ponadto korzystny skład mineralny, zawartość aminokwasów egzogennych, soli mineralnych, mikroelementów i witamin. Oszczędności w nawożeniu azotowym oraz pozostawienie dużej masy resztek pożniwnych zasobnych w składniki pokarmowe czynią tę roślinę bardzo pożądaną w płodozmianie. Duże korzyści daje uprawa lucerny w mieszankach z trawami. W ten sposób zmniejsza się zawodność plonowania oraz zwiększa wartość energetyczną paszy poprzez lepsze zbilansowanie składników pokarmowych mieszanki. Lucernę użytkuje się najczęściej dwa lub trzy lata.
- Koniczyna biała (Trifoliumrepens L.) to powszechnie znana i ceniona wieloletnia roślina pastewna. Rozmnaża się poprzez samosiewy oraz poprzez płożące pędy. Koniczyna ta dostarcza bogatej w białko, dobrze strawnej i smacznej paszy. Dobrze wytrzymuje częste koszenie i wypasanie. Odmiany koniczyny białej nadają się do mieszanek motylkowato-trawiastych na krótkotrwałe, dwu lub trzyletnie pastwiska polowe. Odmiany wielkolistne wytwarzają mniej rozłogów, rośliny są jednak wyższe, dynamiczniej się rozwijają i szybciej odrastają, dlatego też nadają się do mieszanek z trawami w krótkotrwałych uprawach polowych. Odmiany średnio listne natomiast wykazują dobrą zdolność do zadarniania gleby lecz są mało trwałe. Użytkowane są one przeważnie w mieszankach z trawami na przemiennych użytkach zielonych.
- Życica wielokwiatowa (LoliummultiflorumLam.) nazywana również rajgrasem włoskim, jest gatunkiem krótko trwałym, uprawianym przez dwa lata. Jest to trawa wysoka, luźno-kępkowa, wysoce konkurencyjna. Zaletami życicy wielokwiatowej są: duża plenność, dobra smakowitość, duża zawartość cukrów i bardzo dobra strawność. Nadaje się przede wszystkim do użytkowania kośnego. Jest mało odporna na duże mrozy i wahania temperatur na przedwiośniu. Wymaga gleb wilgotnych, żyznych, w dobrej kulturze. Odmiany zalecane są szczególnie do uprawy w siewie czystym, w płodozmianie polowym. Są też cennym komponentem mieszanek z koniczynami lub lucerną. W mieszankach spełnia rolę rośliny ochronnej. Nadaje się do uprawy jako wsiewka w rośliny poplonu ozimego. Powinno się ją wysiewać w terminie letnim, najpóźniej do końca sierpnia.
- Życica mieszańcowa (Loliumx boucheanumKunth) nazywana rajgrasem oldenburskim, to gatunek, którego trwałość jest większa od życicy wielokwiatowej i nieco mniejsza od życicy trwałej. Należy do traw wysokich, luźnokępkowych, bardzo konkurencyjnych. Cechuje się wysoką produktywnością, bardzo dobrą wartością pokarmową, dobrą smakowitością, dużą zawartością cukrów oraz białka w suchej masie. Jej odmiany zalecane są do uprawy w płodozmianie polowym do dwu lub trzyletniego użytkowania kośnego. Gatunek ten jest bardzo przydatny na użytki przemienne na zbiór siana, do produkcji sianokiszonki, a także jako cenna roślina poplonowa. W plonie głównym można zebrać od trzech do czterech pokosów w roku. Wysiew powinien odbywać się w terminie letnim, nie później jednak niż do końca sierpnia.
- Festulolium (Festuloliumbraunii Richt. A. Camus) odmiany uzyskane wyłącznie na drodze hodowli są mieszańcami międzyrodzajowymi kostrzewy łąkowej z życicą wielokwiatową. Należą do traw wysokich, luźnokępkowych, z silnie rozwiniętym systemem korzeniowym. Cechą charakterystyczną mieszańców jest duży udział liści w zielonej masie w stosunku do pędów generatywnych. W początkowym okresie po zasiewie, rośliny rozwijają się wolno. A w latach użytkowania, po koszeniach, szybko odrastają. Nadają się do użytkowania kośnego (dają 4 pokosy) głównie na gruntach ornych, ale też można je dodawać do mieszanek trawiasto-motylkowatych na łąki i pastwiska krótkotrwałe, zakładane na glebach mineralnych.
- Życica trwała (Loliumperenne L.) zwana też rajgrasem angielskim, należy do najbardziej cenionych gatunków traw pastewnych. Jest gatunkiem niskim, luźnokępkowym, o wysokiej konkurencyjności. W użytkowaniu znajdują się odmiany diploidalne (2x) i tetraploidalne (4x). Gatunek ten cechuje się wysoką produktywnością i bardzo dobrą wartością pokarmową, zawiera dużo rozpuszczalnych w wodzie węglowodanów oraz ma wysoką strawność. Posiada dużą zdolność zadarniania gleby oraz szybko odrasta po każdym kolejnym koszeniu i wypasie. Rozpiętość terminu kłoszenia się roślin między odmianami najwcześniejszymi a najpóźniejszymi wynosi aż 6 tygodni. Jest wytrzymała na niskie przygryzanie i silne udeptywanie. Życica trwała nadaje się do zastosowania na trwałych i przemiennych użytkach zielonych, na glebach średnio zwięzłych, zasobnych w próchnicę. Może być uprawiana w siewie czystym, jak również stanowi jeden z najlepszych komponentów mieszanek na pastwiska i łąki. W mieszankach przeznaczonych na łąki odmiany życicy trwałej powinny stanowić do 20%, a w mieszankach pastwiskowych od 10 do 20% masy wysiewanych nasion.
Wartość paszowa zielonki uzyskiwanej z przemiennych użytków zielonych zależy przede wszystkim od składu gatunkowego runi a także terminu zbioru. Uprawa mieszanek trawiasto-motylkowatych daje korzystniejsze efekty niż uprawa traw w monokulturze. Zielonka pochodząca z mieszanek należy do najbardziej wartościowej i najtańszej paszy stosowanej w żywieniu zwierząt, charakteryzuje się wyższą zawartością białka o bardzo korzystnym składzie aminokwasowym, mniejszą zawartością włókna, optymalnym składem mineralnym (pasza bogata w makro- i mikroelementy). Ponadto pasza z mieszanek motylkowato-
-trawiastych w porównaniu do czystych zasiewów traw jest lepiej zbilansowana pod względem energetycznym i białkowym, cechuje się lepszą smakowitością i jest chętniej pobierana przez zwierzęta. Zastosowanie mieszanek motylkowato-trawiastych daje podwójne korzyści, możliwe jest znaczne ograniczenie zużycia pasz treściwych stosowanych w żywieniu przeżuwaczy oraz ograniczenie mineralnego nawożenia azotowego. Główną różnicą pomiędzy użytkowaniem przemiennych i trwałych użytków zielonych jest stopień intensyfikacji ich wykorzystania. Łąki przemienne zazwyczaj koszone są 3-4-krotnie, natomiast łąki trwałe 2- 3-krotnie. Surowiec pozyskiwany z łąk przemiennych wykorzystywany jest najczęściej do produkcji kiszonki, sianokiszonki lub siana oraz do bezpośredniego skarmiania. Pastwiska przemienne najczęściej wykorzystywane są do bezpośredniego wypasu zwierząt. Jedynie nadwyżki zielonki mogą być przeznaczone na siano lub sianokiszonkę. Przemienne użytki zielone, na których uprawiane są rośliny motylkowate w siewie czystym najczęściej są koszone, a pasza dowożona jest zwierzętom. Daje to możliwość wydzielania paszy w zależności od zapotrzebowania. Ponadto możliwa jest także kontrola odrostu runi i zastosowanie odpowiedniego terminu zbioru.
Powodzenie uprawy przemiennych użytków zielonych zależy w dużej mierze od właściwej uprawy gleby przed zasiewem oraz wykonania zabiegów agrotechnicznych. Bardzo ważnym elementem jest także nawożenie. Dawki nawozów azotowych uzależnione są przede wszystkim od wielkości uzyskiwanych plonów. W uprawie mieszanek bardzo ważne jest natomiast zastosowanie odpowiedniego nawożenia fosforowo-potasowego oraz wapnowanie gleby. Koniczyny i lucerna są wrażliwe na kwaśny odczyn gleby, dlatego na 1-2 lata przed planowaną uprawą tych roślin korzystnie jest zastosować nawozy wapniowe.
Na przemiennych użytkach zielonych korzystne efekty można uzyskać stosując także nawożenie organiczne. Obornik można zastosować zarówno przedsiewnie jak i pogłównie. Stosowanie obornika jesienią szczególnie korzystnie wpływa na przezimowanie koniczyny łąkowej, białoróżowej i białej. Należy jednak pamiętać o konieczności zgrabienia wiosną przed ruszaniem wegetacji nie rozłożonych resztek obornika. W pierwszym okresie użytkowania prace pielęgnacyjne na użytkach przemiennych polegają przede wszystkim na systematycznym nawożeniu i ograniczaniu zachwaszczenia. Odpowiednio uprawiane i wykorzystywane przemienne użytki zielone spełniają ważną rolę w gospodarce paszowej, są źródłem wartościowej paszy dla zwierząt w postaci zielonki w okresie letnimi pasz konserwowanych w okresie zimowym oraz przygotowanie odpowiedniego stanowiska dla kolejnych roślin w zmianowaniu. Mogą być one uprawiane zarówno w plonie głównym, jak i jako poplony ozime lub międzyplony wsiewane przeważnie w zboża ozime lub jare.