Wojciech Neja
Zakład Hodowli Bydła, Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy
Akcesja Polski do Unii Europejskiej spowodowała w sektorze mleczarskim daleko idące zmiany. Procesy restrukturyzacyjne dotyczyły zarówno producentów jak i przetwórców. Polska posiada sprzyjające warunki przyrodnicze i klimatyczne do chowu bydła mlecznego i produkcji mleka, które odgrywa ważną rolę w żywieniu człowieka. Jednocześnie zwraca się coraz większą uwagę na właściwości prozdrowotne, walory smakowe i dietetyczne mleka.
Produkcja mleka wysokiej jakości wymaga od hodowców zapewnienia bardzo dobrych warunków produkcyjnych i dobrostanu zwierząt. Sprostanie tym wyzwaniom wymaga niejednokrotnie modernizacji istniejących już obiektów inwentarskich, w których przebywają zwierzęta.
Obecnie w chowie krów mlecznych obserwuje się duże zróżnicowanie systemów utrzymania, które powinny zapewniać odpowiedni komfort bytowania zwierząt, co niewątpliwe ma wpływ na uzyskane wyniki produkcyjne. Krowy trzymane w prawidłowo zbudowanych i racjonalnie użytkowanych oborach wolnostanowiskowych cechuje wyższa wydajność niż zwierząt utrzymywanych systemem uwięziowym. Ponadto z uwagi na korzystniejsze warunki środowiskowe w oborach wolnostanowiskowych oraz bardziej nowoczesny system doju i przechowywania mleka, możliwe jest pozyskiwanie mleka o wyższej jakości niż dotychczas.
Nowoczesne systemy chowu bydła mlecznego powinny zapewnić bydłu: prawidłowe warunki zoohigieniczne, swobodny dostęp do paszy i wody, możliwość przejawiania normalnych form zachowania.
W naszych warunkach klimatycznych bydło przebywa znaczną część roku w pomieszczeniach. Pomieszczenia inwentarskie muszą być wykonane z materiałów nieszkodliwych dla zdrowia bydła, nadawać się do czyszczenia i dezynfekcji, zaś znajdująca się w nich gładka i nie śliska podłoga powinna stanowić twardą, równą i stabilną powierzchnię.
Specyficzny klimat budynków inwentarskich zależy od obsady i wieku zwierząt, zastosowanej technologii żywienia i usuwania odchodów oraz konstrukcji budowlanej (zastosowane materiały, system wentylacji, itp.).
Posadzkę, ze względu na bezpośrednie odbieranie ciepła zwierzęcego powinno się budować z warstw higro- i termoizolacyjnych. Na legowiskach konieczne jest stosowanie czystej ściółki lub mat gumowych. Dużą utratę ciepła powodują otwory okienne i źle uszczelnione drzwi.
Intensywne systemy chowu i utrzymania bydła mlecznego charakteryzują się wysokim stopniem mechanizacji. W niektórych systemach nie zawsze jest możliwość zaspokojenia podstawowych potrzeb zwierząt, co wpływa na zmiany w zachowaniu oraz wzrost ryzyka wystąpienia urazów fizycznych i chorób. Dlatego ważnym aspektem w hodowli jest zapewnienie dobrostanu zwierzętom, który można rozważać w aspekcie etycznym, naukowym i prawnym. Często punkt widzenia dobrostanu koncentruje się na warunkach utrzymania. Według Brooma „dobrostan jest stanem osobnika wyrażającym jego usiłowania radzenia sobie ze środowiskiem”. Inna definicja interpretuje dobrostan jako stan zdrowia fizycznego i psychicznego osiąganego w harmonii organizmu ze środowiskiem.
Zwierzęta udomowione są uzależnione od człowieka w zakresie co najmniej pięciu atrybutów (tzw. pięciu wolności), wymienionych przez Radę Dobrostanu Zwierząt Hodowlanych jako warunki dobrostanu:
■ wolności od głodu i pragnienia – poprzez zapewnienie im stałego dostępu do wody i pokarmu,
■ wolności od dyskomfortu – przez zapewnienie odpowiedniego środowiska życia z miejscem schronienia i spokojnego odpoczynku,
■ wolności od bólu, ran i chorób – przez zapewnienie właściwej opieki, możliwie szybkiej diagnozy i skutecznego leczenia,
■ wolności od strachu, stresu, cierpienia,
■ wolności w przejawianiu normalnego zachowania się – przez zapewnienie wystarczającej przestrzeni, właściwego jej wyposażenia oraz możliwości kontaktów socjalnych.
Poziom dobrostanu może być mierzony przez szereg wskaźników takich jak: dobry stan zdrowia, prawidłowe wzrastanie i dojrzewanie, dobra płodność, dobra produkcyjność, różnorodność prawidłowych form zachowania.
Analizując systemy żywienia bydła należy mieć na uwadze, że sposoby dawkowania pasz dla bydła zależą od stanu fizjologicznego (laktacja, zasuszenie), aktualnej wydajności, systemu utrzymania, wielkości stada oraz wielkości poszczególnych grup technologicznych, a także od rodzaju skarmianych pasz. Ponadto osiągnięcie wysokich wydajności od krów mlecznych wymaga od hodowcy odpowiedniego przygotowania i podania pasz tak, aby zwierzęta zjadły ich jak najwięcej i dobrze je wykorzystały.
Żywienie krów mlecznych zestawami pełnodawkowymi w systemie TMR (Total Mixed Ration) lub PMR (Partia Mixed Ration) wymaga posiadania w gospodarstwie odpowiedniego sprzętu, czyli wozu paszowego. Rozwiązania technologiczne stosowane w paszowozach nowej generacji pozwalają na pobieranie poszczególnych składników dawki pokarmowej np. kiszonek z silosów, a po dodaniu innych komponentów (siano, pasza treściwa) wszystkie składniki są cięte i dokładnie mieszane. Ilość poszczególnych pasz jest zgodna z wcześniej przygotowaną recepturą i dokładnie zważona. Tak przygotowana mieszanka podawana jest na stół paszowy w oborze.
System TMR pozwala na wykorzystanie w żywieniu pasz o gorszej smakowitości, szczególnej strukturze (kiszonki z liści buraków cukrowych, słoma) oraz niechętnie zjadanych. Ponadto system ten umożliwia wykorzystanie nietypowych i trudno wykorzystywanych przez przeżuwacze pasz np. melasa, odpady piekarnicze. Liczne badania dowodzą, że skarmianie zbilansowanych, pełnodawkowych, gotowych mieszanek wpływa m.in. na: zwiększenie pobrania o 5-8% suchej masy paszy, zwiększenie wydajności mlecznej o około 5%, poprawę wykorzystania dawki pokarmowej, zmniejszenie ilości niedojadów o 5-7%, zmniejszenie pracochłonności przygotowania i zadawania pasz do skarmiania. Wadą systemu TMR jest nadmierne spożycie paszy przez krowy o niższej wydajności oraz konieczność dzielenia stada na kilka grup żywieniowych (technologicznych).
Ilość grup technologicznych jest zdeterminowana liczebnością stada. Teoretycznie, im więcej grup tym lepiej, ale nie zawsze. Bez względu na ilość krów w stadzie zawsze należy tworzyć grupę krów w okresie zasuszenia, grupę krów w okresie przejściowym przed porodem oraz grupy krów w laktacji według schematu:
■ krowy zasuszone (6-8 tygodni) – okres zasuszenia właściwego (od początku zasuszenia do końca 4 tygodnia przed wycieleniem)
■ krowy w okresie przejściowym (3, 2, 1 tydzień przed wycieleniem)
■ krowy w okresie szczytu laktacji (od wycielenia do końca 3 miesiąca laktacji)
■ krowy w okresie pełne laktacji (4-6 miesiąc laktacji)
■ krowy w 7 i dalszych miesiącach laktacji.
W praktyce często hodowcy dzielą swoje stada według dni od wycielenia, wówczas otrzymujemy 3 grupy żywieniowe:
■ od 0 do 100 dni laktacji;
■ 101-200 dni;
■ 201-300 dni.
Jednocześnie trzeba pamiętać, że nie wystarczy prawidłowo zbilansowana dawka, należy zapewnić komfort pobierania paszy. Bydło przy jedzeniu potrzebuje przestrzeni. Tyle stanowisk żywieniowych, jaka liczba zwierząt w grupie technologicznej. Jednocześnie krowa mleczna pobiera paszę na obszarze do 60 cm od tylnej krawędzi żłobu, dalej nie może bowiem sięgnąć, dlatego trzeba jej zapewnić stały dostęp do paszy, bez względu na system utrzymania. Przykładowo w oborze uwięziowej pomocny może się okazać „Agrokelner” czyli robot przesuwający się wzdłuż korytarzy paszowych do 30-tu razy dziennie i podgarniający odsuniętą przez krowy paszę z powrotem w rejon ich zasięgu. Robot porusza się na szynie zamontowanej wzdłuż stołu paszowego, posypując w niewielkich ilościach paszę treściwą, co zachęca zwierzęta do podejścia do stołu paszowego po przejeździe robota. Natomiast w oborach wolnostanowiskowych montuje się roboty do podgarniania pasz.
W oborach uwięziowych czynnikami obniżającymi poziom dobrostanu podczas pobierania paszy mogą być: brak przegród międzystanowiskowych na stanowiskach średnich lub zbyt wysoko ustawiona drabina paszowa utrudniająca sięganie do żłobu.
Podsumowując należy podkreślić, że w dobie postępu technologicznego nie można utrzymywać zwierząt bez znajomości i przewidywania wpływu stopnia technizacji na uzyskiwanie efektów produkcyjnych. ■