Hubert Waligóra, Witold Skrzypczak
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu
Do najbardziej istotnych czynników kształtujących wielkość uzyskanych plonów kukurydzy należy właściwy dobór odmian. Wybierając odpowiedniego mieszańca nie ponosimy żadnych nakładów na produkcję, a może to przynieść korzyści produkcyjne przekraczające niekiedy 20% wielkości plonów ziarna. Stąd też zachęcamy do prawidłowego doboru odmiany pod względem przeznaczenia. Jest to szczególnie ważne, ponieważ kukurydza należy do grupy roślin charakteryzujących się dużym postępem hodowlanym. Jest to postęp nie tylko ilościowy, ale również dotyczący zmian jakościowych różnych odmian, które wymagają specjalnego podejścia do ich agrotechniki.
Obecnie w Europie uprawia się głównie odmiany kukurydzy wywodzące się od dwóch podgatunków: kukurydzy szklistej (ssp. indurata) oraz kukurydzy koński ząb (ssp. indentata). Coraz mniej odmian pochodzi od tylko jednego z wyżej wymienionych podgatunków, a w praktyce jest to połączenie linii wsobnych pochodzących od obu. Ziarno tych podgatunków różni się na przekroju, w tym przede wszystkim proporcjami bielma szklistego i mączystego. Typowe ziarno dla kukurydzy szklistej jest średniej wielkości, prawie okrągłe, o grubej warstwie bielma szklistego. Taki typ ziarna nazywamy z języka angielskiego „flint”. Jest ono przydatne do produkcji kasz i mąki. Również jest bardzo przydatne jako pasza treściwa w żywieniu bydła mlecznego, bowiem ze względu na niepełne trawienie skrobi w żwaczu, proces ten przesuwa się do jelita cienkiego (tzw. skrobia by-pass), przez co zwiększa się wydajność mleka. Ziarno końskiego zębu (typ dent) jest wydłużone i spłaszczone, z charakterystycznym zagłębieniem (rejestrem) na szczycie. W ziarniaku dominuje bielmo mączyste, stąd ziarno takie jest przydatne do produkcji skrobi i alkoholu (rys. 1). Rośliny tego podgatunku są duże, bogato ulistnione, przydatne do produkcji kiszonki dla bydła lub bioenergetyki. W odmianach mieszańcowych, ze względu na stosowane krzyżowania, mamy jednak najczęściej do czynienia z formami pośrednimi, ale bywają też odmiany o ziarnie zbliżonym do czystego typu flint lub dent.
Obok budowy ziarna omawiane typy różnią się wyglądem roślin a to ma wpływ na wymagania agrotechniczne odmian. Odmiany typu flint są z reguły niższe i słabiej ulistnione. Dlatego wymagają nieco gęstszych siewów dla lepszego zakrycia międzyrzędzi, większej konkurencyjności dla chwastów oraz zwiększenia liczby kolb. Odmiany typu flint są na ogół wcześniejsze, ale trudniej oddają wodę z ziarna. Stąd mogą pojawić się problemy w przypadkach opóźnionego rozwoju i chłodów w okresie dojrzewania. Natomiast odmiany typu dent są zwykle późniejsze, wyższe i obficiej ulistnione. Dlatego należy siać je rzadziej. Większość z nich ma też większe wymagania co do żyzności gleb. Ze względu na charakterystyczny rejestr na szczycie ziarno łatwiej wysycha, a więc skraca się okres miedzy dojrzałością fizjologiczną (stadium czarnej plamki), a optymalnym terminem omłotu. Z tego względu odmiany te mogą mieć nieco większą liczbę FAO.
W uprawie kukurydzy istotna jest wrażliwość mieszańca na niskie temperatury w krytycznych fazach rozwojowych, w których to ma miejsce formowanie i tworzenie poszczególnych elementów struktury plonu. W rozwoju tej jednorocznej rośliny w fazie od 6-tego do 12-tego liścia roślina buduje potencjalną strukturę plonu, ponieważ wtedy zawiązują się kolby oraz ustala się liczba rzędów ziarna w kolbie. Mieszańce o dużej tolerancji na chłody wykształcają więcej rzędów ziaren w kolbie oraz zawiązują więcej ziaren w rzędzie. Stąd też możliwe jest wykorzystanie potencjału plonotwórczego odmian w materiale siewnym. Trzeba zawsze pamiętać, kukurydza jest rośliną ciepłolubną i do właściwego kiełkowania nasion temperatura gleby na głębokości siewu powinna wynosić około 8-12°C. Często jednak w praktyce obserwujemy bardzo wczesne siewy, co z reguły odbija się niekorzystnie na dynamice i równomierności wschodów.
Odmiany typu flint mogą być siane w glebę niedogrzaną (5-6°C), stąd można wykonać wcześniejszy siew. Szczególnie są one przydatne do siewu w rejonach północnych i północno-wschodnich kraju, a także w przypadku konieczności przyspieszenia siewu w gospodarstwach o dużych areałach kukurydzy. Można je również uprawiać na glebach bardziej zwięzłych, wolniej nagrzewających się wczesną wiosną oraz w przypadku siewu bezpośredniego. W przypadku siewu odmian typu dent, powinien nastąpić on wyłącznie w glebę dobrze ogrzaną tzn. o temperaturze 8-12°C. Odmiany tego typu lepiej sprawdzają się i są bardziej przydatne na stanowiska szybciej nagrzewające się oraz na glebach lżejszych.
Ważną cechą odmian kukurydzy jest ich tolerancja na okresowe upały, niedobory wilgoci w glebie, które mogą pojawiać się pod koniec czerwca i potrafią znacząco obniżyć plon. W tym okresie kukurydza zazwyczaj kwitnie. Rośliny reagują przyspieszeniem wyrzucania wiech i uwalnianiem pyłku, pomimo braku gotowości znamion do jego przyjęcia. W efekcie tylko niewielkie ilości pyłku padają na znamiona i nie dochodzi do procesu zapłodnienia, czego efektem jest brak zaziarnienia kolb. Występują jednak znaczące różnice pomiędzy typami odmian. Odmiany typu dent sprawdzają się w regionach, w których regularnie od czerwca występują okresy wysokich temperatur, dopóki w glebie znajduje się zasób wody. Cechuje je krótki odstęp między pyleniem wiechy a znamionowaniem kolb. Nawet przy upałach powyżej 35°C podczas kwitnienia, do kiełkowania pyłku na znamionach wystarczy kilka godzin porannych z wyższą wilgotnością powietrza. Do zakończenia wzrostu wegetatywnego tych odmian może doprowadzić wyłącznie bardzo silna susza. Uprawa odmian w typie flint jest wysoce ryzykowna na stanowiskach bardzo suchych, zwłaszcza w okresie wysokich temperatur powietrza. Mieszańce te mogą bardzo szybko zareagować wstrzymaniem wzrostu łodyg i liści. Przy niedoborach wody w glebie zatrzymują rozwój wegetatywny i generatywny. Rośliny kwitną dopiero po wystąpieniu opadów. W latach bardzo ciepłych odmiany typu flint z reguły wytwarzają mniejsze blaszki liściowe oraz słabiej zaziarnione kolby w porównaniu do typu dent.
W tabeli 1 przedstawiono istotne różnice odmianowe dotyczące omawianych dwóch typów ziarna kukurydzy.
W odniesieniu do wykorzystania dwóch typów kukurydzy (flint i dent) w żywieniu bydła należy pamiętać, że: ziarno typu flint jest bardzej przydatne jako pasza treściwa w żywieniu bydła mlecznego, bowiem ze względu na niepełne trawienie skrobi w żwaczu, proces ten przesuwa się do jelita cienkiego (tzw. skrobia by-pass), przez co sprzyja zwiększeniu wydajności mleka. Ziarno typu dent ma dużo bielma mączystego, stąd jest przydatne do produkcji skrobi i alkoholu, ale ze względu na to, że rośliny tego podgatunku są duże i bogato ulistnione, nadają się do produkcji kiszonki dla bydła. ■