Dariusz S. Minakowski
UWM Olsztyn
Postęp w zakresie pozyskiwania nowych odmian i mieszańców kukurydzy oraz stałe doskonalenie technologii jej uprawy, zbioru, konserwowania, wysoki plon i koncentracja energii (1JPM/kg sm) spowodował, że kukurydza stała się podstawową paszą energetyczną w żywieniu bydła. Dlatego w gospodarstwach specjalizujących się w produkcji mleka lub żywca wołowego kukurydza stanowi zazwyczaj podstawowe źródło energii w dawce pokarmowej dla bydła i jest rośliną o największym znaczeniu w produkcji pasz.
Wykorzystanie kukurydzy na paszę obejmuje produkcję kiszonki z całych roślin lub rozdrobnionych kolb wraz z ziarnem (CCM) a także zakiszanie gniecionego lub śrutowanego ziarna, względnie jego suszenie. W celu osiągnięcia wysokiej koncentracji energii w kiszonce z całych roślin stosuje się zbiór kukurydzy w technologii LKS (Liesch-Kolben-Schrot), czyli produkcję kiszonki tylko z części łodyg i liści oraz kolb z ziarnem. Produkcja kiszonki z kukurydzy w technologii LKS umożliwia podwyższenie wartości energetycznej uzyskanej paszy w wyniku podwyższenia koszenia roślin (60-80 cm, na ogół przy 4 kolanku pod kolbą). Dzięki temu uzyskuje się korzystną zmianę udziału ziarna w stosunku do masy łodyg i liści.
Zbiór kukurydzy w technologii LKS (przy podwyższonym koszeniu roślin) powoduje zmniejszenie całkowitego plonu biomasy z jednostki powierzchni uprawy. Uzyskuje się jednak wyższą wartość energetyczną kiszonki (wyższa zawartość skrobi i zredukowana zawartość włókna NDF i iNDF). Znajduje to swoje odzwierciedlenie we wzroście produkcji mleka z 1 t kiszonki, co jest szczególnie istotne w warunkach intensywnej produkcji mleka.
Z dotychczasowych badań wynika, że właściwy dobór odmian kukurydzy, przy zastosowaniu wymaganej agrotechniki w uprawie a także optymalny termin zbioru na kiszonkę, stanowią kluczowe czynniki, które mają wpływ nie tylko na ilość uzyskiwanej paszy, ale przede wszystkim decydują o jej wartości energetycznej. Zbioru całych roślin kukurydzy na kiszonkę dokonuje się kiedy ziarno osiąga dojrzałość woskową do pełnej (szklistą). W praktyce odnosi się to do określenia przebiegu „linii mlecznej” w ziarniakach na przekroju kolby (Fot. 1) Optymalna zawartość suchej masy w biomasie całych roślin w okresie zbioru powinna kształtować się na poziomie 30-35%.
Szybki rozwój (wigor) roślin w początkowym okresie wegetacji, właściwie dobranych do określonych warunków glebowo-klimatycznych odmian mieszańcowych kukurydzy, wpływa korzystnie na potencjał plonowania. Mieszańce kukurydzy charakteryzujące się występowaniem zieloności liści i łodyg w okresie dojrzewania, określane mianem „stay green,” odznaczają się korzystnymi cechami pod kątem wymogów produkcji wartościowej kiszonki, a mianowicie:
■ części wegetatywne roślin są zielone w okresie fizjologicznej dojrzałości ziarna,
■ zwiększona odporność na występowanie grzybów toksyn. m.in. Fusarium (zgorzel podstawy łodyg, porażenie kolb i ziarna),
■ lepsze wykorzystanie potencjału roślin w procesie gromadzenia cukru w całej biomasie oraz skrobi w ziarnach,
■ ograniczenie ryzyka szybkiego osuszenia liści i łodyg w końcowym okresie wegetacji, dłuższy okres gotowości do zbioru (większe „okno żniwne”) całych roślin na kiszonkę.
Zwiększenie zawartości sm w kukurydzy (>35%), w przypadku opóźnienia terminu zbioru całych roślin na kiszonkę, związane jest najczęściej z wysychaniem łodyg i liści, zwiększeniem występowania mikroflory epifitycznej (grzyby, pleśnie), co powoduje w efekcie obniżenie jakości uzyskanej kiszonki (Tab. 1).
Jakość w tym wartość energetyczna kiszonki z kukurydzy uzależniona jest od następujących czynników:
■ doboru odmiany* z uwzględnieniem wczesności dojrzewania (FAO), w zależności od warunków klimatyczno-glebowych oraz kierunku wykorzystania (mieszańce ziarnowe, kiszonkowe lub ogólno-użytkowe przeznaczone do uprawy zarówno na ziarno jak i na kiszonkę),
■ jakości fitosanitarnej roślin (odporność odmianowa),
■ agrotechniki uprawy i zbioru,
■ występowania zielonych liści i łodyg w okresie fizjologicznej dojrzałości ziarna („stay green”),
■ optymalnego terminu zbioru (30-35% sm),
■ wysokiej strawności substancji organicznej (min. 75%) przy zachowaniu możliwie wysokiej strawności włókna NDF,
■ wysokiego udziału kolb i ziarna (45-57%), wysokiej zawartości skrobi (20-40%) w sm całej biomasy*,
––––––––––––––––––
* W nowych mieszańcach kukurydzy ważna jest każda część rośliny. Dotyczy to nie tylko udziału kolb i ziarna, ale również łodyg i liści, i ich strawności, które stanowią istotne źródło energii i stymulują funkcje żwacza. Udział ziarna waha się zazwyczaj w szerokich granicach od 20-60% sm kiszonki z całych roślin. Dodatkowe źródło energii stanowi frakcja lipidowa (olej) w ziarnie kukurydzy.
––––––––––––––––––
■ typu ziarna (Dent/Semident lub Flint/Semiflint),
■ bezwzględnego przestrzegania technologii produkcji,
■ zbioru roślin w okresie fizjologicznej dojrzałości ziarna, kiedy występuje „linia mleczna” na wysokości 1/2 do 2/3 od podstawy ziarniaka (30-35% sm),
■ ciągłego i krótkiego czasu załadunku silosu/pryzmy (1-3 dni),
■ zachowania optymalnej wysokości koszenia roślin w zależności od przyjętej technologii zbioru (12-20 cm lub znacznie wyżej, tak jak to ma miejsce w przypadku produkcji kiszonki LKS),
■ rozdrobnienia (0,8-2,0 cm) z niezbędnym mechanicznym naruszeniem struktury ziarniaków (gniecenie). Długość sieczki może być zwiększona w przypadku stosowania w żywieniu krów wozu paszowego o 1-3 mm, frezu wycinającego dodatkowo o 3-5 mm, niedoboru pasz włóknistych o 2 mm,
■ zastosowania dodatków bioinokulantów lub innych dodatków biologiczno- chemicznych,
■ prawidłowego zagęszczenia/ubicia zakiszanej masy surowca (silos, pryzma, rękaw),
■ odcięcia dostępu tlenu (dwie warstwy folii, rękaw lub worki foliowe),
■ prawidłowego wybierania kiszonki i eliminacji napowietrzania stosu kiszonki.
O wartości energetycznej kiszonki z kukurydzy decyduje udział i strawność węglowodanów niewłóknistych NFC (skrobia i cukry) oraz strukturalnych (włókno NDF) w zakiszanym surowcu (Tab. 2 i 3). Wpływają na to zarówno odmiana i warunki klimatyczno–glebowe w sezonie wegetacyjnym, stadium wegetacji roślin przy zbiorze, typ i plon ziarna oraz wysokość koszenia.
Udział kiszonki z kukurydzy w żywieniu bydła zależy m.in. od zawartości w niej sm i wartości energetycznej oraz udziału w dawce innych rodzajów pasz. Pasza ta może być stosowana jako podstawowe źródło energii nie tylko w żywieniu krów mlecznych, ale także jest wykorzystywana w żywieniu młodego bydła opasowego. Duża koncentracja łatwostrawnych węglowodanów oraz niska zawartość białka (Tab. 2) powoduje, że kukurydza stanowi typową paszę energetyczną (Tab. 4) o uniwersalnym znaczeniu w żywieniu bydła (kiszonka z całych roślin, LKS, kiszone wilgotne ziarno).
Efektywne wykorzystanie składników energetycznych kiszonki z kukurydzy uzyskuje się pod warunkiem jej równoczesnego zastosowania w żywieniu bydła z kiszonką z traw lub z roślin motylkowatych o podwyższonej zawartości sm. Pasze te są źródłem białka i innych ważnych składników odżywczych oraz mają istotny wpływ na strukturę fizyczną dawki.
Limitowanie udziału kukurydzy w żywieniu bydła do maksymalnego jej udziału w ilości 75% sm z pasz objętościowych w dawce, stanowi uzasadnioną fizjologicznie granicę. Liczne wyniki badań wskazują, że optymalne wykorzystanie składników pokarmowych z kukurydzy uzyskuje się przy udziale innych rodzajów pasz, zawierających niezbędne ilości związków azotowych oraz takich komponentów dawki, które korzystnie wpływają na jej strukturę fizyczną (sianokiszonka, siano a także sieczka ze słomy). Wysoka zawartość skrobi w kiszonce z kukurydzy, która charakteryzuje się wolniejszym rozkładem w żwaczu vs do ziarna innych zbóż oraz specyficzne właściwości produkcyjne tej paszy, uzasadniają wyjątkowe znaczenie kukurydzy w żywieniu bydła, jako paszy energetycznej, szczególnie w warunkach intensywnej produkcji mleka.