Strefa Bydło

Gospodarka paszowa na użytkach zielonych

Ewa Stamirowska-Krzaczek
Instytut Nauk Rolniczych, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Chełmie
Paweł Krzaczek
Katedra Energetyki i Pojazdów, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie

 

Użytki zielone stanowią źródło wartościowej paszy objętościowej, otrzymywanej sposobem gospodarskim, jednak w warunkach polskich potencjał użytków zielonych jest często niewykorzystany. Łąki i pastwiska, w Polsce zajmują 21% powierzchni użytków rolnych, z czego łąki stanowią 77%. Należy zaznaczyć, że udział trwałych użytków zielonych w powierzchni użytków rolnych wykazuje regionalne zróżnicowanie.

 

 

                W ostatnich latach powierzchnia łąk zwiększyła się kosztem ograniczenia udziału pastwisk, co wskazuje na postępującą ekstensyfikację produkcji w rolnictwie, a szczególnie na trwałych użytkach zielonych, aż do zaniechania produkcji na ich części lub kompletnego zaniedbania. Aktualną produktywność łąk i pastwisk w Polsce ocenia się na około 50% ich możliwości. Przyczynami tak niskiego poziomu gospodarowania na użytkach zielonych jest regres rolnictwa, a zwłaszcza malejące zapotrzebowanie na pasze dla przeżuwaczy na skutek spadku pogłowia bydła i owiec.

                Istotą gospodarki łąkowo-pastwiskowej jest dostarczenie zwierzętom wartościowej i zdrowej paszy objętościowej, której jakość powinna pokrywać potrzeby zwierząt, wynikające zarówno z zapotrzebowania bytowego oraz określonego (w pewnym zakresie) poziomu wydajności mlecznej i potrzeb związanych ze wzrostem i rozwojem zwierząt (Fot. 1). Rolnicy doskonale wiedzą, że użytki zielone dostarczają wartościowej paszy, co ma przełożenie na jakość żywności pochodzenia zwierzęcego, a tym samym na cenę skupu. Ponadto koszt utrzymania łąki lub pastwiska jest jednym z najniższych w przeliczeniu na hektar użytków rolnych (Fot. 2). Rozwój produkcji zwierzęcej, zwłaszcza bydła, w znacznej mierze jest uzależniony od produkcji tanich, dobrych jakościowo własnych pasz gospodarskich. Źródłem najtańszych pasz, bogatych w białko i składniki mineralne jest pastwisko. Dlatego też użytki zielone powinny stanowić podstawową bazę w produkcji wysokiej jakości pasz objętościowych o jak najwyższych parametrach żywieniowych. W warunkach racjonalnego wypasu, zwierzęta pobierają zielonkę o wysokiej wartości biologicznej. Jest ona wówczas zasobna

w białko, energię oraz składniki bioaktywne, m.in. enzymy, lecytynę i związki mineralne. Stosunek suchej masy do jednostek energetycznych w zielonce pastwiskowej jest bardzo korzystny, a zawartość białka często jest większa niż potrzeby pokarmowe, nawet w warunkach dużej produkcji. Wysoka wartość pokarmowa, strawność, smakowitość i zawartość witamin sprawiają, że pasze pozyskiwane z łąk i pastwisk są w żywieniu zwierząt gospodarskich, a szczególnie przeżuwaczy, najlepszymi paszami objętościowymi (Fot. 3).

                Oceniając jakość pasz objętościowych włóknistych, przeznaczonych dla przeżuwaczy, najważniejszym kryterium jest wartość energetyczno-białkowa. Ponadto jakość i wykorzystanie pasz z użytków zielonych zależy od terminu koszenia, czy spasania, strawności składników pokarmowych i koncentracji energii, a także cech fizycznych i organoleptycznych. Im strawność jest większa, tym pasza krócej zalega w przewodzie pokarmowym zwierząt i zwiększa się jej pobieranie. Wielkość dawki suchej masy i poziom koncentracji energii, to czynniki decydujące o produktywności zwierząt. Pobieranie paszy przez zwierzęta uzależnione jest także od struktury fizycznej paszy i jej smakowitości. Pasze wodniste oraz zawierające specyficzne substancje, jak: alkaloidy, saponiny i glikozydy są na ogół gorzej pobierane przez zwierzęta. Smakowitość rośnie przy zwiększonej zawartości cukrów rozpuszczalnych, np. życica trwała chętniej jest zjadana niż kupkówka pospolita, ponieważ zawiera więcej cukrów rozpuszczalnych i dwucukrów.

Jakość paszy

                Produci mleka i/lub żywca wołowego, powinni zabiegać o odpowiednią jakość pasz pozyskiwanych z łąk i pastwisk. Dobór właściwych gatunków i odmian roślin, charakteryzujących się dużą i stabilną zawartością białka, odznaczających się wolniejszym tempem spadku strawności substancji organicznej w miarę wzrostu i rozwoju roślin. Dotyczy to także zrównoważonego składu mineralnego i dużej smakowitości, które decydują o wartości oferowanych mieszanek traw do podsiewu (lub pełnego obsiewu).

                Na łąkach i pastwiskach rośnie duża ilość roślin, należąca do różnych gatunków i grup – traw, roślin motylkowatych, ziół, chwastów, itp. Wartość pastewna poszczególnych gatunków i grup roślin oceniana jest na podstawie właściwości tj. zawartości składników pokarmowych, smakowitości, właściwości dietetycznych i ich wpływu na wydajność użytkową zwierząt. Odmienne są także i inne ich właściwości, np. wysokość plonowania, trwałość, odporność na niesprzyjające warunki siedliskowe (Fot. 4). Najbardziej wartościowe są trawy pastewne i rośliny motylkowate. Pasza wyprodukowana na łące i pastwisku, na których wymienione grupy roślin występują w dużych ilościach, ma dużą wartość pokarmową, gdyż jest smaczna, zasobna w białko, witaminy i inne składniki. Korzystne właściwości mają także zioła pastewne, które przyczyniają się do zwiększenia właściwości dietetycznych oraz wzrostu zawartości makro- i mikroelementów, a tym samym do zwiększenia jakości uzyskiwanej paszy.

                W runi łąkowej lub pastwiskowej podstawową grupę roślin stanowią trawy. Trawy dzieli się na wysokie, które wyznaczają potencjał plonotwórczy oraz trawy średnio wysokie i niskie, które tworzą ruń w dolnej warstwie, przyczyniając się do lepszego wykorzystania światła, a tym samym przestrzeni życiowej. Do najwartościowszych gatunków traw, określanych często szlachetnymi, należą, m.in.: kostrzewa łąkowa, tymotka łąkowa, kupkówka pospolita, wyczyniec łąkowy, rajgras wyniosły, wiechlina łąkowa, życica trwała i kostrzewa czerwona.

■ Kostrzewa łąkowa należy do najcenniejszych traw, daje paszę o wysokiej wartości pokarmowej. Wyróżnia się wysoką smakowitością i strawnością.

■ Kostrzewa czerwona jest gatunkiem bardzo rozpowszechnionym, głównie z powodu małych wymagań siedliskowych. Potrafi panować w runi na stanowiskach ubogich i przesychających, jak i okresowo zalewanych i żyznych. Cechą charakterystyczną tego gatunku jest wysoka zawartość suchej masy, a w niej głównie węglowodanów. Zbyt mała zawartość białka i składników mineralnych powoduje, że jeżeli w runi stanowi ona przewagę, to wówczas pasza w postaci zielonki lub siana może nie pokrywać potrzeb pokarmowych zwierząt. Często stosowana w mieszankach na łąki i pastwiska, jako gatunek podszywkowy.

■ Kupkówka pospolita jest cennym składnikiem paszy na użytkach zielonych. Należy do gatunków o wszechstronnym zastosowaniu. Nadaje się do użytkowania kośnego i pastwiskowego.

■ Rajgras wyniosły odporny jest na suszę, natomiast wrażliwy jest na nadmiar wody w glebie. Siano z łąk rajgrasowych odznacza się bardzo dobrą jakością.

■ Tymotka łąkowa należy do cennych traw pastewnych. Nadaje się do mieszanek łąkowych i pastwiskowych. W zależności od sposobu planowanego użytkowania należy dobrać do mieszanki odpowiednią odmianę. Odznacza się dobrą strawnością i wolnym tempem starzenia się.

■ Wyczyniec łąkowy dobrze znosi okresowe zalewy, a szczególnie wodami użyźniającymi. Stosowany jest głównie w mieszankach na łąki, o krótkotrwałych zalewach, chociaż nieźle znosi umiarkowane spasanie. Dostarcza paszy o dość wysokiej wartości pokarmowej.

■ Wiechlina łąkowa jest najwartościowszą trawą pastwiskową, stanowi komponent prawie wszystkich mieszanek łąkowo – pastwiskowych. Przedstawia bardzo dobrą wartość paszową, a ruń tworzy równą i należycie zwartą.

■ Życica trwała jest jednym z najwartościowszych komponentów runi pastwisk. Dobrze znosi przygryzanie i udeptywanie. W grupie odmian występują typy użytkowe: pastwiskowy, kośny łąkowy, trawnikowy. Z uwagi na potrzeby żywieniowe jest bardzo cenną paszą. Jest bogata w białko, węglowodany i składniki mineralne. Należy podkreślić jej wysoką smakowitość i strawność.

                Poszczególne gatunki i grupy roślin tworzą różnorodne zbiorowiska, dostosowane do warunków wodnych, rodzaju gleby, jej żyzności oraz do przeprowadzanych zabiegów pratotechnicznych. Poznanie wymagań siedliskowych poszczególnych gatunków runi łąkowej, bądź pastwiskowej, jest warunkiem poprawnej gospodarki na tych użytkach. Ruń dobrej łąki powinna zawierać: 50% traw wysokich, 30% średnio wysokich i niskich, 10–20% roślin motylkowatych oraz do 10% ziół. Na pastwisku te proporcje powinny się kształtować następująco: 30% traw wysokich, 50% traw średnio wysokich i niskich, 10–20% roślin motylkowatych oraz do 10% ziół. Z innych grup roślin należy zwrócić uwagę na obecność roślin motylkowatych – koniczyny łąkowej i koniczyny szwedzkiej – na użytku kośnym, i koniczyny białej – na pastwisku (Fot. 5). Jeżeli chodzi o zioła, to należy wyróżnić: mniszek pospolity, żywokost lekarski, babkę lancetowatą, krwawnik pospolity.

Smakowitość

                Pobieranie pasz zielonych jest uzależnione od struktury fizycznej paszy i jej smakowitości, która jest istotnym czynnikiem wpływającym na ilość pobranej paszy przez przeżuwacze. Wiąże się ona silnie ze składem botanicznym runi i ma szczególne znaczenie w żywieniu pastwiskowym. Smakowitość paszy rośnie przy zwiększonej zawartości cukrów rozpuszczalnych, co należy wiązać z cechami organoleptycznymi, jak i szybszym trawieniem bakteryjnym paszy w żwaczu. Właściwość ta zmienia się zależnie od wzrostu i rozwoju roślin, składu chemicznego komórek, jak również pod wpływem nawożenia. Upodobania smakowe są charakterystyczne dla gatunków zwierząt, mogą być nawet specyficzne dla ras. Bydło najchętniej wyjada z runi stokłosę bezostną i koniczynę łąkową, następnie kostrzewę łąkową i życicę. Smakowitość gatunków roślin pastewnych, jest zagadnieniem złożonym, jednak jej wpływ na produkcję mleka lub mięsa można zauważyć, a nawet trafnie ocenić. Przykładem mogą być większe o 20% przyrosty ciężaru ciała zwierząt żywionych taką samą porcją paszy z życicy trwałej i lucerny niż z kupkówki pospolitej i lucerny. Wynika to nie tylko ze zróżnicowanej wartości pokarmowej, lecz także z mniejszej smakowitości kupkówki pospolitej.

Strawność

                Ilość energii w paszy, dostępnej dla zwierząt, zależy przede wszystkim od strawności suchej masy. Za najważniejsze czynniki, wpływające na poziom strawności, uznaje się fazę rozwojową roślin, skład gatunkowo-odmianowy runi oraz sposób pielęgnacji i użytkowania paszowisk. Wraz z rozwojem wegetacji roślin na łące czy pastwisku, maleje poziom strawności, osiągając najniższą wartość w stadium pełnej dojrzałości fizjologicznej, tzn. na koniec kwitnienia i osadzania nasion. Dzienny spadek strawności u traw waha się od 0,3 do 0,5% i w różnym stopniu dotyczy gatunków i odmian. Obniżanie się poziomu strawności najszybciej przebiega w pierwszym, wiosennym okresie użytkowania, wolniej w okresie lata i jesienią. Jest to powodowane postępującymi zmianami chemicznymi składników ścian komórkowych, przede wszystkim zwiększaniem się ilości lignin. Prędzej następuje drewnienie źdźbeł niż liści, stąd wartościowszą ruń tworzą gatunki i odmiany obficiej ulistnione. Ujemny wpływ na strawność masy roślinnej ma obecność na liściach i pędach ząbków i włosków wysyconych krzemem. Zwiększenie zawartości krzemu o 1% w suchej masie zielonki powoduje spadek strawności o 1%.

Koncentracja energii użytecznej

                Zielonki stanowią podstawową paszę w żywieniu zwierząt gospodarskich, gdyż w 70% pokrywają zapotrzebowanie, głownie bydła, na energię. Dobre użytki zielone muszą cechować się dużymi plonami, koncentracją energii i optymalną zawartością i jakością włókna. Pobieranie pasz przez przeżuwacze jest ograniczone czynnikami natury fizjologicznej i chemicznej. Krowa o masie ciała 600-650 kg może pobrać 22-25 kg suchej masy w dziennej dawce pokarmowej. Zaspokojenie potrzeb energetycznych zwierząt zależy przede wszystkim od koncentracji energii w 1 kg suchej masy paszy. Świeża zielonka z lucerny w końcu kwitnienia ma wyraźnie niższą koncentrację energii, która wystarcza tylko na pokrycie potrzeb bytowych. W fazie pełni kwitnienia traw (Tab. 1) ilość energii netto runi nie przekracza 5 MJ w 1 kg sm, co ogranicza pobranie odpowiedniej ilości paszy i nie zapewnia pokrycia potrzeb bytowo-produkcyjnych przeżuwaczy. Inne zielonki zbierane do połowy kwitnienia zapewniają pokrycie potrzeb energetycznych krów o średniej produktywności (15-18 l) mleka dziennie. Ruń dobrego pastwiska odznacza się wysoką koncentracją energii i odpowiada koncentracji energii w niektórych paszach treściwych. Pod względem koncentracji energii, kiszonki z zielonek zajmują miejsce pośrednie miedzy zielonką świeżą i sianem. Dlatego, też wybór roślin pastewnych powinien odpowiadać optymalnym kryteriom i być dostosowany do technologii i potrzeb żywienia bydła. Obecnie dąży się do integrowanych i proekologicznych systemów rolniczych. W takich warunkach dobrze utrzymane użytki zielone odgrywają istotną rolę w żywieniu zwierząt przeżuwających.

                Pod względem zbiorów energii użytecznej dla zwierząt, dobre użytki zielone i uprawa roślin motylkowatych z trawami zajmują czołowe miejsce w efektywnym żywieniu zwierząt.

Optymalna zawartość białka

                Podstawowym składnikiem pokarmowym w zielonkach jest białko ogólne. Zawartość białka surowego (ogólnego) u poszczególnych gatunków traw i roślin motylkowatych jest zróżnicowana. Dla traw waha się od 10% do 18%, zależnie od gatunku, nawożenia i fazy rozwojowej, zaś dla motylkowatych wynosi od 18% do 25%. Przy użytkowaniu kośnym jest zazwyczaj niższe (12-20% sm) niż przy użytkowaniu pastwiskowym, ponieważ ruń pastwiskowa posiada spore nadwyżki białka (15-25% sm) w stosunku do energii i potrzeb zwierząt.

                Zawartość białka ogólnego w zielonce traw, podobnie jak strawność, maleje wraz z rozwojem roślin. W okresie od maja do lipca poziom zawartości białka może obniżać się od 0,12 do 0,4% na dobę (Tab. 1). Z wieloletnich badań wynika, że zawartość białka jest cechą charakterystyczną dla gatunków, a także odmian roślin, tworzących ruń. Szybki spadek zawartości białka ogólnego w czasie jest charakterystyczny dla kupkówki pospolitej, stokłosy bezostnej i kostrzewy trzcinowej. Wiosną, w fazie dojrzałości pastwiskowej, zawartość białka w runi jest wystarczająca i wynosi około 15% w sm. W żywieniu przeżuwaczy, dolną granicą limitującą produkcję mleka i żywca jest zawartość 12% białka ogólnego w sm. Zawartość białka w runi powyżej 18% w sm może ujemnie wpływać na produkcję mleka i płodność krów. Podstawowym problemem w żywieniu przeżuwaczy jest racjonalne wykorzystanie znacznych ilości białka pochodzącego z pasz pozyskiwanych na łąkach i pastwiskach. Szczególnie dotyczy to zielonki pozyskiwanej w początkowym okresie wegetacji lub pasz z intensywnie nawożonych użytków zielonych. Są w tej kwestii określone trudności, gdyż o wykorzystaniu białka ogólnego decyduje odpowiedni stosunek tego składnika do cukrów, który powinien wynosić zazwyczaj jak 1:1. Przy skarmianiu pasz o nadmiernej zawartości białka, a małej ilości cukrów, straty roczne mogą sięgać nawet 400 kg białka w mleku, w przeliczeniu na jedną krowę.

                Właściwy dobór traw oraz termin rozpoczęcia wypasu, czy koszenia zielonki to czynniki, którymi można regulować stosunek biała do energii i wpływać na jego poziom w paszach zielonych.

Zrównoważony skład mineralny

                W obrębie składników mineralnych wyodrębnia się makroelementy, czyli takie pierwiastki, które są pobierane przez rośliny i zwierzęta w ilościach niezbędnych do życia oraz mikroelementy pobierane w niewielkich ilościach i o mniejszym znaczeniu w procesie przemian biochemicznych organizmów roślinnych i zwierzęcych. Tylko określona pula składników mineralnych jest potrzebna żywym organizmom, natomiast nadmiar lub ich niedobór może prowadzić do, zachwiania równowagi mineralnej, ze szkodą dla przebiegu procesów życiowych.

                O zawartości składników mineralnych w paszach z użytków zielonych decyduje wiele czynników, a głównie naturalna zasobność gleby i stosowanie nawozów mineralnych. W dalszej kolejności na zawartość składników mineralnych wpływa skład florystyczny runi, stadium rozwojowe roślin, zmienność warunków pogodowych w czasie wzrostu i rozwoju roślinności. Optymalną zawartość tych składników w paszach pochodzących z użytków zielonych przedstawiono tabeli 2. Należy zwrócić uwagę, nie tylko na ilościowe występowanie pierwiastków w paszach, ale również na możliwość zróżnicowanej ich przyswajalności przez zwierzęta. Związki mineralne dobrze rozpuszczalne w wodzie są należycie przyswajane przez zwierzęta, natomiast trudno rozpuszczalne o wiele gorzej. Odpowiednio wchłaniane są sole potasu (K) i sodu (Na) – w 80-90%, nieco gorzej fosforu (P) – w 40-60% i wapnia (Ca) – w 30-50%. Natomiast najniższą przyswajalnością charakteryzuje się magnez (Mg) i jego związki – 10-30%. Szczególnie niskie wchłanianie Mg obserwuje się z runi trawiastej w I rotacji pastwiskowej, intensywnie nawożonej potasem i azotem. W tych warunkach pozorna strawność magnezu waha się od 0% do 10% i stanowi główną przyczynę schorzenia bydła, zwanego tężyczką pastwiskową.

                Podczas pobierania starszych roślin, uboższych w N i K, a zasobniejszych w węglowodany, trawienie Mg przebiega lepiej i bilans magnezu staje się dodatni. Przyswajanie Na zależy nie tylko od ilości tego pierwiastka w roślinach, ale również od stosunku Na do K (0,3:1) oraz ilości potasu nie przekraczającej 250 g/dzień/1 krowę. Wchłanianie fosforu i wapnia, także zależy od wzajemnego stosunku tych pierwiastków oraz obecności witaminy D. Natomiast nadmiar Ca (powyżej 0,9% sm) w paszy obniża wchłanianie wielu mikroelementów, a szczególnie cynku i jodu.

                Od strony żywienia zwierząt, ważną grupę związków chemicznych stanowią substancje swoiste, które występując w roślinach pastewnych zmniejszają ich wartość pokarmową, a nawet mogą być toksyczne (Tab. 3). Są to alkaloidy, glukozydy cyjanogenne, kumaryna, garbniki, saponiny, estrogeny. Mogą one szczególnie silnie ujawniać się przy skarmianiu runi o ubogim składzie florystycznym, zwłaszcza pasz pochodzących z zasiewów jednogatunkowych.

                Zielonka na pastwiskach pobierana jest bezpośrednio przez zwierzęta. Takie zwierzęta, w porównaniu do żywionych w oborach, mają zapewniony ruch, korzystają z promieni słonecznych i świeżego powietrza, są zdrowsze i stwierdza się większy procent zacieleń. Dobre pastwisko pokrywa potrzeby pokarmowe krów produkujących 15-18 kg mleka dziennie. Jeden hektar pastwiska, o dobrej wydajności, zapewnia wyżywienie 3 krowom w całym sezonie pastwiskowym (Fot. 6).

                Zielonkę z łąk najczęściej wykorzystuje się do bezpośredniego skarmiania w alkierzu lub przeznacza się do produkcji siana, kiszonki, rzadziej suszu. Plon zielonej masy kształtuje się w przedziale 20-40 ton z ha lub więcej. Skład chemiczny runi łąkowej zależy w dużym stopniu od: składu florystycznego runi, terminu zbioru, poziomu nawożenia, układu warunków meteorologicznych w sezonie wegetacyjnym. Wielogatunkowa ruń łąkowa, z dominacją traw, powinna przeciętnie zawierać w suchej masie: 15% białka ogólnego, 30% włókna surowego, 3,5% tłuszczu surowego, 40% bezazotowych wyciągowych i nie więcej niż 10% popiołu surowego.

© 2020 Pro Agricola dom wydawniczy

Wykryto AdBlocka

 

Utrzymanie tej strony jest możliwe dzięki przychodom z reklam.
Aby móc dalej przeglądać tę stronę, prosimy o wyłączenie AdBlocka.