Doskonalenie długowieczności bydła mlecznego

Marta Kaliciak, Maciej Adamski
UP Wrocław

 

Od wielu lat w polskiej hodowli bydła mlecznego ciągle podnosi się wydajność mleczną krów. Niestety, znaczący wzrost wydajności przysparza hodowcom coraz więcej problemów. Znacznie częściej spotykane są zaburzenia reprodukcji, choroby metaboliczne, czy mastitis. Dodatkowo skróceniu ulega długość użytkowania zwierząt, a opłacalność produkcji coraz częściej pozostaje pod znakiem zapytania.

 

 

                Optymalna długość użytkowania krów mlecznych powinna wynosić około 6-9 lat. Długość użytkowania ma aspekt hodowlany i ekonomiczny – im dłuższa, tym produkcja 1 litra mleka jest obciążona mniejszymi kosztami odchowu. Krowy dopiero w 5-6 laktacji dochodzą do szczytu własnej wydajności, u krów holsztyńsko-fryzyjskich może on przypadać na czwartą laktację. Niestety, znaczna część zwierząt nie dożywa tego momentu. Na początku lat 80-tych XX wieku średnia długość okresu użytkowania krów mlecznych wynosiła blisko 6 lat. Obecnie zwierzęta te użytkowane są średnio przez mniej niż 3 lata. Niepokojący jest również fakt, iż znaczny jest odsetek zwierząt brakowanych po pierwszej laktacji. Usuwanie ze stada krów po pierwszej, bądź drugiej laktacji generuje straty w postaci niezwróconych kosztów odchowu jałówek lub kosztów związanych z zakupem jałowic niezbędnych na remont stada. Większa przeżywalność zwierząt zmniejsza wymianę krów na jałówki i obniża koszty remontu stada. Mniejsza potrzeba wprowadzania w ciągu roku jałówek remontowych do stada powoduje, że możemy zastosować ostrzejszą selekcję.       

                Długowieczność krów jest najczęściej określana jako liczba dni pomiędzy datą pierwszego ocielenia a datą wybrakowania lub padnięcia zwierzęcia. W europejskich programach hodowlanych długość użytkowania jest włączana do indeksu selekcyjnego. Doskonalenie tej cechy na drodze selekcji jest utrudnione z uwagi na niską odziedziczalność oraz ujemne korelacje z wydajnością mleczną. W związku z tym genetyczne doskonalenie długowieczności może być powolne. Wydłużenie okresu użytkowania krów można uzyskać poprzez poprawę cech determinujących jego długość, takich jak: zdrowotność zwierząt, płodność, łatwość wycieleń, czy też eksterier.

Cielę i jałówka

                Aby zwierzęta były zdrowe i długo użytkowane należy zadbać o to bardzo wcześnie. Jedynie zdrowe i właściwie odchowane cielę może wyrosnąć na pełnowartościową jałówkę. Prawidłowo odchowane jałówki powinny cechować się dobrą kondycją. U jałówek o kondycji niższej niż 3 punkty BCS występują problemy ze skutecznym pokryciem oraz utrzymaniem ciąży. Natomiast nadmierne otłuszczenie ciała naraża dodatkowo zwierzęta na wystąpienie u nich chorób metabolicznych, trudne porody oraz zatrzymanie łożyska. Wszystkie te zaburzenia wpływają negatywnie na długość użytkowania, dlatego należy zwrócić szczególną uwagę na ich kondycję. Również wiek pierwszego wycielenia ma znaczący wpływ na długowieczność krów. Badania wykazują, iż najdłużej użytkowane są krowy wycielone po raz pierwszy przed 23 miesiącem życia, a najkrócej powyżej 30 miesiąca. Najkorzystniejsze jest doprowadzenie do pierwszego ocielenia w wieku 25-27 miesięcy. Jednak wybierając termin pierwszego krycia jałówki nie należy kierować się jedynie jej wiekiem. Przede wszystkim powinna ona osiągnąć dojrzałość rozpłodową, charakteryzować się odpowiednią wyrostowością (co najmniej 125 cm w kłębie) oraz masą ciała (2/3 masy dorosłej krowy). Zbyt wczesne pokrycie jałówki spowoduje jej nadmierną eksploatację, to zaś negatywnie odbije się na jej długowieczności.

Pierwsza laktacja

                Równie ważne jest postępowanie z jałówkami w trakcie pierwszej laktacji. Nadmierna eksploatacja w tym okresie skutkuje zahamowaniem jej rozwoju i obniża szanse na dłuższe życie. Im wyższa jest wydajność podczas pierwszej laktacji, tym niższa jest przeżywalność do 48 miesiąca życia. Hodowcy często chcą rekompensować wysoki koszty wychowu młodzieży maksymalizacją wydajności w pierwszej laktacji. Taki system zarządzania produkcją mleka prowadzi do uzyskania większej ilości surowca, jednak koszt jednostkowy produkcji mleka znacznie wzrasta. Poprzez takie postępowanie wpędzamy się w tak zwane „błędne koło”. Wyeksploatowanie zwierząt w pierwszej laktacji skutkuje problemami zdrowotnymi oraz zaburzeniami w reprodukcji w trakcie dalszego ich użytkowania. W rezultacie wydłuża się okres międzywycieleniowy, wzrasta koszt utrzymania krowy, natomiast wydajność ulega pogorszeniu. A wszystko to skutkuje wczesną eliminacją zwierzęcia ze stada, znacznym obniżeniem długości jej użytkowania i ostatecznie pogorszeniem wyniku ekonomicznego gospodarstwa. Dodatkowo należy zwrócić uwagę na długość pierwszej laktacji, nie powinna być ona ani zbyt krótka, ani zbyt długa. Zwierzęta, u których długość tego okresu jest krótsza niż 305, bądź dłuższa niż 405 dni są znacznie bardziej narażone na zaburzenia rozrodu oraz schorzenia wymion.

Przyczyny brakowania

                Hodowcy krów mlecznych dążą do osiągnięcia rekordowych wydajności. Niestety, krowy produkujące powyżej 10 000 kg mleka w laktacji użytkowane są znacznie krócej od tych o niższych wydajnościach. Bardzo często są one brakowane ze stada w pierwszej lub drugiej laktacji. Dzieje się tak, ponieważ zwiększeniu wydajności mlecznej towarzyszą zjawiska negatywne: zaburzenia metaboliczne, schorzenia wymion, kłopoty z reprodukcją, a w rezultacie skrócenie długości użytkowania. U krów wysokowydajnych częściej występują zaburzenia układu rozrodczego, powodujące zaburzenia płodności. Jałowość oraz choroby układu rozrodczego stanowią główną przyczynę brakowań krów ze stad w Polsce. Zmniejsza się także ilość cieląt urodzonych przez jedną krowę, co ujemnie wpływa na rentowność produkcji. Zapalenie wymienia (mastitis) stanowi również ważny problem w hodowli krów wysokowydajnych. W stadach tych schorzenie to jest przyczyną około 25% brakowań, gdzie w stadach o mniejszych wydajnościach odsetek ten jest znacznie niższy. Zarówno do mastitis, jak i zaburzenia rozrodu predysponowane są bardziej krowy rasy holsztyńsko-fryzyjskiej. U rasy tej również częściej spotykane są zaburzenia metaboliczne. Generalnie obserwuje się znaczny wzrost odsetka wybrakowanych zwierząt w miarę zwiększającego się udziału genów rasy holsztyńsko-fryzyjskiej w genotypie krów. Dlatego chcąc doskonalić długowieczność bydła mlecznego należy rozważyć rezygnację z powszechnej w naszym kraju „holsztynizacji”.

Komfort – praktyczne zalecenia

                Aby wydłużyć okres użytkowania krów należy zapewnić im właściwe warunki środowiskowe oraz optymalny poziom dobrostanu. Warunki panujące w oborze mają szczególny wpływ na występowanie mastitis oraz kulawizn. Schorzenia racic są często powiązane ze stanem zapalnym gruczołu mlekowego oraz wskaźnikami płodności. W celu ochrony zwierząt przed kulawiznami należy im zapewnić regularne korekcję oraz kąpiel racic, a także możliwość ruchu. Podłoga w oborze powinna być chropowata, przyczepna, o niezbyt dużym nachyleniu. W przeciwnym razie zwierzęta ślizgają się i doznają rozmaitych urazów kończyn, ze złamaniami włącznie. Wiele kulawizn powstaje wskutek wadliwie zaprojektowanych podłóg w wolnostanowiskowych oborach wielkostadnych. Mogą one dotyczyć nawet ¼ wszystkich zwierząt na fermie. Bardzo ważna jest również utrzymanie prawidłowej higieny środowiska hodowlanego. W oborze musi być zapewniona sprawna wentylacja, a pomieszczenia oraz legowiska powinny być regularnie dezynfekowane. Wentylacja pozwala na usuwanie z powietrzem drobnoustrojów oraz wilgoci. Nadmierna wilgotność powietrza w oborze sprzyja rozwojowi bakterii, zwiększając tym samym ryzyko wystąpienia mastitis.

Długowieczność a eksterier

                Znaczący wpływ na przebieg użytkowania w tym długość użytkowania ma również eksterier. Szczególną uwagę należy zwrócić na właściwą budowę wymienia oraz stan kończyn. Prawidłowo zbudowane wymię zmniejsza ryzyko wystąpienia mastitis oraz innych schorzeń wymion. Budowa kończyn związana jest z predyspozycjami do kulawizn, które mogą znacznie graniczyć długość użytkowania. Wady budowy predysponować mogą do schorzeń ortopedycznych, w tym chorób stawów. Dodatkowo należy zwrócić uwagę na budowę zadu. Zbyt wąski zad skutkować może trudnymi porodami, a łatwość porodów koreluje dodatnio z długowiecznością. Wąski zad, a przy tym wąska miednica powoduje zwężenia kanału rodnego przez co predysponuje do blokowania płodu w trakcie porodu. Duże znaczenie mają również kaliber oraz wysokość w krzyżu. Krowy wysokie, o dużym kalibrze żyją znacznie krócej, przy czym ich wydajność nie różni się od wydajności mniejszych zwierząt (np. Jersey). Dlatego najbardziej optymalne są krowy o średnim kalibrze i wyrostowości 143-148 cm w kłębie.

                Doskonalenie długowieczności bydła mlecznego jest procesem złożonym. Z uwagi na bardzo ograniczoną możliwość doskonalenia tej cechy na drodze selekcji genetycznej, doskonalenie długowieczności opiera się o poprawę cech determinujących długość życia. Optymalny odsetek brakowania krów powinien wynosić około 20%, często jest on jednak wyższy. Wysoki wskaźnik brakowania ogranicza możliwość eliminacji krów z przyczyn hodowlanych, a także doskonalenia długowieczności krów. Gospodarstwa utrzymujące krowy przez 5 laktacji przynoszą średnio o 20% większy dochód w porównaniu do tych, które utrzymują zwierzęta przez 3 laktacje. Dlatego hodowcy chcąc utrzymać rentowność produkcji mleka nie powinni się skupiać jedynie na selekcji w kierunku poprawy cech wydajności mlecznej, ale także na wydłużeniu okresu użytkowania krów.

                Należałoby się zastanowić czy istnieje szansa przywrócenia tego, co utraciliśmy w wyniku doskonalenia rodzimego bydła, czyli długowieczności. Jest to jak najbardziej możliwe z korzyścią dla zwierząt i ludzi. Należałoby jednak przestrzegać podstawowych zasad:

  1. Rezygnacja z rekordowych wydajności,
  2. Optymalizacja warunków zoohigienicznych,
  3. Racjonalne zarządzanie podczas pierwszej laktacji,
  4. Poprawa eksterieru zwierząt,
  5. Racjonalne zarządzanie rozrodem,
  6. Utrzymywanie krów we właściwej kondycji oraz zdrowiu.