Archiwum

Romuald Dembek
UTP w Bydgoszczy

 

Wzrastające wymagania stawiane paszom z użytków zielonych oraz potrzeba coraz dokładniejszego bilansowania dawek żywieniowych, w których zielonka, siano lub sianokiszonka stanowią jeden z głównych komponentów, wymagają możliwie dokładnego określania ich wartości paszowej.

 

 

                Ze względu na liczne czynniki dynamicznie zmieniające jakość runi, a w konsekwencji również pasz poddanych procesom konserwacji, ocena wartości pokarmowej powinna opierać się na wynikach analiz chemicznych. W warunkach produkcyjnych jest to praktycznie niemożliwe, zatem do szacowania parametrów żywieniowych pasz z użytków zielonych należy wykorzystywać dostępne informacje o zmianach wartości pokarmowej wynikających ze składu botanicznego runi, biologicznych i chemicznych cech gatunków, wpływu procesów wzrostu i rozwoju roślin, nawożenia, technik konserwacji runi oraz warunków w jakich przebiega proces konserwacji zielonki.

Skład botaniczny

                Skład florystyczny runi łąk i pastwisk jest najważniejszym czynnikiem determinującym wartość żywieniową. W praktyce rolniczej ocenę najprościej można przeprowadzić wykorzystując system liczb wartości użytkowej (Lwu) waloryzujący większość występujących na użytkach zielonych gatunków liczbami w zakresie od 10 (gatunki najwartościowsze) do -3 (gatunki szkodliwe).

Lwu 10:

■             trawy: kostrzewa łąkowa, tymotka łąkowa, wiechlina łąkowa, życica trwała;

■             motylkowate: koniczyna biała;

Lwu 9:

■             trawy: konietlica łąkowa, kupkówka pospolita, mietlica biaława, rajgras wyniosły, wyczyniec łąkowy, życica wielokwiatowa;

■             motylkowate: koniczyna czerwona, komonica błotna i komonica zwyczajna;

Lwu 8:

■             trawy: stokłosa bezostna i stokłosa uniolowata, wiechlina błotna;

■             motylkowate: groszek łąkowy i groszek błotny, lucerna nerkowata;

Lwu 7:

■             trawy: mozga trzcinowata, perz właściwy, wiechlina zwyczajna;

■             motylkowate: koniczyna drobnogłówkowa, lucerna sierpowata, wyka płotowa;

■             inne do 5% w runi: przywrotniki, kminek zwyczajny, babka lancetowata;

Lwu 6:

■             trawy: grzebienica pospolita, kostrzewa czerwona i kostrzewa trzcinowa, mietlica pospolita;

■             motylkowate: wyka ptasia;

■             inne do 5% w runi: barszcz zwyczajny, mniszek pospolity, krwawnik pospolity, krwiściąg lekarski;

Lwu 5:

■             trawy: kłosówka wełnista, mietlica rozłogowa, manna mielec i manna jadalna, wyczyniec kolankowaty;

■             motylkowate: koniczyna polna;

■             inne do 5%: rdest wężownik;

Lwu 4:

■             trawy: owsica omszona, tomka wonna, stokłosa miękka;

■             inne: marchew zwyczajna, pępawa dwuletnia, olszewnik kminkolistny, ostrożeń warzywny, szczaw zwyczajny, trybula leśna, wiązówka błotna;

Lwu 3:

■             trawy: kostrzewa owcza, śmiałek darniowy do 10%;

■             inne: chaber łąkowy, kuklik zwisły, przytulie;

Lwu ≤ 2:

■             trawy: śmiałek darniowy powyżej 10%, trzcina pospolita;

■             motylkowate: cieciorka pstra, wilżyny;

■             inne: dzięgiel leśny, jaskry, ostrożeń polny i ostrożeń błotny, skrzypy, sity, szalej jadowity i wszystkie turzyce.

                Ocena wielogatunkowej runi łąkowej i pastwiskowej polega na wyliczeniu średniej ważonej wartości na podstawie sumy iloczynów procentowego udziału każdego z gatunków i jego Lwu, dzielonej przez 100. Według tych kryteriów ruń bardzo dobra mieści się w przedziale od 8,1 do 10,0 Lwu, dobra od 6,1 do 8,0 Lwu, mierna od 3,1 do 6,0 Lwu, a uboga o wartości ściółkowej poniżej 3,0 Lwu.

Pastwisko czy łąka?

                Wypas jest najtańszym sposobem żywienia przeżuwaczy, w czasie którego na prawidłowo zaplanowanym i urządzonym pastwisku zwierzęta selektywnie pobierają ruń, wyjadając w pierwszej kolejności najwartościowsze jej komponenty. Zielonka pastwiskowa, w której powinny dominować trawy uprawne o charakterze pastwiskowym i kośno-pastwiskowym charakteryzuje się dużym udziałem liści wyrastających na skróconych pędach wegetatywnych. Udział koniczyny białej często występującej w mieszankach pastwiskowych dodatkowo poprawia zawartość białka i strawność zielonki, a jednocześnie obniża udział włókna. Wypas prowadzony w tzw. dojrzałości pastwiskowej,

która w pierwszej rotacji przypada na fazę pomiędzy końcem krzewienia i początkiem strzelania w źdźbło, a w kolejnych określana jest wysokością runi dochodzącą do 20 cm i plonem zielonej masy na poziomie 8-10 ton z hektara (0,8-1,0 kg z m2), zapewnia pokrycie potrzeb bytowych i dzienną produkcję mleka na poziomie 15-18 litrów. W tej dojrzałości ruń z dominacją najlepszych gatunków pastewnych (Lwu od 8 do 10) charakteryzuje się nie notowaną w późniejszych fazach strawnością przekraczającą 75% (na najlepszych pastwiskach nawet 80 i więcej procent), koncentracją energii powyżej 6,5 MJ-NEL, bardzo wysoką zawartością białka i niską włókna (Ryc. 1).

                Wartość paszowa każdego komponentu runi, zmienia się wraz z wiekiem rośliny i zachodzącymi zmianami powodowanymi wzrostem i rozwojem. Duże tempo zmian odnotowywane w trawach wynika z szybkiego przyrostu biomasy w okresie strzelania w źdźbło i zmian proporcji składników pokarmowych w kolejnych fazach rozwojowych powodowanych szybkim wzrostem ilości włókna w źdźbłach traw dominujących w strukturze pierwszego odrostu. Z tego względu największe niekorzystne zmiany występują w runi łąk zdominowanych przez stosunkowo słabo ulistnione trawy wysokie o charakterze kośnym (Ryc. 1). Malejąca zawartość białka ogólnego i wzrost włókna surowego wpływają na obniżenie strawności substancji organicznej i koncentracji energii w zielonce. Dobowy spadek strawności suchej masy traw waha się w zakresie 0,3-0,5% i w różnym stopniu dotyczy gatunków i odmian. Poziom strawności substancji organicznej dla dobrej paszy powinien być większy od 70%. Pasze o niższych wartościach mogą być wykorzystywane w chowie ekstensywnym lub żywieniu mniej wymagających ras.

Zróżnicowanie wczesności

                Duża zmienność fenologiczna wynikająca z terminów osiągania kolejnych etapów rozwoju przez rośliny łąkowe, utrudnienia w określeniu optymalnego momentu koszenia, zwłaszcza pierwszego pokosu, jeżeli w runi występują gatunki zaliczane do różnych grup wczesności. Zgodnie z klasyfikacją COBORU określającą liczbę dni od 1 kwietnia do fazy kłoszenia (wskaźnik kłoszenia K) wyróżnić można gatunki i odmiany:

■             wczesne (K > 35): wyczyniec łąkowy, wiechlina łąkowa, wczesne odmiany kupkówki pospolitej m.in. Amera, Bepro,

■             średniowczesne (K > 40): rajgras wyniosły, kostrzewa czerwona, średniowczesne odmiany kupkówki pospolitej m.in. Berta, Dika, Krysta, Minora i Nera,

■             średniopóźne (K > 45-50): kostrzewa łąkowa, kostrzewa trzcinowa, stokłosa bezostna, późne odmiany kupkówki pospolitej m.in. Tukan, tymotka łąkowa ‘Lischka”, życica wielokwiatowa, festulolium, wczesne odmiany życicy trwałej m.in. Anna, Mathilde, Telstar, Marysieńka i Naki,

■             późne (K > 55): tymotka łąkowa, mozga trzcinowata, mietlica biaława, późne odmiany życicy trwałej m.in. Argona, Tivoli, Solen, Maja, Feeder, Sponsor.

                Warunki siedliskowe i pogodowe mogą powodować przesunięcie faz rozwojowych, nie zmieniają znacząco kolejności kłoszenia gatunków i odmian. W zależności od udziału poszczególnych gatunków, a w niektórych przypadkach również odmian, termin zbioru pierwszego pokosu w fazie kłoszenia może różnić się nawet o 30 dni. Z tych względów dużo łatwiej można ustalić termin koszenia mieszanek utworzonych z gatunków i odmian o wyrównanej wczesności, niż z mieszanek składających się z komponentów skrajnie różniących się pod tym względem.

                Podstawowym miernikiem jakości runi pastwiskowej i łąkowej jest poziom energii zawartej w kilogramie suchej masy. Według norm DLG proponowanych przez Niemieckie Towarzystwo Rolnicze zawartość energii obliczanej jako energia netto laktacji (NEL) i wyrażanej w MJ pozwala na klasyfikację pasz, taką jaką ukazuje tabela 1.

                Wysoka koncentracja energii w pierwszym odroście runi łąk z przewagą traw występuje w początkowej fazie kwitnienia, natomiast w runi trawiasto-zielnej z dużym udziałem koniczyn utrzymuje się do pełni kwitnienia.

                Zmiany podstawowych parametrów żywieniowych wybranych gatunków przedstawione na ryc. 2 wskazują jak ważny jest termin zbioru zwłaszcza pierwszego pokosu. Dla większości gatunków uzasadniony jest termin pomiędzy pełnią kłoszenia, a początkiem kwitnienia. Jedną z fenologicznie wczesnych traw jest kupkówka pospolita, która powinna być koszona w początkowym okresie kłoszenia, gdyż w fazie kwitnienia jej wartość pokarmowa znacznie spada. Na łąkach zdominowanych przez gatunki późne takie jak mozga trzcinowata lub tymotka łąkowa pierwszy pokos powinien być wykonywany we wcześniejszej fazie rozwojowej, co wcale nie oznacza wczesnego terminu kalendarzowego. Termin pierwszego pokosu znacząco określa liczbę oraz czas kolejnych. W drugim i następnych odrostach koszonych po 4-6 tygodniach parametry paszowe są zbliżone do okresu pomiędzy kłoszeniem i początkiem kwitnienia, a po 7-9 tygodniach są nieznacznie lepsze niż pod koniec kwitnienia pierwszego odrostu łąk.

Konserwacja zielonek

                Odrębne zagadnienie dotyczy strat wartości pokarmowej w efekcie wielu czynników składających się na proces konserwacji pasz z łąk. Są one nieuniknione, jednak ich poziom zależy od wybranej technologii konserwacji oraz warunków w jakich przebiegają kolejne jej etapy.

                Tradycyjny sposób produkcji siana zazwyczaj obarczony jest wszystkimi rodzajami strat, których suma w najbardziej niekorzystnych warunkach może dochodzić nawet do 40-50%.

                Produkcja kiszonek z podsuszonej zielonki ogranicza niektóre niekorzystne zmiany zachodzące podczas koserwacji pasz. Ponadto procesy biologiczne zachodzące w trakcie procesu fermentacji mlekowej poprawiają strawność substancji organicznej i włókna surowego zwłaszcza zielonki z dużym udziałem włókna surowego zbieranej w fazie kwitnienia.