Wojciech Neja
Zakład Hodowli Bydła, Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy
Użytki zielone wykorzystywane są nie tylko do produkcji zielonki skarmianej bezpośrednio, ale również do pozyskiwania siana, kiszonek, sianokiszonek i suszu. Przydatność poszczególnych gatunków roślin pastewnych do konserwowania zależy od zawartości w nich suchej masy oraz zdolności do szybkiej utraty wody po ścięciu.
Na siano przeznacza się głównie zielonki z trwałych użytków zielonych. Dostarczają one około 80% tej paszy w Polsce. Najbardziej wartościowymi trawami do produkcji siana to: życica trwała, wielokwiatowa, kupkówka pospolita, a także kostrzewa czerwona i łąkowa, oprócz traw bardzo dobre są również rośliny motylkowate drobnonasienne, takie jak koniczyna, lucerna i seradela.
Siano pozyskuje się z zielonki z roślin skoszonych przed ukończeniem wzrostu i rozwoju po wysuszeniu w warunkach naturalnych do zawartości wody 14-18%. Taka zwartość wody pozwala na bezpieczne magazynowanie siana bez obawy zepsucia i strat składników. Na wyprodukowanie 1 kg siana potrzeba 4-5 kg zielonki.
Duży wpływ na wartość pokarmową siana ma stadium wegetacji w okresie zbioru zielonki. Na siano kosi się rośliny zazwyczaj w tej samej fazie rozwojowej, co i na zielonkę. W naszych warunkach klimatycznych siano uzyskuje się z ½ zbiorów z I pokosu oraz całego pokosu II. Proces zbioru i suszenia wiąże się ze stratami składników pokarmowych. Całkowita eliminacja strat nie jest możliwa, natomiast można je ograniczyć. Do czynników, które powodują straty i wpływają na obniżenie wartości pokarmowej siana należą:
■ przemiany głodowe – związane z oddychaniem więdnących roślin,
■ czynniki mechaniczne – wykruszenie się suszonych liści, zwłaszcza roślin motylkowatych,
■ wypłukiwanie składników pokarmowych przez deszcz,
■ działalność drobnoustrojów w czasie suszenia siana,
■ działalność drobnoustrojów (fermentacja) w czasie przechowywania siana (pocenie się).
Zahamowanie procesów asymilacji dwutlenku węgla oraz przerwanie pobierania składników pokarmowych następuje po ścięciu roślin. Jednak proces oddychania nadal przebiega kosztem nagromadzonych wcześniej składników pokarmowych. Intensywność oddychania zależy od zawartości wody w zielonce. Całkowite zamieranie roślin następuje przy obniżeniu zawartości wody do około 40%.
Koszenie runi łąkowej przeznaczonej na siano przeprowadza się zazwyczaj za pomocą kosiarki rotacyjnej. Stosując zgniatacze pokosów przyspiesza się schnięcie łodyg roślin motylkowatych, które normalnie schną znacznie wolniej. Kosiarki rotacyjne dzięki dużej prędkości talerzy tnących pozwalają uzyskać bardzo wysoką wydajność przy jednoczesnym zachowaniu bardzo dobrej jakości koszenia. Kosiarki te również mają regulowaną wysokość koszenia co pozwala uniknąć niepotrzebnych strat w ilości pozyskiwania zielonki lub jej ewentualnego zanieczyszczenia. Wysokość koszenia, powinna wynosić 5-6 cm. W przypadku zbyt niskiego koszenia pozbawiamy trawy większej ilości dolnych łodyg i liści, które zawierają substancje konieczne do szybkiej regeneracji. Po ścięciu roślin ideałem byłoby jak najszybsze doprowadzenie do szybkiego odwodnienia i wysuszenia roślin. W praktyce można to osiągnąć przez:
Szuszenie na ziemi (na pokosach)
Ten sposób suszenia w dużym stopniu uzależniony jest od warunków pogodowych, jednak przy sprzyjającej aurze uzyskuje się siano dobrej jakości przy małych nakładach. Suszenie na pokosach polega na tym, że skoszoną zielonkę roztrząsa się, a następnego dnia odwraca. Odwrócenie przesychającej zielonej masy umożliwia swobodny dostęp powietrza do wszystkich jej warstw. Zabieg ten powinien być przeprowadzony dwukrotnie w ciągu pierwszego dnia suszenia. Do przetrząsania wykorzystujemy najczęściej przetrząsaczo-zgrabiarki beznapędowe lub przetrząsacz karuzelowy. Zabezpieczenie przewiędniętej zielonki przed nocnym zawilgoceniem polega na uformowaniu jej w wały, które trzeba ponownie rozrzucić w dniu następnym, po ustąpieniu rosy. W kolejnym dniu zielonkę posuszoną do zawartości 45-50% suchej masy zwija się na wałki lub kopki, które pozostawia się na 1-2 dni, pozwalając sianu doschnąć. Dosuszanie trwa 1-2 dni przy dobrej pogodzie, a w razie większej wilgotności powietrza 3-6 dni. Pracę należy tak zorganizować, aby cały proces suszenia trwał 4-6 dni lub przy gorszej pogodzie przedłużał się do 10 dni. Należy zaznaczyć, że przy produkcji siana na pokosach straty białka ogólnego strawnego wynoszą 30-50%, karotenu 60-80% a tokoferoli ponad 90%. Wielkość tych strat zależy od czasu suszenia na ziemi oraz wielokrotności i jakości wykonania zabiegów mechanicznych. Rozmiar strat przy suszeniu jest uzależniony od przebiegu pogody, przy niekorzystnych warunkach pogodowych wartość pokarmowa siana jest niska i zbliżona do wartości pokarmowej słomy.
Suszenie na rusztowaniach (suszakach)
Dosuszanie to polega na zbiorze zielonki podsuszonej do wilgotności 35-50% i rozłożeniu jej na kozłach, trójnogach, daszkach ostwach lub innych urządzeniach. Taki sposób suszenia umożliwia ograniczenie strat mechanicznych przez wymywanie, ponieważ nie zachodzi potrzeba przetrząsania a woda opadowa spływa po wierzchniej warstwie nałożonej zielonki. Zielonka podsuszona ułożona na rusztowaniach pozostaje tam tak długo, aż doschnie do takiego stanu, że można ją zwieść do stogu lub stodoły. W porównaniu z suszeniem na ziemi, ogólne straty składników pokarmowych przy tej metodzie są niższe o 15%. Suszenie siana na rusztowaniach poza niektórymi regionami np. w rejonach podgórskich i górskich – jest mało popularne i nie ma szans rozwoju, ze względu na brak możliwości zmechanizowania tego sposobu suszenia i duże nakłady pracy ręcznej.
Dosuszanie za pomocą aktywnej wentylacji
Wykorzystanie wentylatorów do dosuszania w dużym stopniu uniezależnia od pogody. Zielonkę po skoszeniu rozrzuca się na ziemi i pozostawia na 1-2 dni w celu obniżenia wilgotności do 40-45%, a następnie zgrabia na wałki. Zbioru najczęściej dokonuje się przyczepami samozbierającymi. Zebrany materiał układa się w miejscu składowania (stodoła, poddasze) na odpowiednich dosuszających urządzeniach, z podłogą rusztową i kanałami rozprowadzającymi powietrze wdmuchiwane wentylatorem. Kanały rozprowadzające składają się z kanału głównego oraz bocznych odgałęzień mających otwory, którymi wydostaje się powietrze. Po złożeniu podsuszonej zielonki na urządzenia dosuszające, uruchamia się wentylatory, które powinny pracować nieprzerwanie przez 2-3 dni bez przerwy. W trakcie suszenia kontrolujemy temperaturę powietrza używając termometrów kopcowych. Suszenie przebiega prawidłowo gdy temperatura powietrza w warstwie siana nie przekracza 30°C i jest kilka stopni niższa od temperatury powietrza przy wlocie do wentylatora. Wyrównanie obydwu tych temperatur sygnalizuje zakończenie procesu dosuszania.
W sianie dobrze dosuszonym, dalszy proces przechowywania nie ma większego wpływu na zmianę jego wartości pokarmowej. Główne zmiany w przechowywanym sianie dotyczą jego barwy, a tym samym karotenu, który może ulec całkowitemu rozkładowi. Wartość siana zależy od zawartości energii, związków azotowych, witamin rozpuszczalnych w tłuszczach oraz związków mineralnych. Czynnikiem decydującym o wartości siana jest to, czy stanowi ono dobrą pożywkę do rozwoju mikroorganizmów żwacza, ponieważ skarmianie siana niskiej jakości zmniejsza liczbę drobnoustrojów w żwaczu, na skutek czego włókno surowe jest gorzej trawione, zmniejsza się spożycie paszy i jej wykorzystanie.
Dobrej jakości siano łąkowe i z roślin motylkowatych może stanowić w okresie zimowym podstawową paszę w żywieniu przeżuwaczy. Jednak zmniejsza się produkcja siana i obniża jego udział w dawkach pokarmowych w wyniku stosowania w dużej mierze kiszonek. Starsze cielęta, powinny otrzymywać 2-3 kg najlepszego siana na sztukę dziennie. Siano dla cieląt (stymuluje rozwój żwacza) powinno być miękkie, liściaste i zebrane przy dobrej pogodzie z pierwszego pokosu.
Piśmiennictwo dostępne u autora