Agnieszka Wilczek – Jagiełło
Zakażenia układu oddechowego są jednym z podstawowych problemów zdrowotnych w praktyce weterynaryjnej. Mogą być one wywoływane zarówno przez czynniki bakteryjne, grzybicze, jak i wirusowe. Wydaje się wręcz, że schorzenia wirusowe układu oddechowego powodują największe straty w intensywnej hodowli drobiu. Najczęściej odnotowywanymi są zakaźne zapalenie oskrzeli kur (IB), zakaźne zapalenie krtani i tchawicy (ILT), a także zakażenia ptasimi pneumowirusami. W przypadku czynników bakteryjnych często spotykane są zakażenia powodowane Mycoplasma spp. (np. Mycoplasma gallisepticum). Nie można również zapominać o dominującej roli negatywnie oddziałujących czynników środowiskowych (tj. temperatura, wilgotność, ruch powietrza) w rozwoju schorzeń układu oddechowego.
Układ oddechowy wrażliwy na czynniki zewnętrzne
Układ oddechowy ptaków uważany jest za skomplikowany w swej budowie ( m. in. poprzez obecność worków powietrznych, brak przepony itp.), ale jednocześnie bardzo sprawny. Płuca ptaków, pomimo że stosunkowo niewielkie i mało elastyczne są jednocześnie bardzo wydajne w wymianie gazowej, zarazem jednak są one podatne na minimalne nawet defekty w jakości i składzie powietrza. Układ oddechowy podobnie jak przewód pokarmowy ma bardzo duży kontakt z środowiskiem zewnętrznym. Naturalnie więc jest narażony na inwazje wszelkiego typu mikroorganizmów, ale także na zanieczyszczenia nieorganiczne tj. kurz, czy szkodliwe czynniki chemiczne (np. szkodliwe gazy, pestycydy itd.). W celu zapobiegania lub obniżenia liczby zakażeń układu oddechowego przez czynniki dostające się z powietrzem i utrzymania dróg oddechowych w czystości, układ oddechowy wyposażony jest w trzy podstawowe mechanizmy obronne : obecność ruchomych rzęsek na nabłonku dróg oddechowych, sekrecję śluzu, a także obecność komórek żernych, które pochłaniają drobnoustroje, a także zanieczyszczenia. Rzęski nabłonka migawkowego układu oddechowego poruszając się około 1000 razy na minutę, usuwają z organizmu śluz wraz z przyklejonymi zanieczyszczeniami z prędkością 3-25 mm/min. Sprawny fizjologicznie „aparat” śluzówkowo-rzęskowy potrafi skutecznie usuwać większość wirusów i zanieczyszczeń dostających się do wnętrza organizmu wraz z wdychanym powietrzem. W pewnych sytuacjach działanie czynników zewnętrznych może jednak osłabiać funkcjonowanie obronnych mechanizmów układu oddechowego. Szczególnie niekorzystne może okazać się chociażby nadmierne zapylenie środowiska kurnika. Pył w budynkach inwentarskich pochodzi z materiału ściołowego, resztek paszy, odchodów lub chociażby z piór ptaków. W cząsteczkach pyłu łatwo dochodzi do rozprzestrzeniania się w środowisku kurnika czynników infekcyjnych. Pył oddziałuje również na cały układ oddechowy. Jeżeli jest bardzo drobny może docierać do pęcherzyków płucnych i tam się osadzać wywołując długotrwały proces zapalny. Pył średnio- i grubo- cząsteczkowy jest natomiast „wyłapywany” przez rzęski obecne na nabłonku dróg oddechowych i w warunkach prawidłowych usuwany z dróg oddechowych. W przypadku bardzo dużego zapylenia nabłonek rzęskowy może nie być w stanie poradzić sobie z tak dużą ilością pyłu i kurzu – wtedy najczęściej naturalny ruch rzęsek zostaje zahamowany poprzez nagromadzony pył, a układ oddechowy traci swój naturalny i bardzo cenny mechanizm obronny.
Na sprawne funkcjonowanie naturalnych sił obronnych układu oddechowego negatywny wpływ mają również tzw. szkodliwe gazy, a więc amoniak , siarkowodór i dwutlenek węgla. W pomieszczeniach inwentarskich obecność ww. substancji lotnych jest powszechna i wynika z przemian metabolicznych u drobiu, a także rozkładu zawartych w ptasich odchodach m. in. związków azotowych. Szczególnie „zgubny” dla funkcjonowania układu oddechowego okazuje się być amoniak (NH3), który w pomieszczeniach inwentarskich powstaje z rozkładu kału, moczu i resztek paszy przez bakterie beztlenowe. Amoniak nie tylko działa drażniąco na błony śluzowe narządów układu oddechowego, ale również osłabia, a niekiedy również całkowicie znosi ruch migawkowy rzęsek pokrywających błonę śluzową, co wydatnie obniża zdolności samooczyszczania dróg oddechowych.
Zwiększona koncentracja szkodliwych gazów w środowisku kurnika jest miernikiem stanu higienicznego tych pomieszczeń inwentarskich, a przekroczenie zaleconych norm w zakresie stężeń tych czynników przyczynia się do pogorszenia panujących w budynku warunków mikroklimatycznych. Oszacowano, że poprawiając jakość powietrza o 50% można obniżyć przypadki śmiertelności drobiu w danym stadzie nawet o 60%. Z wspomnianych wyżej powodów niezwykle ważne jest, aby ptaki miały zapewnione właściwe warunki mikroklimatyczne (tj. temperatura, wilgotność, zapylenie) – jest to możliwe m. in. poprzez zastosowanie odpowiednio zaprojektowanych i sprawnie działających mechanizmów wentylacji. Odpowiedni poziom wymiany powietrza w budynkach, gdzie hodowany jest drób jest ważny nie tylko w porze letnich wysokich temperatur, ale praktycznie przez cały okres, gdy utrzymywane są zwierzęta.
Walka ze stresem
Jak już zaznaczono większość infekcji dróg oddechowych u drobiu jest etiologii wirusowej. Infekcje bakteryjne są w tym przypadku zazwyczaj wtórnym czynnikiem atakującym ptaki osłabione infekcją wirusową (tzw. nadkażenia bakteryjne). Cechą charakterystyczną zakażeń wirusowych jest fakt ich ujawniania się w okresie spadku naturalnej odporności zwierząt. W stresie dochodzi do zwiększonego uwalniania glukokortykoidów – hormonów kory nadnerczy, które wyciszają reakcje immunologiczne z udziałem limfocytów Th1 (działanie immunosupresyjne), zwiększając tym samym ryzyko infekcji. Czynnikami stresowymi dla drobiu mogą być wymienione powyżej złe warunki środowiskowe, a zwłaszcza przegrzanie, zbyt duże stłoczenie zwierząt, intensywne światło itp.
Przez przewód pokarmowy do….zdrowego układu oddechowego
Podstawową metodą zapobiegania zakażeniom układu oddechowego pozostają szczepienia profilaktyczne. Niestety, w wielu przypadkach okazuje się, że szczepienia są nieskuteczne (brak opracowanej szczepionki, duża zmienność czynnika zakaźnego). W leczeniu zakażeń dróg oddechowych powszechnie stosuje się również antybiotyki. Oczywiście, w przypadku stosowania antybiotyków musimy mieć na uwadze fakt stale narastającej lekooporności bakterii na powszechnie stosowane antybiotyki, a także obowiązek przestrzegania okresów karencji na mięso i inne produkty pochodzenia zwierzęcego. Z powyższych powodów do profilaktyki zakażeń w obrębie dróg oddechowych coraz częściej i chętniej wprowadza się profilaktykę nieswoistą opartą o działanie wyciągów roślinnych, olejków eterycznych i witamin. Preparatów, których celem działania – zgodnie z deklaracją producentów- jest układ oddechowy zwierząt jest na rynku bardzo wiele. Najczęściej są to produkty zarejestrowane jako mieszanki paszowe uzupełniające. Część hodowców w dalszym ciągu podchodzi do preparatów ziołowych i tzw. suplementów diety dla drobiu z dużą rezerwą i brakiem wiary w ich skuteczność. Dlatego też w obecnym artykule zostanie podjęta próba charakterystyki najczęściej spotykanych dodatków paszowych, które maja działać wspomagająco na drogi oddechowe. Kupując suplementy diety dla drobiu zawsze warto przyjrzeć się, czy zawierają one korzystne dla zdrowia zwierząt substancje, czy też jedyną korzyścią z ich stosowania jest zysk ich producenta. W przypadku komercyjnych preparatów, których celem działania jest wspomaganie funkcjonowania układu oddechowego można wyróżnić takie, które wspomagają funkcjonowanie układu odpornościowego, działają przeciwbakteryjnie lub przeciwwirusowo, a także wykazują efekt wykrztuśny i wspomagają funkcje wydzielnicze układu oddechowego. Najczęściej spotykanymi składnikami mieszanej paszowych uzupełniających - funkcjonalnych (na układ oddechowy ) są :
- wyciąg z Jeżówki purpurowej (Echinacea purpurea) – powszechnie stosowany jako środek wspomagający funkcjonowanie układu odpornościowego – imunostymulator. Wykazuje działanie przeciwwirusowe, przeciwgrzybicze i antyalergiczne.
- wyciąg z lubczyka ogrodowego (Levisticum officinale) – działanie wykrztuśne w nieżytach górnych dróg oddechowych
- czosnek (Allium sativum) – działanie bakteriobójcze, grzybobójcze, wzmacnia układ odpornościowy; świeże, zmiażdżone ząbki czosnku wydzielają allicynę – lotną substancję posiadającą silne działanie antybiotyczne (uważane za silniejsze nawet od działania penicyliny i tetracykliny)
- cebula – zawiera lotne olejki ze związkami siarki, działa bakteriobójczo i wykrztuśnie
- olejek mięty pieprzowej i eukaliptusowy – działanie antyseptyczne, przeciwzapalne, wykrztuśne, rozkurczow;, olejki te zwiększają ponadto odporność zwierząt na wysokie stężenia amoniaku i duże zapylenie środowiska kurnika
- olejek z czarnego kminku – profilaktyka kataru suchego, działanie immunostymulujące
- witamina A – działanie wspomagające i ochronne na nabłonki dróg oddechowych – przyspiesza ich regenerację i zmniejsza ich wysychanie, zrogowaciałe i uszkodzone nabłonki stanowią bowiem łatwy „cel” dla drobnoustrojów
- witamina C – stymuluje działanie układu odpornościowego, silny antyoksydant- ogranicza skutki działania stresu, doskonale działa w okresie rekonwalescencji po przebytych chorobach
Wyniki licznych badan naukowych potwierdziły skuteczność wyżej wymienionych substancji w zwalczaniu infekcji dróg oddechowych lub chociażby łagodzeniu ich skutków. Niewątpliwą zaletą tego typu preparatów jest ich stosowanie bez przestrzegania jakichkolwiek okresów karencji. Ponadto, preparaty te mogą znacząco ograniczyć straty produkcyjne wywoływane schorzeniami dróg oddechowych. Są również pomocne w okresie gdy z jakichkolwiek powodów warunki środowiskowe w kurniku odbiegają od optymalnych.
Literatura u autora