Stanisława Krystianiak, Katedra Hodowli i Użytkowania Drobiu Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu
Żywność nazywana powszechnie ekologiczną może pochodzić tylko i wyłącznie z certyfikowanego gospodarstwa ekologicznego. Wśród licznych produktów spożywczych wytworzonych w sposób ekologiczny znajdują się również kurczęta rzeźne. Kurczęta te są odchowywane znacznie dłużej niż ptaki z produkcji intensywnej, przebywają w warunkach zbliżonych do naturalnych, zapewniających dobrostan. Ponadto ptaki żywione są paszami o wysokiej jakości, z wyłączeniem powszechnie stosowanych w produkcji brojlerów (np. śrut poekstrakcyjnnych) oraz dodatków paszowych. Ekologiczne metody chowu pozwalają otrzymać tuszkę o wyjątkowych walorach smakowych i odżywczych. Spodziewanymi konsumentami takiego produktu mogą być grupy społeczne o wysokiej świadomości zdrowotnej i żywieniowej oraz o odpowiedniej zasobności finansowej.
Podstawa prawna
Produkcja metodami ekologicznymi regulowana jest polskimi i unijnymi aktami prawnymi zawierającymi zasady, których należy ściśle przestrzegać. Podstawowe z nich to ustawa o rolnictwie ekologicznym (Dz. U. 2009, Nr 116, poz. 975), Rozporządzenie Rady (WE) nr 834/2007 w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych i uchylające rozporządzenie (EWG) nr 2092/91, Rozporządzenie Komisji (WE) nr 889/2008 ustanawiające szczegółowe zasady w odniesieniu do produkcji, znakowania i kontroli, w tym pierwsza poprawka o zasadach produkcji drożdży ekologicznych, Rozporządzenie Komisji (UE) Nr 271/2010 zmieniające rozporządzenie (WE) nr 889/2008 ustanawiające szczegółowe zasady wdrażania rozporządzenia Rady (WE) nr 834/2007 w odniesieniu do unijnego logo produkcji ekologicznej.
Produkcja zwierzęca w gospodarstwie ekologicznym jest uzależniona od użytków rolniczych. Ich wielkość bowiem decyduje o liczbie zwierząt jaką można utrzymywać na fermie. Wynika to z ilości azotu jaką można wprowadzić do gleby w ciągu roku bez ryzyka skażenia środowiska, która jest zawarta w Dyrektywie azotanowej UE (91/676/EWG) i wynosi 170 kg/ha. Na podstawie zawartości azotu w odchodach zwierząt określono dopuszczalną obsadę, która wynosi 2 DJP/ha (DJP – duża jednostka przeliczeniowa – 500 kg). I tak w przypadku kurcząt rzeźnych, użytkując 1 ha ziemi w ciągu roku, można ich utrzymywać 580 sztuk. Nadmiar nawozów naturalnych pochodzących z gospodarstwa ekologicznego można wykorzystać przez zawarcie umowy na zbyt z innym gospodarstwem.
Najlepsze kurczęta do chowu ekologicznego
Zwierzęta przeznaczone do chowu ekologicznego powinny pochodzić z gospodarstw ekologicznych, często jednak jest to niemożliwe. Wówczas dopuszczalny jest zakup drobiu rzeźnego w wieku do 3. dnia życia z gospodarstw konwencjonalnych. W tym przypadku, aby produkty zwierzęce można było nazwać ekologicznymi drób przeznaczony do produkcji mięsnej musi być utrzymywany w gospodarstwie ekologicznym co najmniej 10 tygodni.
Materiał zwierzęcy do odchowu kurcząt rzeźnych metodami ekologicznymi powinien odznaczać się przede wszystkim umiarkowanym tempem wzrostu i odpornością na warunki utrzymania. Poleca się tu kogutki rodzimych ras kur tj. Zielononóżkę i Żółtonóżkę kuropatwianą oraz Rhode Island Red (nazywana potocznie Karmazynem) i Sussex, które wyróżniają się ruchliwością i dobrym wykorzystaniem zielonych wybiegów oraz zdrowotnością. Bardzo dobrze sprawdzają się w chowie ekologicznym mieszańce wolnorosnące i krzyżówki ras zachowawczych z szybkorosnącymi brojlerami. Ponieważ w produkcji ekologicznej obowiązuje minimalny wiek ubojowy, którym dla kurcząt jest 81. dzień życia, a dla kapłonów 150., brojlery szybkorosnące nie są odpowiednie ze względu na zbyt duże tempo wzrostu. Produkcję wolnorosnących ras i linii drobiu uznaje się za produkcję ekologiczną, mimo nie osiągnięcia przez ten drób minimalnego wieku ubojowego (Dz. U. nr 56, poz. 348) jeżeli:
● dotyczy kurcząt: Plymouth Rock (PR), Polbar (Pb), Rhode Island Red (K-22, K-44, K-66, R-11, R-55, V-44), Rhode Island White (A-22, A-33, A-88, M-55), White Rock (WR), Zielononóżka kuropatwiana (Z-11, Zk, ZS-11), Żółtonóżka kuropatwiana (Ż-33), Sussex (S-11, S-55, S-66) oraz ich krzyżówek z Astrą D, Astrą N, Astrą P, Messą 443, Messą 445 i Rosą 1, Rosą 2, Rosą 3, Rosą 4, Rosą 5,
● maksymalny dzienny przyrost masy kurcząt rzeźnych nie przekracza 45 g.
Ograniczenia dotyczące materiału zwierzęcego przeznaczonego do ekologicznego chowu kurcząt rzeźnych oraz minimalnego wieku ubojowego zapobiegają stosowaniu intensywnych metod produkcji.
Warunki utrzymania
Zwierzętom należy zapewnić odpowiednie warunki bytowe. Budynki, w których będą przebywać ptaki, mają za zadanie przede wszystkim izolować je od często niekorzystnych czynników klimatycznych. Najlepiej usytuować kurnik w taki sposób, aby ewentualne, zimne wiatry wiały przede wszystkim na ścianę szczytową, a obecność drzew można wykorzystać jako swoistą ochronę przed nimi. Zwracając uwagę na występowanie cieków wodnych czy mgieł, uniknie się zbyt dużej wilgoci.
W pomieszczeniach powinny panować warunki zgodne z wymaganiami ptaków. Temperaturę należy dostosowywać do wieku ptaków pamiętając, że mechanizm termoregulacji piskląt jest słabo rozwinięty i w pierwszych dniach życia konieczna jest temperatura powyżej 30°C, co można osiągnąć wykorzystując sztuczne kwoki elektryczne. Właściwa naturalna wentylacja grawitacyjna, która jest zalecana w chowie ekologicznym, sprawdza się w przypadkach nie zbyt dużej obsady. Wówczas zapewni zwierzętom powietrze o składzie zbliżonym do atmosferycznego czyli nie przekraczającym dopuszczalnych stężeń szkodliwych gazów tj. dwutlenku węgla, amoniaku i siarkowodoru. Odpowiedni poziom wilgotności w pomieszczeniu jest także m.in. uzależniony od sprawnie działającej wentylacji. Nadmierna wilgotność, towarzysząca zarówno zbyt wysokiej, jak i zbyt niskiej temperaturze, zwiększa możliwość zachorowań ptaków przez zmniejszenie ich odporności oraz szybszą inkubację i rozprzestrzenianie się drobnoustrojów. Z kolei niska wilgotność powietrza sprzyja wzmożonemu zapyleniu, które nasila występowanie chorób dróg oddechowych u kurcząt. Budynki, w których utrzymywane są zwierzęta w systemie ekologicznym muszą zapewnić dopływ naturalnego światła, a tym samym zachowany powinien być odpowiedni stosunek powierzchni okien do podłogi w budynku. W przypadku drobiu, światło dzienne można uzupełniać sztucznym, jednak czas oświetlenia w ciągu doby nie może przekroczyć 16 godzin, a nieprzerwany odpoczynek nocny bez światła sztucznego powinien trwać minimum 8 godzin.
Jednym z wymogów ekologicznego chowu drobiu jest lita podłoga, pokryta ściółką na co najmniej 1/3 powierzchni. Ściółka zapewnia ptakom ciepło, pochłania wilgoć i wiąże amoniak. Ponadto kurczęta mogą w niej grzebać czyli realizować swoje naturalne zachowania. Zwykle do ścielenia przeznacza się słomę pszenną lub żytnią, gdyż charakteryzuje się stosunkowo dobrymi właściwościami higroskopijnymi.
Całkowita powierzchnia użytkowa kurników dla drobiu przeznaczonego do produkcji mięsnej w gospodarstwie nie może przekraczać 1600 m2. W każdym budynku może znajdować się najwyżej 4800 kurcząt rzeźnych, a dopuszczalna dla nich obsada w kurnikach stacjonarnych wynosi 10 sztuk, ale maksymalnie 21 kg żywej masy na 1 m2. Kurniki mobilne (nie zamykane na noc,) o powierzchni nie przekraczającej 150 m2, dają możliwość zwiększenia obsady do 16 szt./m2, przy maksymalnie 30 kg żywej masy na 1 m2. Odpowiednia obsada daje ptakom możliwość przyjmowania wszystkich naturalnych pozycji i zachowań tj. czyszczenie piór czy machanie skrzydłami.
Kurniki muszą być wyposażone w poidła i karmidła, których ilość powinna być dostosowana do liczby ptaków. Ponadto powinny być utrzymane w czystości oraz dawać możliwość umieszczania ich na różnej wysokości. Dla kurcząt do 2. tygodnia życia, zaleca się w przypadku karmidła cylindrycznego i podłużnego 2 cm/1 ptaka, natomiast poidła okrągłego o pojemności 3 l na 20 szt. i 6 poideł podłużnych 5 l na 100 szt. Z kolei dla jednego kurczęcia, w wieku powyżej 2 tygodni, przewiduje się 1 cm poidła okrągłego i 2 cm poidła podłużnego oraz 4 cm karmidła cylindrycznego i 10 cm podłużnego.
Przy budynku powinien znajdować się wybieg ograniczony lub nieograniczony, którego wielkość dla
1 kurczęcia określona jest na 4 m2, a przy użytkowaniu kurników mobilnych 2,5 m2. Ptaki powinny korzystać z wybiegu, zawsze kiedy tylko pozwalają na to warunki atmosferyczne i w sumie na wolnym powietrzu spędzić 1/3 życia. Urządzenia do pojenia i karmienia kurcząt oraz zadaszenia ochronne, które pozwolą ptakom ukryć się przed opadami, intensywnym słońcem i drapieżnikami, zwiększą komfort ich życia na wybiegu. Umożliwienie korzystania z wybiegów już kilkudniowym pisklętom sprawia, że oswajają się i chętniej wychodzą z kurnika oraz wpływa to stymulująco na ich układ odpornościowy. W przypadku pierwszego kontaktu z wybiegiem starszych ptaków obserwuje się większą płochliwość i rzadsze korzystanie z nich. Wybieg porośnięty trawą, wysoka temperatura, zadrzewienia dające cień i schronienie pozytywnie wpływają na chęć przebywania kurcząt poza budynkiem. Rozrzucając ziarno czy lokalizując zadaszone kąpieliska piaskowe w dalszych miejscach wybiegu, prowokuje się ptaki do oddalania się od budynków na większe odległości. Swobodne przemieszczanie się kurcząt z budynku na wybieg i z powrotem powinny zapewnić otwory, których łączna długość wynosi co najmniej 4 m na 100 m2 powierzchni.
Należy dodać, że okres niezbędny do odtworzenia roślinności na terenie przeznaczonym na wybieg dla drobiu wynosi nie mniej niż 28 dni. Wymagania te nie dotyczą jednak niewielkiej liczby drobiu, który jest trzymany na nieograniczonym terenie i porusza się swobodnie przez cały dzień.
Ponadto jeżeli drób jest trzymany w pomieszczeniach zamkniętych, w związku z ograniczeniami lub zobowiązaniami nałożonymi prawodawstwem wspólnotowym, ptaki muszą mieć stały dostęp do wystarczających ilości suchej paszy objętościowej i odpowiedniego materiału, pozwalającego ptakom na zaspokojenie swoich potrzeb behawioralnych. W związku z ograniczeniem stresu i cierpienia, zabronione jest w chowie ekologicznym przycinanie dziobów i przymusowy tucz, ale ze względu na zachowanie właściwej jakości mięsa dozwolone jest kapłonienie kogutów.
Zasady żywienia
Zwierzęta w gospodarstwie ekologicznym żywione są do woli. Oczywiście istnieje zakaz stosowania pasz z komponentów genetycznie zmodyfikowanych i produktów z nich uzyskanych. Natomiast w przypadku tzw. nieekologicznych materiałów paszowych dopuszcza się do użytku tylko te, które zamieszczone są w załączniku V i VI Rozporządzenia Komisji WE nr 889/2008, a ograniczenia zawarte w tych załącznikach ściśle przestrzegane. W chowie ekologicznym nie wolno stosować w żywieniu drobiu antybiotyków, kokcydiostatyków, dodatków do pasz stymulujących wzrost i wzmagających apetyt, barwników syntetycznych, konserwantów, aminokwasów syntetycznych oraz pasz poddawanych ekstrakcji. Z kolei dodatki mineralne muszą pochodzić z naturalnych źródeł, a witaminowe mieć taką samą budowę jak naturalne. Pasze pochodzenia zwierzęcego można stosować w małej ilości i tylko dopuszczone do stosowania w rolnictwie ekologicznym czyli świeże mleko i jego przetwory, a także ryby, tłuszcz rybny, tran (nierafinowany) oraz mączkę rybną.
Zaleca się skarmianie pasz wytworzonych metodami ekologicznymi z własnego lub innego gospodarstwa ekologicznego. W przypadku gospodarstwa, które jest w trakcie przestawiania na ekologiczne dopuszcza się, aby 100% składu pokarmu dla zwierząt pochodziło z tego gospodarstwa. W żywieniu drobiu wymaga się również przestrzegania codziennego podawania pasz objętościowych. Zaleca się skarmianie w stanie świeżym rozdrobnionych zielonek z traw, marchwi czy całych roślin kukurydzy, a zimą kiszonek. W dawce pokarmowej dla kurcząt przeważają zboża. Należy pamiętać, że te pochodzące z upraw ekologicznych cechują się niższą wartością pokarmową, co może przyczynić się do niepełnego pokrycia zapotrzebowania ptaków na składniki pokarmowe. Dużym problemem staje się zapewnienie dostatecznej ilości białka i niezbędnych aminokwasów. Uzyskanie minimalnej ilości metioniny prowadzi do przedawkowania białka i lizyny w mieszance stworzonej z dostępnych surowców. W efekcie zwiększa się ilość wydalanego azotu do gleby i wody, co jest jednak sprzeczne z ideą ochrony środowiska w gospodarowaniu ekologicznym. Konieczne wydaje się włączenie do mieszanki wysokobiałkowych produktów rybnych, drożdży czy glutenu. Chociaż najlepszym rozwiązaniem byłoby dopuszczenie stosowania syntetycznych aminokwasów. Spośród roślin oleistych na pasze ekologiczne najczęściej przeznacza się rzepak, len i słonecznik. Dostarczają one energii i białka z niezbędnymi aminokwasami. Z kolei groch, peluszka, bobik i łubiny słodkie są bogate w białko, które jednak jest niezbilansowane oraz obecne są w nich czynniki antyżywieniowe.
Mieszanki paszowe przeznaczone do chowu ekologicznego powinny być uzupełniane premiksami, zwłaszcza w okresie zimowym. Biorąc pod uwagę mniejsze obciążenie organizmu, korzystanie ptaków ze światła słonecznego, zielonych wybiegów i ograniczenie działania czynników stresujących, premiksy te zwykle zawierają mniejszą ilość mikroelementów i witamin niż te stosowane w chowie intensywnym.
Profilaktyka przede wszystkim
W chowie ekologicznym kurcząt szczególne znaczenie ma profilaktyka zootechniczno-weterynaryjna, przede wszystkim ze względu na bardzo ograniczone możliwości stosowania leczenia farmakologicznego oraz dostęp do wybiegów, które potęgują możliwość występowania chorób. Szczepienia profilaktyczne wykonuje się jedynie wówczas, gdy są wymagane urzędowo albo w okolicy gospodarstwa ekologicznego występuje choroba, której nie można opanować w inny sposób. Jeżeli mimo stosowania wszystkich możliwych środków zapewniających zdrowie ptaków, ulegną zachorowaniu lub zranieniu, natychmiast należy przystąpić do leczenia, a w razie konieczności odizolować je w innym pomieszczeniu. Leki konwencjonalne dopuszcza się tylko w przypadku konieczności ratowania życia lub ulżeniu w cierpieniu zwierząt. Przy podawaniu leków syntetycznych obowiązuje okres karencji wydłużony dwukrotnie w stosunku do wskazanego lub jeśli nie jest on określony to minimum 48 h. W gospodarstwie stosuje się jedynie preparaty homeopatyczne i leki roślinne w postaci np. wyciągów oraz esencji.
Wspomniana profilaktyka powinna również dotyczyć odpowiedniego doboru ras, prowadzenia chowu w warunkach zgodnych z wymaganiami gatunku, z dostępem do ruchu na świeżym powietrzu i naturalnego światła, wody i paszy o wysokiej jakości. Dużą wagę przypisuje się też higienie pomieszczeń, które powinny być zdezynfekowane z zastosowaniem dozwolonych środków, każdorazowo po zakończonym okresie odchowu kurcząt, usunięciu ściółki z pomiotem i wyczyszczeniu budynku. Należy dopilnować aby poidła i karmidła były czyste, a także dbać o jakość ściółki. Regularne odkażanie wybiegów zmniejsza ryzyko wystąpienia infekcji bakteryjnych, wirusowych i spowodowanych pierwotniakami oraz zapobiega inwazji pasożytów u ptaków, a tym samym minimalizuje zagrożenia chorobowe dla konsumenta mięsa. Z kolei zapewnienie kurczętom kąpieli piaskowej w systematycznie dezynfekowanym piasku daje ulgę i możliwość pozbycia się pasożytów skóry i piór.
W wyniku stosowania metod ekologicznej produkcji otrzymuje się kurczęta rzeźne ras rodzimych i ogólnoużytkowych odchowywanych nawet 16-18 tygodni o masie ciała ok. 1,5 kg przy i zużyciu 5-6 kg mieszanki. Z kolei kurczęta linii wolnorosnących, w ciągu 12 tygodni osiągają masę ok 3,0 kg przy całkowitym spożyciu ok. 9-10 kg mieszanki paszowej.
Opłacalność produkcji kurcząt metodami ekologicznymi jest uwarunkowana wieloma czynnikami. Na cenę tuszki, która powinna być proporcjonalnie wyższa od kurcząt fermowych, wpływają m.in. duże nakłady na produkcję roślinną i obniżenie plonów surowców paszowych wykorzystywanych w produkcji ekologicznej czy niższa wydajność i dłuższy odchów ptaków. Wiedząc, że zwierzę przebywało w warunkach dobrostanu i było żywione bardzo dobrymi paszami, cena za produkt o wyjątkowej jakości nie wydaje się jednak wygórowana.