Paweł Konieczka
Instytut Fizjologii i Żywienia Zwierząt im. Jana Kielanowskiego, PAN, Jabłonna
Jeżeli analizować produkcję w fermie drobiu nieco pod innym względem tj. w ujęciu ilościowym wytwarzanej masy produktu, nasuwa się oczywiste, aczkolwiek interesujące spostrzeżenie. Mianowicie bez względu czy na fermie utrzymywane są kury nioski czy kury mięsne, to największą ilościowo produkowaną masę stanowią odpady. Nie oznacza to oczywiście, że producenci drobiu powinni nastawić się wyłącznie na produkcję pomiotu, bo jest to najbardziej opłacalne. Chodzi tu o podkreślenie ważnego aspektu, którym jest ogromna ilość masy odpadów wytwarzanych przy produkcji zwierzęcej. Odpadów, których zagospodarowanie przysparza producentom drobiu poważne problemy.
Możliwości efektywnego zagospodarowania pomiotu drobiowego jest co najmniej kilka, spośród których należy wymienić: przeznaczenie go na cele nawozowe w rolnictwie, do rekultywacji gleb ubogich w materię organiczną, do pozyskiwania energii (biogazownie) czy wykorzystanie go jako dodatek do pasz dla innych grup zwierząt np. bydła mięsnego lub ryb (w Polsce niedopuszczalne).
Spośród wymienionych możliwości, w naszym kraju najczęściej pomiot drobiowy wykorzystywany jest do nawożenia gleb (rolnictwo) lub do produkcji różnego rodzaju podłoża organicznego np. do uprawy pieczarek. Chociaż w ostatnim czasie w Polsce znacznie wzrosło także wykorzystanie odpadów do produkcji energii, to jednak w porównaniu z naszymi zachodnimi sąsiadami (gdzie pozyskiwanie energii z biomasy jest zjawiskiem znacznie bardziej powszechnym) jest to w naszym kraju zjawisko wciąż o skali marginalnej.
Wykorzystanie pomiotu na cele nawozowe
Aby odpady z produkcji zwierzęcej można było wykorzystać na cele nawozowe powinny one charakteryzować się odpowiednim składem chemicznym, który zapewni dobre warunki do wegetacji roślin. Pod tym względem odpowiednio przygotowany pomiot drobiowy zaliczany jest do nawozów organicznych o wysokiej przydatności na cele nawozowe – głównie ze względu na wysoką zawartość pierwiastków niezbędnych dla roślin uprawnych (tabela 1).
Zaletą wykorzystania pomiotu drobiowego na cele nawozowe jest możliwość zagospodarowania w ten sposób ogromnej ilości odpadów z fermy. Takie rozwiązanie jest także opłacalne dla producentów drobiu, gdyż z jednej strony pozwala uniknąć kosztów związanych z magazynowaniem pomiotu na fermie, a z drugiej strony może nawet przynosić dochody jeżeli udałoby się znaleźć odbiorców (np. okolicznych rolników) na ten wartościowy nawóz.
Istnieją jednak także ograniczenia w kwestii wykorzystywania odchodów zwierzęcych na cele nawozowe np. stosowanie nawozów organicznych jest niedopuszczalne w okresie zimowym gdyż powoduje to niekorzystne zmiany w środowisku glebowym i środowisku wód gruntowych. Także wymogi co do składu mikrobiologicznego (występowanie patogenów) decydują czy dany materiał może być wykorzystany do nawożenia gleb. Oznacza to, że postępowanie z pomiotem na fermie musi być dokładnie zaplanowane, aby umożliwić efektywne zagospodarowanie całości produkowanej masy organicznej na cele nawozowe.
Wykorzystanie pomiotu na cele energetyczne
Chociaż ten sposób zagospodarowania odpadów z produkcji zwierzęcej nie jest w naszym kraju powszechny, to warto rozważyć jego zalety. Ważną zaletą tego rozwiązania jest możliwość wyprodukowania na bazie odpadów z kurnika, energii elektrycznej i cieplnej, która może pokryć zapotrzebowanie energetyczne fermy. Kolejną zaletą jest fakt, iż do produkcji biogazu można użyć praktycznie każdej biomasy. Dla producentów drobiu oznacza to możliwość zagospodarowania prócz pomiotu także padłych ptaków. Jest to istotne, gdyż na utylizację padłych ptaków producenci muszą ponosić duże koszty. Użycie do produkcji biogazu zarówno pomiotu, jak i padłych zwierząt pozwala w bezpieczny i efektywny sposób (ze względu na proces higienizacji i fermentacji, który eliminuje patogeny) zagospodarować te uciążliwe dla środowiska odpady. Jest to także skuteczne rozwiązanie dla zapewnienia higieny na fermie, gdyż odchody zwierząt i padłe ptaki, które są potencjalnym źródłem patogenów szybko zostają unieszkodliwione. Po procesie fermentacji odpady są już nieszkodliwe pod względem patogenów, a także są materiałem o znacznie ograniczonym poziomie wydzielania odorów (rysunek 1), który po odpowiedniej certyfikacji także nadaje się na cele nawozowe.
Wadą tego typu rozwiązania jest duży koszt budowy i uruchomienia instalacji do przetwarzania masy organicznej na cele energetyczne. Pomimo oszczędności z tytułu zakupu energii elektryczne i cieplnej, okres zwrotu inwestycji jest stosunkowo długi przy jednocześnie znacznych nakładach środków finansowych. Ponadto brak jest odpowiednich regulacji prawnych czy programów wspierających w Polsce, które ułatwiłyby właścicielom ferm wykorzystywanie takich rozwiązań do postępowania z odpadami.
Co postępowanie z odpadami oznacza dla organizacji pracy na fermie?
Efektywne zagospodarowanie odpadów z produkcji zwierzęcej (pomiot, padłe ptaki) stanowi duże wyzwanie dla właściciela fermy. Magazynowanie odpadów na terenie fermy jest czynnikiem niekorzystnie wpływającym na warunki zoohigieniczne dla ptaków, dlatego odpady powinny być skutecznie i szybko unieszkodliwiane. Z drugiej strony postępowanie z tak dużą ilością produkowanej biomasy wymaga często kosztownych rozwiązań (np. kosztów związanych z wywozem odpadów z fermy, transportem do miejsca utylizacji itd.), na które nie każdy producent może sobie pozwolić. Dlatego bez względu jaki sposób zagospodarowania odpadów (wykorzystanie na cele nawozowe czy na cele energetyczne) jest przyjęty na fermie, należy już na samym początku odpowiednio dopracować organizację produkcji, tak aby ułatwić to zadanie. Trzeba zwrócić uwagę, jaki rodzaj ściółki będzie wykorzystywany w kurniku ponieważ będzie to miało znaczenie, czy pomiot będzie mógł być wykorzystany jako nawóz (np. słoma jest lepsza jako nawóz niż trociny). Także żywienie ptaków oraz zabiegi weterynaryjne mają duże znaczenie, ponieważ występowanie w odpadach pozostałości pestycydów, kokcydiostatyków, metali ciężkich, antybiotyków itd. ogranicza w znacznym stopniu późniejsze wykorzystanie tych odpadów na cele nawozowe. O tym jak zostaną wykorzystane odpady z produkcji trzeba pomyśleć jeszcze za nim ptaki zostaną wstawione do kurnika.
Można postawić pytanie – do tej pory nie było większego problemu z zagospodarowaniem odpadów z fermy, więc czy rzeczywiście jest to istotny problem?
Otóż jest to istotny problem choćby ze względu na programy operacyjne UE wspierające produkcję rolniczą (także drobiarską). Prawdopodobnie programy te w znacznie większym stopniu będą uzależniać możliwość wsparcia producentów jeżeli produkcja odbywa się przy zachowaniu zasad ochrony środowiska. Oznacza to, że wzmożone kontrole mogą doprowadzić do tego, iż właściciele ferm będą mieli problemy z udowodnieniem, że odpady z ich ferm są utylizowane w odpowiedni sposób. Może także się zdarzyć, że producenci drobiu nie będą mogli skorzystać z różnych form wsparcia produkcji ze względu na niedopracowany system postępowania z odpadami na fermie. Warto więc już pomyśleć jakie rozwiązanie będzie najlepsze dla własnej fermy, aby uniknąć problemów związanych z zagospodarowaniem produkowanych odpadów.