Anita Zaworska
Katedra Żywienia Zwierząt i Gospodarki Paszowej
Uniwersytet Przyrodniczy Poznań

Okres odsadzenia prosiąt jest elementem kluczowym dla użytkowości zwierząt przeznaczonych do dalszego chowu. Jakość odsadzanych prosiąt decyduje o wskaźnikach produkcyjnych, co w efekcie wpływa na ekonomikę produkcji. Okres okołoodsadzeniowy jest jednym z krytycznych momentów w hodowli trzody chlewnej, w którym to występuje zwiększona podatność prosiąt na problemy zdrowotne.

W odchowie prosiąt bardzo wiele czynników odgrywa istotną rolę. Na bezpieczny odchów prosiąt wpływają warunki utrzymania, warunki środowiskowe, sposób i jakość żywienia oraz opieka nad zwierzętami. Zwierzęta gospodarskie, w tym trzoda chlewna niejednokrotnie poddawane są stanom stresowym. Pojęcie stresu zostało definiowane na wiele sposobów, jednak najłatwiej można powiedzieć, że jest to reakcja organizmu na bodźce stresowe jakim poddawane jest zwierzę.

Najważniejszym stanem stresowym wystawiającym na próbę układ obronny organizmu wśród prosiąt jest okres odsadzenia od matki. W tym czasie zmienia się otoczenie, środowisko, personel, który dotychczas zajmował się zwierzętami. Gdy stres jest krótkotrwały organizm jest w stanie się przed nim obronić, jednak gdy jest on długofalowy dochodzi w organizmie zwierząt do niekorzystnych zmian wpływających na wzrost i produkcyjność zwierząt. W przypadku prosiąt dochodzi do obniżenia odporności, a co za tym idzie zwiększonej przydatności na czynniki chorobotwórcze. W tym czasie notuje się zmniejszone spożycie paszy oraz większą śmiertelność. Aby temu zapobiec należy w jak największym stopniu ograniczyć stres związany z odłączeniem prosiąt od lochy. Zapewniając prosiętom troskliwą opiekę i pomoc w tym trudnym okresie, możemy spodziewać się, że odwdzięczą się nam one szybkim wzrostem bez zbędnych wydatków na opiekę weterynaryjną a co za tym idzie korzyści finansowe.
Należy pamiętać, że prosięta ze względu na specyficzną budowę i szereg przemian jakie zachodzą w przewodzie pokarmowym, są bardzo wymagającą grupą technologiczną. Warto zaznaczyć, że te liczne przemiany zachodzą w organizmie prosiąt już w pierwszym miesiącu życia zanim zwierzęta zaczną otrzymywać stałą paszę.

W Unii Europejskiej przyjmuje się, że minimalny okres przebywania prosiąt przy matce to 28 dni, chyba że dobrostan i zdrowie matki lub prosiąt mogą być zagrożone. W literaturze zalecane jest aby prosięta przebywały przy losze ok. 30 dni, ponieważ okres ten nie może być zbyt krótki ani zbyt długi. Im krócej prosięta przebywają przy matce, tym gorzej przechodzą stres związany z odłączeniem. Prosięta odczuwają niepokój wiążący się z brakiem poczucia bezpieczeństwa oraz ciepła jakie miały dotychczas zapewnione przy matce. Sytuacja przynosi podobny skutek, w momencie gdy prosięta zbyt długo utrzymywane są przy losze, wtedy to zwierzęta zbyt mocno przyzwyczajają się, przez co rozłąka staje się dla nich bolesnym doświadczeniem.

Stres żywieniowy – problemy w funkcjonowaniu układu pokarmowego

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
W pierwszym okresie życia wzrost prosiąt jest bardzo intensywny, biorąc pod uwagę fakt, że podwojenie masy ciała ma miejsce już pod koniec pierwszego tygodnia życia. Z kolei intensywność przyrostów masy ciała prosiąt związana jest z wydajnością siary i mleka produkowaną przez lochy. Niewłaściwe postępowanie w pierwszych tygodniach z prosiętami, może prowadzić do wystąpienia szeregu problemów skutkujących nawet do masowych upadków zwierząt. Wysokie przyrosty masy prosiąt są możliwe do uzyskania pod warunkiem zachowania dobrego stanu zdrowotnego lochy, dobrego apetytu oraz odpowiedniej koncentracji składników pokarmowych. Celem podawania stałej paszy typu prestarter w pierwszych tygodniach jest przyzwyczajenie układu pokarmowego do pobierania i trawienia paszy stałej. Mimo wczesnego zainteresowania tą paszą podstawowym pokarmem dla prosiąt jest mleko matki. Jednak kontakt z paszą stałą przyspiesza rozwój układu pokarmowego prosięcia, pobudza produkcję enzymów trawiennych oraz poprawia adaptację do trawienia komponentów paszowych innych niż mleko.

Przy tak radykalnym postępowaniu z prosiętami jakim jest odsadzenie, tempo wzrostu zwierząt może być znacznie ograniczone, gdyż prosięta zostają pozbawione korzystnych składników zawartych w mleku lochy. W tym czasie zanika nabyta przez nie wraz z siarą odporność, a rozwój własnych mechanizmów obronnych nie jest jeszcze dostateczny. Jednocześnie prosięta, często pobierają zbyt mało wody i paszy. Pojawia się stan niedożywienia, który wpływa na morfologię i procesy fizjologiczne błony śluzowej jelita. Stan taki powoduje, że układ pokarmowy staje się „upośledzony”- następuje zmniejszenie produkcji kwasów żołądkowych i enzymów trawiennych oraz zmniejszona zdolność wchłaniania składników pokarmowych w jelicie cienkim. W czasie odsadzania należy pamiętać, aby żywić prosięta umiarkowanie paszami stosowanymi w czasie dokarmiania zwierząt, aby zapobiec zaburzeniom w trawieniu. W tym czasie spada produkcja kwasów żołądkowych i enzymów, ponieważ jeśli nie ma paszy, nie są wydzielane soki trawienne. W efekcie wzrasta wartość pH w żołądku i spada pojemność układu pokarmowego. Oznacza to, że pobrane składniki pokarmowe są tylko częściowo trawione i stanowią pożywkę dla chorobotwórczych bakterii E. Coli. Często prowadzi to do zachorowań m.in. ostra biegunka czy enterotoksemia, które zagrażają życiu zwierząt. Pod wpływem stresu może nastąpić osłabienie lub nawet zatrzymanie skurczów żołądka. Mogą pojawić się ostre i długotrwałe biegunki, które zakłócają równowagę bakteryjną jelit i uszkadzają jego nabłonek.
Zwierzęta źle przygotowane do trawienia są bardziej narażone na ryzyko wystąpienia choroby obrzękowej. Dlatego należy zadbać o to, aby pasza odsadzeniowa była wysokostrawna, chętnie pobierana i stymulowała pracę przewodu pokarmowego. Warto również wiedzieć, że zbyt obfite żywienie źle wpływa na zdrowie prosiąt, powodując często występowanie choroby obrzękowej, a także na przyszłą użytkowość przeznaczonych do dalszego chowu zwierząt. Występowaniu choroby obrzękowej towarzyszy produkcja toksyn przez chorobotwórcze bakterie. Choroba pojawia się nagle i trwa kilka dni. Obrzękówce sprzyja zwiększone pobieranie paszy przez prosięta, a najczęściej zapadają na nią największe prosięta, o dużym apetycie, bowiem pobierają one najwięcej paszy. Zjadana pasza nie zawsze jest trawiona w jelicie cienkim. Konsekwencją tego jest zaleganie w układzie pokarmowym, gdzie dla bakterii jest to doskonała pożywka. Powodem pojawienia się choroby jest bardzo często niedostateczne przygotowanie zwierząt do pobrania stałej paszy przy jednoczesnym pozbawieniu płynnego pokarmu od matki.

Decydujący wpływ na masę ciała prosiąt ma tempo wzrostu w okresie pierwszego tygodnia po odsadzeniu. Prosięta, które po odsadzeniu mają utrudnione warunki adaptacji do paszy stałej, a także te, które przebywają w złych warunkach środowiskowych, reagują brakiem przyrostów masy ciała. Skutkiem takiego stanu jest niska masa ciała w późniejszym wieku oraz znacznie wyższy wiek w dniu uboju. Dlatego kluczowym elementem uzyskania dobrych rezultatów w odchowie odsadzonych prosiąt jest pobieranie paszy.
Ewentualnym problemom okresu odsadzeniowego można zapobiegać już na etapie ustalania żywienia loch. Program żywienia loch ma ogromny wpływ na masę urodzeniową oraz odsadzeniową prosiąt, co w konsekwencji przekłada się na długość tuczu i ekonomię produkcji.
Pomocne dla poprawy funkcjonowania przewodu pokarmowego mogą okazać się dodatki paszowe ograniczające wzrost mikroflory chorobotwórczej. Do grupy dodatków paszowych można zaliczyć probiotyki, prebiotyki, symbiotyki, zioła, enzymy paszowe oraz sole i kwasy organiczne. Te produkty paszowe stymulują aktywność enzymów trawiennych poprzez obniżenie pH w układzie pokarmowym oraz poprawiają strawność paszy i przyswajalność składników pokarmowych.

Stres środowiskowy i socjalny– ustalanie hierarchii stada

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Prosięta są odsadzane od matki i przenoszone na odchowalnię do kojców grupowych. Oznacza to ogromny stres dla prosiąt, ponieważ na raz zmienia się bardzo wiele czynników: otoczenie, środowisko, personel, który dotychczas zajmował się zwierzętami, poidła, karmidła. Do nowego kojca przenoszone zostają również prosięta od innych macior. Powoduje to, że zachwiane zostaje poczucie bezpieczeństwa młodych zwierząt. W ciągu pierwszych 3 dni po odsadzeniu zwierzęta pobierają mniej paszy, co jest spowodowane brakiem obecności matki, walką o dominację w nowym miejscu oraz zapoznawaniem się z nowym środowiskiem.
Grupowanie zwierząt staje się podstawą do walk w celu ustalenia hierarchii nowego stada. Zewnętrznym objawem stresu socjalnego może być ssanie uszu czy ogona, zaś u innych prosiąt i niepokój. Niejednokrotnie kanibalizm pojawia się u prosiąt odsadzonych, którym nie zapewniono odpowiednich warunków środowiskowych, dających możliwość zaspokojenia potrzeb behawioralnych, jak ruch czy zabawa. Agresja w okresie odsadzeniowym wynika w głównej mierze ze zbyt dużego zagęszczenia w kojcach, zaburzenia struktury socjalnej oraz wprowadzenia nowych osobników do grupy o ustalonej strukturze. Jednocześnie zagęszczeniu prosiąt pochodzących z różnych miotów, sprzyja rozprzestrzenienie się schorzeń bakteryjnych i wirusowych. Do momentu odsadzenia, zwierzęta miały stały dostęp do mleka matki oraz paszy, która dotychczas służyła im głównie do zabawy. Od tego momentu prosięta zdane są tylko na paszę jako jedyne źródło pożywienia. Brak pokarmu płynnego jakim jest mleko całkowicie dezorientuje prosięta, przez co mija sporo czasu zanim zwierzęta przyzwyczają się do nowej sytuacji i miejsca, stają się niespokojne i podatne na reakcje stresowe. Istotne jest zatem zapewnienie prosiętom dobrych warunków środowiskowych. Ważnym aspektem jest pomieszczenie, gdzie znajdować powinna się czysta sucha ściółka i zapewnione powinno być ciepło.
Stres w trakcie odsadzenia ma kluczowy wpływ na rozwój i funkcjonowanie prosięcia w dalszym etapie jego życia. Skutki są odczuwalne nie tylko przez zwierzę, ale również przez producenta żywca wieprzowego. Dlatego też, aby nie doszło do zbyt dużych strat w produkcji należy maksymalnie ograniczyć wszelkie bodźce stresowe związane z odsadzeniem prosiąt od lochy. Osłabienie wynikające z wykorzystania rezerw glukozy i tłuszczu organizmu do walki ze stresem powoduje osłabienie i spadek odporności prosięcia. Przy tak radykalnym postępowaniu jakim jest odsadzenie, spada ilość pobieranej paszy przez zwierzęta, przez co pojawia się stan niedożywienia, który wpływa na morfologię i procesy fizjologiczne błony śluzowej jelita.
Należy pamiętać, że odsadzenie prosiąt to stresogenne zjawisko, do którego zwierzęta należy odpowiednio przygotować i to jeszcze w trakcie przebywania przy matce. Ma to bowiem bardzo istotny wpływ na ich dalszy rozwój zwłaszcza emocjonalny, który rzutuje na rozwój fizyczny, tak ważny dla producenta żywca wieprzowego.

Podsumowując, należy podkreślić, że okres okołoodsadzeniowy ma zasadniczy wpływ na opłacalność produkcji. Sposób i jakość żywienia prosiąt w okresie przed i po odsadzeniowym wpływa na długość tuczu i decyduje o efektywności hodowli i użytkowaniu trzody chlewnej. ■