Archiwum

Damian Knecht, Kamil Duziński
Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu,
Instytut Hodowli Zwierząt,
Zakład Hodowli Trzody Chlewnej

Nieodłącznym problemem prowadzonej produkcji prosiąt są problemy zdrowotne nie tylko nowonarodzonych osobników, ale również stada podstawowego loch. Dzięki lochom możliwe jest prowadzenie całorocznej produkcji prosiąt. Produkcyjność stad podstawowych zmieniła się drastycznie na przestrzeni lat. Ciągła selekcja genetyczna doprowadziła do wysokiej plenności i uzyskiwania wyrównanego potomstwa.

Lochy rodzą obecnie od 10 do 16 prosiąt, a rocznie od 25 do 30 sztuk. Wielkość miotu wzrosła aż o 3 prosięta w czasie ostatnich 40 lat, a w niektórych krajach o ponad 5 prosiąt. Najnowsze porównania pokazują, że płody są o 40% cięższe niż kilkadziesiąt lat temu (Wykres 1). Selekcja w kierunku mięsności spowodowała, że matki są bardziej mięsne i charakteryzują się mniejszym pobraniem paszy. Jest to pewien problem ponieważ poprzez żywienie można wspomagać układ odpornościowy, co bezpośrednio przekłada się na status zdrowotny. Duża liczba czynników, które mogą wpływać bezpośrednio na lochy sprawia, że nie brakuje wciąż bezpośrednich lub pośrednich zagrożeń ze strony patogenów. Monitoring całego stada pozwala skutecznie reagować już w trakcie pierwszych niepokojących symptomów.

Współczesne lochy wchodzące w skład stada podstawowego zmuszone są do ciągłej produkcji prosiąt. Niestety ma to swoje odbicie w długotrwałym użytkowaniu. Szacuje się, że lochy w całym swoim życiu odchowują średnio zaledwie 30-40 prosiąt. W wielkotowarowej produkcji świń ok. 15% brakowanych loch charakteryzuje się zaledwie jednym oprosieniem, a średnia ilość urodzonych miotów waha się pomiędzy 3-4. Pilnym zadaniem jest wydłużanie okresu użytkowania loch, bowiem dopiero od 3 oproszenia lochy generują finansową opłacalność eksploatacji. W ciągu roku średnio 50% loch jest brakowanych, a większość przyczyn stanowią dysfunkcje rozrodcze, w tym nieskuteczność zapłodnień czy wczesna zamieralność płodów lub poronienia. Wskaźnik dysfunkcji rozrodczych wzrósł w ostatnich latach z 18% do niemal 25%. Pozostałe przyczyny stanowią kulawizny 11-14% i upadki loch w trakcie ciąży 4-7%. Zdrowie lochy i jej prosiąt ma ogromne znaczenie na uzyskanie odpowiedniej wagi miotu i stanu zdrowia prosiąt, wzrostu produkcji mleka do zakończenia laktacji, a w konsekwencji liczby odsadzonych prosiąt. Tylko najlepiej prowadzone stada w połączeniu z wysokim statusem zdrowotnym loch mogą osiągać 30 prosiąt od lochy w ciągu roku.
Owulacja występująca średnio między 30-40 godziną rui właściwej trwa 4-7 godzin. W tym czasie liczba owulujących jednorazowo pęcherzyków wynosi 1-25. Od tego ile komórek jajowych zostanie zapłodnionych i jak przebiegnie proces implantacji (występujący między 13 a 24 dniem) zależy liczba urodzonych prosiąt. Największą zamieralność zarodków odnotowuje się bowiem do 18 dnia ciąży. Norma fizjologiczna to ok. 20-30% obumartych embrionów. Cały urodzony miot stanowi więc od 55 do 65% liczby komórek jajowych, uwolnionych w trakcie owulacji przez lochę.
Istnieje wiele jednostek chorobowych loch, które prowadzą do słabych wyników w odchowie. Wymienia się jednak 3 najbardziej szkodliwe grupy:

1.    Infekcje macicy
Zakażenie macicy może wystąpić natychmiast po oproszeniu jeśli organizmy wywołujące je, które są powszechnie występującymi bakteriami ze środowiska (Staphylococcus, Streptococcus i E. coli), przedostają się do przewodu rozrodczego. Konsekwencją może być wzrost temperatury ciała powyżej 40°C, a co się z tym wiąże ospałość i poważne ograniczenie apetytu. Ważna jest zatem szybka identyfikacja i leczenie. Infekcje będą widoczne jako biały albo żółty wypływ z sromu, który czasem może zawierać krew. Temperatura lochy powinna być stale monitorowana, a antybiotyk podawany zgodnie z zaleceniami lekarza weterynarii. Zakażenia macicy mogą być również leczone prostaglandynami przez bezpośrednie wstrzyknięcie.

W przeciwdziałaniu tego typu infekcjom pomaga ściołowy system. W miejscach o częstym występowaniu tego problemu, dokładnemu przeglądowi należy poddać środki higieniczne do dezynfekcji, ponieważ nie działają być może skutecznie. Może również okazać się konieczne przeprowadzenie rutynowego leczenia antybiotykami na okres przed oproszeniem w ciężkich przypadkach.

2.    Infekcje gruczołu mlekowego
Wymienia się tutaj infekcje spowodowane przez te same bakterie, które powodują zakażenia macicy, co więcej te dwie infekcje często występują wspólnie lub zaraz po sobie. Objawy są bardzo zbliżone – wzrost temperatury, ospałość i brak apetytu, a także stwardnienie i zaczerwienienie jednego lub większej liczby węzłów chłonnych gruczołu mlekowego. Dobrą praktyką jest, aby sprawdzić stan gruczołu lochy w trakcie oproszenia, każde wykryte zgrubienia lub wzrost temperatury zwiastować mogą oznaki zapalenia. Leczenie polega na antybiotykoterapii lub podawaniu steroidów. Środki zapobiegawcze to głównie: zmiana środków dezynfekcyjnych, zmniejszenie podaży paszy na 4-5 dni przed wyproszeniem (ok. 1,8 kg dla loszek, 2,0 kg dla loch), zapewnienie odpowiedniego przepływu wody, unikanie wysokich temperatur i przeciągów w porodówce. Szybka identyfikacja i leczenie problemów gruczołu mlekowego pomoże uniknąć jego całkowitego uszkodzenia. Tylko sprawnie działający gruczoł mleczny jest w stanie wykarmić wszystkie uzyskane w miocie prosięta.

3.    Problemy z kończynami
Fizyczne obrażenia racic i nóg lub infekcje racic, są problemem w wielu stadach, które powstają głównie w okresie ciąży i karmienia. Lochy z urazem lub infekcją będą niechętnie wstawać, jeść, pić, powodując zmniejszenie produkcji mleka. Dlatego istotne jest na tyle wczesne rozpoznanie, aby problem był rozwiązany możliwie przed oproszeniem. Infekcje będą wymagać leczenia antybiotykami, ale utykanie spowodowane fizycznym uszkodzeniem wymaga prewencyjnego zastosowania choćby okładów i wzbogacenia podłoża w ściółkę. Zdrowie nóg i racic należy zawsze kontrolować przed wejściem lochy do kojca porodowego.

Podstawą do podjęcia decyzji o brakowaniu jest wiek lochy i liczba odchowanych miotów (6-7). U loch starszych następuje obniżenie cech rozrodczych: płodność, mleczność i opiekuńczość. Podstawowe przyczyny niezamierzonego brakowania to: brak rui i zaburzenia w rozrodzie, słaba kondycja samic, problemy z mlecznością i gruczołem sutkowym, schorzenia i urazy narządu ruchu. Żeby ograniczyć brakowanie niezamierzone należy zadbać o to, aby samice charakteryzowały się większą żywotnością, lepszym zdrowiem i zdolnością przystosowania się do określonych warunków utrzymania. Należy zwracać uwagę, aby w sposób naturalny i bez komplikacji rozmnażały się, a ich wzrost wynikał z określonych założeń genetycznych. Z zootechnicznego i ekonomicznego punktu widzenia ważną cechą samic są ich predyspozycje do długiego użytkowania rozpłodowego − tzw. długowieczności reprodukcyjnej (wykres 2).
Uszkodzenia na tle oksydacyjnym są dobrym wskaźnikiem stanu zdrowia i samopoczucia loch w odniesieniu do stresu, stanu odżywienia, eksploatacji, choroby. Zwiększony stres oksydacyjny jest odpowiedzialny za zaburzenia mleczności, rozrodczości i długowieczności loch. Wykazano nawet, że lochy które nie są w stanie zgromadzić odpowiednich rezerw w organizmie podczas ciąży są bardziej podatne na stres oksydacyjny.
Indywidualne kojce porodowe są powszechnie stosowane w celu dokładnej podaży paszy, a co się z tym wiąże przyjmowaniem określonej ilości energii. Obawy z zakresu dobrostanu zwierząt zapewne niedługo wymuszą stosowanie innych rozwiązań. Grupowe utrzymanie loch z kontrolowanym żywieniem wpływa na wzrost agresywnych zachowań pomiędzy lochami, występowaniu zachowań stereotypowych, zmniejszeniu się wyników reprodukcyjnych oraz pogorszeniu się statusu zdrowotnego loch zdominowanych.
Wysoka produkcyjność ma również odzwierciedlenie w większej produkcji mleka na przestrzeni ostatnich lat (wykres 3). „Zmuszenie” gruczołu mlekowego do produkcji większej ilości mleka skutkuje większym przepływem krwi przez listwę mleczną. Zbyt duże obciążenie w powiązaniu ze stresem poporodowym oraz nieodpowiednimi warunkami mikroklimatycznymi może przyczynić się do zapalenia wymienia oraz bezmleczności czasowej lub stałej. Osłabiona zdolność do produkcji mleka ma bezpośredni wpływ na zdrowie i rozwój prosiąt ssących.

Podnoszenie produkcji mleka powinno opierać się na powiększaniu gruczołu mlekowego podczas ciąży i laktacji, ponieważ synteza mleka zachodzi w komórkach nabłonka gruczołu mlekowego. Liczba komórek nabłonkowych sutka określa produkcję mleka. Stan odżywienia, a także inne czynniki wpływają na wzrost gruczołu sutkowego i tym samym produkcję mleka. Odpowiednie odżywianie loch ciężarnych i karmiących powinno zatem uwzględniać zwiększenie białka i zarazem zaspokojenie potrzeb aminokwasowych. Wiek lochy, wielkości miotu i stanu zdrowia są głównymi czynnikami, które powinny być brane pod uwagę przy określaniu potrzeb odżywczych dla odpowiedniego wzrostu gruczołu i produkcji mleka. Wzrost gruczołu sutkowego zależy od anatomicznej lokalizacji. Gruczoły sutkowe w środkowej części ciała (zwykle 4 i 5 para gruczołów piersiowych) rosną szybciej w czasie ciąży i osiągają większe rozmiary podczas oproszenia w porównaniu z częścią przednią (1, 2, i 3 para) i tylną (6, 7, i 8 para). Może to wynikać z tego, że więcej jest przestrzeni fizycznej dla wzrostu w środkowej części korpusu, natomiast części przednie i tylne ograniczone są przez kończyny. Przypuszcza się również, że dopływ krwi rozpoczyna się od środkowego miejsca, które wypada zazwyczaj na trzecim gruczole sutkowym, a następnie rozciąga się do przodu i tyłu ciała. Tym samym gruczoły sutkowe w środkowej lokalizacji mają większą szansę na uzyskanie pełniejszej substancji odżywczych w porównaniu z tymi w innych lokalizacjach (wykres 4).
Znaczącym zagadnieniem dla wielkotowarowych ferm trzody chlewnej jest zapewnienie ciągłości i niezmienności produkcji przez cały rok. Pracą hodowlaną trudno jest uzyskać wyraźną poprawę cech rozrodczych, w krótkim czasie. Nieustanne doskonalenie tych cech napotyka trudności z uwagi nie tylko na niską odziedziczalność, ale również inne czynniki, w tym sezon. Wraz z postępem można nawet mówić o zwiększającej się wrażliwości na środowisko. Osiągnięty wysoki poziom płodności loch wymusza ciągłe odnajdywanie rezerw w warunkach fizjologicznych i środowiskowych.
U dużej liczby loch obserwuje się sezonową zmienność, która wpływa na zakłócenia ciągłości produkcji prosiąt. Wspomniane zjawisko dotyczy głównie okresu letniego oraz wczesnej jesieni. Z naukowego punktu widzenia nosi ono miano syndromu letniej niepłodności. W zależności od systemu produkcji, wielkości obsady i przyjętych założeń technologicznych obiektu, obniżenie się efektywności produkcji, w tym okresie, szacuje się na poziomie 10-25%. Dotyczy to szczególnie: spadku wskaźnika skuteczności zapłodnienia, wydłużenia okresu jałowienia i zaburzenia objawów rujowych. Niski procent zapłodnień powiązany jest także z wczesnym zamieraniem embrionów w okresie tygodnia po ich implantacji, na skutek pogorszenia się warunków wewnętrznych macicy. Wysoka temperatura wpływa stresująco na lochy (stres cieplny), co zmienia fizjologię rozrodu wskutek jej działania na układy regulacyjne. Prawdopodobnie podczas stresu cieplnego uwalniane są nadmiernie kortykoidy, które z kolei hamują występowanie objawów rui. Akumulacja ciepła u świń powoduje zmiany w metabolizmie organizmu. Jeśli organizm zwierząt stałocieplnych (a do takich zalicza się świnie) nie znajduje się w warunkach optymalnych dla siebie, to mobilizacja układów wewnętrznych na utrzymanie temperatury odbywa się kosztem rezerw produkcyjnych i rozrodczych.
Loszka rozpoczyna swoje życie w hodowli z niskim poziomem odporności na wiele pospolitych chorób, które będzie napotykać w trakcie użytkowości rozpłodowej. Aklimatyzacja i programy szczepień muszą zatem być zaprojektowane tak, aby rozwijać odporność. Nie może ona po rozpoczęciu reprodukcji zapadać od razu na choroby, które wyraźnie obniżą jej produkcyjność. Podobnie szereg innych środków zapobiegawczych, takich jak procedury bezpieczeństwa (bioasekuracja), leczenie pasożytów, procedury zwalczania gryzoni i higiena ogólna mogą pomóc w osiągnięciu korzystnego środowiska dla zdrowia.
Wszystkie nowo zakupione osobniki są potencjalnym źródłem nowych patogenów, które mogą pojawić się w stadzie podstawowym loch. Poprzez stosowanie kwarantanny w pewnym stopniu można to ograniczyć. Kwarantanna powinna być również poparta odpowiednim monitoringiem w celu bieżącego określania stanu zdrowia, zwłaszcza tuż po pojawieniu się na fermie.
Za najczęstsze przyczyny niepowodzeń w procesie zapłodnienia świń wymienia się: niewłaściwą technikę krycia loch, nieprzestrzeganie optymalnego terminu krycia, nieodpowiednią stymulację seksualną, sezon, wiek i masę ciała loszek w momencie pierwszego skutecznego pokrycia, złą jakość nasienia, nieprawidłowe utrzymanie i żywienie rozpłodników, status zdrowotny. Niepłodność loch, jako skrajny przypadek, jest przeważnie efektem długotrwałego oddziaływania niekorzystnych czynników środowiskowych. Oprócz potencjału genetycznego zwierząt, na wyniki w rozrodzie, mają bowiem ogromny wpływ czynniki środowiskowe.
Unikanie potencjalnych problemów z chorobą najlepiej kontrolować za pomocą środków zapobiegawczych: szczepień, rutynowych zabiegów, dbałością o czynniki środowiskowe i prawidłowym zarządzaniem. Ponadto szybkie rozpoznanie i leczenie chorób przyczynia się do zminimalizowania strat wydajności. W ciągu ostatniego roku, wiele problemów zdrowotnych zostało określonych. Wszystkich jednostek chorobowych nie da się bezpośrednio wyeliminować z produkcji. Najważniejsza jest świadomość istniejących zagrożeń, które mogą wpływać na stado podstawowe loch i odpowiednia ochrona przed nimi. ■