Strefa Trzoda

Siła drzemiąca w naturze

 

Wioletta Biel

Ryzyko obecności pozostałości antybiotyków w mleku i mięsie oraz ich szkodliwy wpływ na zdrowie człowieka doprowadziły do wprowadzenia w 2006 r. w krajach Unii Europejskiej zakazu stosowania antybiotyków w paszach dla zwierząt. Stosowanie przez lata stymulatorów wzrostu, jako dodatku do pasz dla zwierząt gospodarskich, spowodowało uodpornienie się wielu patogenów na leki. Coraz częściej także zwraca się uwagę na pochodzenie i jakość żywności. Świadomość zagrożeń rośnie, wynikających ze stosowania środków chemicznych w rolnictwie oraz szkodliwości ich pozostałości w produktach spożywczych. Rośnie także popyt na produkty ekologiczne i tradycyjnie wytwarzane. Spowodowało to wzrost zainteresowania alternatywnymi stymulatorami wzrostu oraz wykorzystaniem ziół w profilaktyce i leczeniu zwierząt.

 

Zioła i preparaty na bazie roślin zielnych są przedmiotem szeregu badań ze względu na szerokie spektrum działania na organizm zwierząt. Zawierają wiele składników biologicznie czynnych w unikalnych kombinacjach, dzięki czemu każda roślina posiada swoiste właściwości. To właśnie dzięki tej grupie substancji rośliny zielne są coraz bardziej doceniane w żywieniu zwierząt. Poszczególne grupy roślin różnią się znacznie pod względem substancji czynnych. Niejednakowe jest również znaczenie żywieniowe i zakres stosowania różnych gatunków roślin. Substancje czynne występujące w surowcach roślinnych stanowią grupę związków o zróżnicowanej budowie chemicznej. Oprócz chemicznej klasyfikacji tych substancji są one w zależności od kryteriów podziału zaliczane do kilku kategorii. Biorąc pod uwagę ich powstawanie w roślinie zaproponowano ogólny ich podział na pierwotne i wtórne. Do substancji pierwotnych zalicza się w roślinie węglowodany, białka i tłuszcze pełniące podstawowe funkcje biologiczne. Substancje wtórne powstają w roślinie w wyniku wyspecjalizowanych procesów biochemicznych. To właśnie dzięki tej ostatniej grupie substancji rośliny zielne są coraz bardziej doceniane w żywieniu zwierząt. Zalicza się do nich połączenia o charakterze białkowym, polifenole, saponiny, flawonoidy, glukozydy sterydowe i cyjanogenne, glukozynolany, alkaloidy i inne. Na zawartość substancji czynnych w roślinach ma wpływ wiele czynników. Związki chemiczne są gromadzone w różnych częściach rośliny i w określonych fazach jej rozwoju, dlatego o wartości ziół w dużej mierze decyduje termin zbioru. Skład chemiczny ziół, a tym samym ich właściwości, zależą przede wszystkim od warunków środowiskowych, rodzaju gleby, pochodzenia geograficznego, terminu oraz sposobu zbioru, techniki przetwarzania i konserwacji oraz właściwego przechowywania.

               

Właściwości chemiczne ziół są uwarunkowane zawartością substancji biologicznie czynnych (tabela 1). W wielu pracach dotyczących różnych gatunków zwierząt wykazano, że substancje te działają: przeciwbakteryjnie, poprawiają funkcjonowanie systemu odpornościowego, co w efekcie zwiększa odporność zwierząt na infekcje bakteryjne i wirusowe, regulują apetyt i pobranie paszy przez zwierzęta poprzez oddziaływanie na cechy smakowe i zapachowe; regulują funkcje trawienne przewodu pokarmowego (sekrecję żółci, enzymów trawiennych i motorykę jelit), stymulują/osłabiają metabolizm organizmu, przyczyniając się do zmiany wykorzystania składników pokarmowych paszy, mogą kształtować pożądane przez konsumenta cechy jakościowe mięsa i tłuszczu. Często swoiste właściwości roślin leczniczych są wynikiem współdziałania wielu związków zawartych w roślinie (substancji czynnych), które mogą być gromadzone w różnych organach: łodygach, liściach, korzeniach, kłączach, kwiatach, owocach, nasionach itp.

               

W szeroko rozumianej fitoterapii istotne jest poznanie natury chemicznej związków biologicznie czynnych, ich właściwości i kierunku oddziaływania na organizm oraz ustalenie dopuszczalnej i bezpiecznej dawki. Aby wykorzystać ich różnorodną aktywność, często stosuje się mieszanki ziół. Zwiększa to zakres działania dodatku, chociaż utrudnia poznanie działania poszczególnych składników.

Adiuwanty

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Jedną z właściwości ziół jest nasilenie odpowiedzi immunologicznej, co jest określane jako adiuwancyjne właściwości ziół. Adiuwanty mają wydłużyć i przyspieszyć odporność poszczepienną oraz poprawić efektywność szczepionek. Do ważniejszych fitoadiuwantów zalicza się saponiny. Jest to obszerna grupa kompleksowych związków chemicznych występujących w roślinach. Saponiny są bezazotowymi związkami organicznymi niespotykanymi w świecie zwierzęcym. Składają się z części cukrowej (łańcucha 3-5 jednocukrów) oraz aglikonu – sapogeniny, mającego charakter sterolowy bądź trójterpenowy. Charakterystyczną cechą wielu saponin jest ich rozpuszczalność w wodzie i zdolność tworzenia trwałych pian. Niektóre z saponin znalazły zastosowanie jako adiuwanty w komercyjnych szczepionkach weterynaryjnych. Saponiny o właściwościach adiuwancyjnych zidentyfikowano dotychczas w wielu roślinach, wśród których należy wymienić zwłaszcza te od lat stosowane w tradycyjnej medycynie chińskiej, jak: żeńszeń prawdziwy (Panax ginseng), traganek błoniasty (Astragalus membranaceus, fot. 1), ponadto kwilalię właściwą (Quillaja saponaria), krzyżownicę wirginijską (Polygala senega), komosę ryżową (Chenopodium quinoa), akację karłowatą (Acacia concinna) i inne. W badaniach przeprowadzonych na świniach wykazano, że ekstrakt z żeńszenia używany łącznie ze szczepionką przeciwko różycy świń oraz przeciwko zakażeniom parwowirusowym powodował statystycznie istotny wzrost miana przeciwciał, pozostając bez wpływu na bezpieczeństwo stosowania szczepionek. Znaną rośliną stymulującą układ odpornościowy jest mydłodrzew właściwy (Quillaja saponaria, fot. 2), której korzeń zawiera do 10% saponin. Saponiny z tej rośliny są używane jako adjuwanty oraz jako składniki preparatów ziołowych. W badaniach na odsadzonych prosiętach określano wpływ czystych saponin z mydłodrzewu właściwego na status immunologiczny i stwierdzono korzystny wpływ na koncentrację immunoglobulin (IgG) i C-reaktywnych białek (CRP) we krwi, co wskazuje na potencjalne korzyści stosowania takiego dodatku u odsadzonych prosiąt. Saponiny obniżają napięcie powierzchniowe pomiędzy heterogennymi układami, mają właściwości hemolityczne oraz łączą się z cholesterolem. Wspomniane obniżenie napięcia powierzchniowego w roztworach wodnych przejawia się efektem pienienia. Zainteresowanie saponinami wzrosło w XX wieku, kiedy to podjęto liczne badania nad ich strukturą i zastosowaniem jako prekursorów kortyzonu – hormonu pierwotnie wyizolowanego z kory nadnerczy i w późniejszym okresie również zsyntezowanego z kwasów żółciowych. Jedną z najważniejszych saponin z punktu widzenia farmaceutycznego jest diosgenina. Diosgenina, a także jej połączenia z cukrami, zwane ogólnie glikozydami diosgenylu mają właściwości przeciwzapalne, antyseptyczne, hemolityczne, bakteriobójcze, przeciwgrzybicze oraz co bardzo istotne wykazują aktywność cytotoksyczną w stosunku do komórek nowotworowych. Polskim surowcem zielarskim zawierającym diosgeninę są nasiona kozieradki pospolitej (Trigonella foenum-graecum). Odnotowano również inne działania tej saponiny – między innymi hipocholesterolemiczne. Saponiny np. z Yucca schidigera, ograniczają wytwarzanie amoniaku w przewodzie pokarmowym zwierząt, dzięki czemu zmniejsza się także emisja amoniaku do środowiska i poprawia dobrostan zwierząt, przebywających w pomieszczeniach. Niektóre z saponin są truciznami, mogącymi spowodować hemolizę czerwonych krwinek.

Alkaloidy

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Produktami ubocznymi roślin, wywodzącymi się głównie z aminokwasów, mające charakter organicznych zasad zawierających azot są alkaloidy. Występują one w całym świecie roślinnym, w mikroorganizmach, grzybach oraz u niektórych zwierząt. Znanych jest ponad 12 tysięcy różnych alkaloidów, które znajdują się głównie w nasionach, korzeniach, liściach i korze roślin. Najwięcej gatunków roślin zawierających alkaloidy znajdujemy w rodzinach jaskrowatych, psiankowatych i makowatych. Są to metabolity wtórne rozpowszechnione w świecie roślinnym i wykazują pewne podobieństwo do amin biogennych powstających w ciele zwierząt i w roślinach – w wyniku rozkładu substancji azotowych. Posiadają silne działanie fizjologiczne. Większość z nich to silne trucizny roślinne. Do alkaloidów, oprócz narkotyków, nikotyny i składników używek, należą substancje występujące w paszach i surowcach spożywczych. Pasze zawierające alkaloidy (łubin gorzki, liście i susze z Leucaena) powinny być stosowane w ilościach kontrolowanych, nie powodując jeszcze powstawania objawów toksyczności. Nawet niewielka ilość alkaloidów może być groźna dla świń powodując zatrucia pokarmowe, zakłócenia w sprawnym funkcjonowaniu systemu nerwowego, a także zapalenie wątroby i związaną z tym żółtaczkę. Do najbardziej znanych alkaloidów o działaniu leczniczym należą:

■             atropina – pobudza ośrodkowy układ nerwowy, usuwa skurcze przewodu pokarmowego, rozszerza źrenice,

■             brucyna,

■             chinina – działa przeciwgorączkowo, niszczy zarazki malarii,

■             kodeina – działa przeciwkaszlowo,

■             kofeina – pobudza układ krążenia, zmniejsza senność,

■             kokaina,

■             meskalina,

■             morfina – działa przeciwbólowo, znieczulająco,

■             nikotyna,

■             rozerpina,

■             strychnina,

■             teobromina,

■             chelidonina (łagodzi skurcze jelitowe), taksol (pobudzające i tonizujące układ nerwowy, przeciwnowotworowe działanie).

Kłącze paproci narecznicy samczej (Rhizoma Filicis maris) zawiera alkaloid filicynę. Jej sporadyczne spożycie ma na celu pozbycie się pasożytów. Filicyna zawarta w paproci poraża mięśnie tasiemców, tęgoryjców i motylicy. Godna uwagi jest stosunkowo wysoka aktywność przeciwgrzybicza alkaloidów wyizolowanych z czosnku neapolitańskiego (Allium neapolitanum) wobec grzybów z rodzaju Aspergillus fumigatus, A. niger, A. terreus, Candida albicans, C. tropicalis, C. glabrata, Trichosporon beigelii, Trichosporon cutaneum oraz Trichophyton mentagrophytes var. interdigitale.

Glikozydy

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Glikozydy są związkami szeroko rozpowszechnionymi w przyrodzie. Składają się z dwóch części: nieaktywnej, którą najczęściej stanowi cukier (np. glukoza) i aktywnej, zwanej glikonem, mającej działanie terapeutyczne. Z punktu widzenia budowy chemicznej można wyróżnić:

■Glikozydy goryczane (tioglikozydy/glukozynolany): zawierają siarkę związaną organicznie, występują głównie w roślinach krzyżowych, towarzyszący im enzym mirozynaza rozkłada je na glukozę i izotiocyjaniany, nitryle a w dalszej kolejności VOT (5-winylo-oksazolidinetion). Znaleźć je można w chrzanie, nasionach gorczycy białej, czarnej, kapuście, nasionach rzepaku, rzodkiewce. Toksyczne działanie polega na szkodliwym wpływie na wątrobę i nerki, a także zaburzeniach jodu w organizmie i powiększeniu tarczycy. Badania wskazują, że niektóre rośliny krzyżowe wykazują hamujący wpływ na rozwój nowotworów. Niektóre produkty rozpadu glukozynolanów uczestniczą bowiem w tworzeniu w organizmie systemów enzymatycznych skierowanych przeciwko czynnikom rakotwórczym.

■Glikozydy cyjanogenne: utworzone z komponentu cyjanowego i cukru prostego, wskutek enzymatycznego rozkładu powstaje trujący cyjanowodór. Głównym cyjanoglukozydem występującym w manioku, fasoli i nasionach kauczukowca jest linamaryna, w koniczynie i komosie dominuje lotaustralina lub linamaryna, w nasionach lnu – linamaryna, trawy zawierają durrynę, triglocinę i taksyfilinę. Przy ciągłym podawaniu ich w mniejszych ilościach mogą powodować zmiany w systemie nerwowym. Toksyczne działanie cyjanogenów uwarunkowane jest nie tylko ich ilością w roślinie, ale także zawartością enzymów uwalniających cyjanowodór.

■Glikozydy antrachinowe: w zależności od stopnia utlenienia dzielą się na antrachinony, antrony i antrole, a grupami aktywnymi są grupy hydroksylowe. Produkty hydrolizy i redukcji drażnią błony śluzowe wzmagając sekrecję i perystaltykę jelit oraz hamują resorpcję wody. Mają zastosowanie w chorobach przewodu pokarmowego, a także jako środki przeczyszczające (kłącze rzewienia, kora kruszyny pospolitej).

■Glikozydy nasercowe: substancje charakteryzują się bardzo gorzkim smakiem, regulujące pracę mięśnia sercowego, obniżają ciśnienie krwi i pobudzają pracę nerek. Są silnie toksyczne przy przedawkowaniu (zatrzymanie akcji serca). U zwierząt szkodliwe działanie ujawnia się w przypadku obecności trujących chwastów w paszy (naparstnica, miłek, konwalia, strofantus).

■Glikozydy fenolowe: substancje obdarzone charakterystycznym zapachem, wykazują działanie przeciwgorączkowe, przeciwzapalne, przeciwbólowe i przeciwzakrzepowe. Występują w takich roślinach jak mącznica lekarska, borówka, wrzos.

Połączenia fenolowe

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Połączenia fenolowe stanowią dużą i zróżnicowaną grupę substancji będących najczęściej metabolitami. Cechą charakterystyczną budowy chemicznej tych związków jest obecność pierścienia aromatycznego, przy czym część z nich występuje w formie glukozydów. Do substancji fenolowych w roślinach należą związki o budowie prostej (m.in. aminokwasy aromatyczne, kwas salicylowy i cynamonowy) lub złożonej (tokoferole, menadiony, ligany, flawonoidy oraz taniny). Wiele połączeń fenolowych występujących w roślinach korzystnie działa na organizm, jako biostymulatory oraz wychwytywacze wolnych rodników.

               

Taniny, zwane wcześniej garbnikami z uwagi na własności wykorzystywane przy wyprawianiu skór zwierzęcych, są złożonymi związkami polifenolowymi. Mają wspólną cechę – koagulują białko. Ich wartość lecznicza polega głównie na właściwościach ściągających: koagulując białka błony śluzowej oraz tkanek, tworzą warstwę izolacyjną i ochronną, wskutek czego zmniejsza się podrażnianie na ból; hamują drobne krwawienia. Taniny poprzez zmniejszenie przepuszczalności błon śluzowych mogą działać przeciwbiegunkowo. Mają także działanie antybakteryjne i przeciwzapalne. Stosuje się je również wewnętrznie w przypadku nieżytu jelit, biegunek, schorzeń pęcherzyka żółciowego, a także jako „odtrutka” na zatrucia alkaloidami roślinnymi. Taniny są szeroko rozpowszechnione w materiale roślinnym i często występują razem z innymi substancjami fenolowymi. W paszach, w większych ilościach występują w ziarnie sorga, bobie, nasionach rzepaku, jęczmieniu i wielu innych. Znajdują się również w korze dębu, liściach malin, jeżyn, zielu rzepiku pospolitego, korzeniu pięciornika kurzego ziela, rdeście wężowniku, krwiściągu lekarskim. Warto podkreślić, że w przewodzie pokarmowym zwierząt taniny tworzą nierozpuszczalne kompleksy z białkiem paszy i na tym głównie polega ich działanie antyodżywcze. W intensywnym żywieniu zwierząt monogastrycznych unika się zbyt wysokiej zawartości tanin w paszy.

Flawonoidy

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Metabolitem wtórnym, na który warto zwrócić uwagę są flawonoidy zwane „wymiataczami wolnych rodników”. Z uwagi na budowę chemiczną zaliczane są do grupy substancji fenolowych lub do glukozydów. Należą tutaj roślinne flawony, flawonole, antocyjany i izoflawony. Z żywieniowego punktu widzenia największe znaczenie mają związki zaliczane do dwóch ostatnich grup. Flawonoidy to grupa organicznych związków chemicznych, spełniających funkcję barwników, przeciwutleniaczy i naturalnych insektycydów oraz fungicydów. Nadają one intensywny kolor i ograniczają szkodliwy wpływ promieniowania ultrafioletowego. Flawonoidy znajdujące się w rumianku, czosnku lub kozieradce, są naturalnymi przeciwutleniaczami. Działają rozkurczowo na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego i dróg żółciowych. Mają właściwości przeciwzapalne. Badania wykazały, że flawonoidy zawarte w rumianku, jako dodatku do paszy dla macior korzystnie wpływają na przebieg porodu i zdrowotność nowo urodzonych prosiąt.

Olejki eteryczne

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Olejki eteryczne tworzą się u wielu roślin jako produkty metabolizmu wtórnego. W ich skład wchodzą lotne substancje zapachowe o konsystencji oleju. Należą do nich mieszaniny różnych związków alifatycznych, aromatycznych, terpenów, alkoholi i fenoli, węglowodorów i aldehydów, ketonów i estrów. Wyodrębnione czyste substancje z olejków eterycznych wykorzystywane są w medycynie (kamfora, mentol). Olejki eteryczne mają bardzo różnorodne działanie fizjologiczne. Działanie olejków eterycznych polega na poprawie ukrwienia i zwiększenia czynności wydzielniczych, wpływie odkażającym i bójczym na mikroorganizmy chorobotwórcze, przyspieszaniu przemiany materii, działaniach przeciwbólowych, kojących i rozkurczowych. Mogą działać drażniąco na skórę i błonę śluzową (lawenda, mięta, rozmaryn), wykazują też właściwości dezynfekujące i antybakteryjne (tymianek pospolity). Z organizmu zwierzęcia są wydalane przez płuca oczyszczając w ten sposób drogi oddechowe (biedrzeniec anyżu, koper włoski). Olejki eteryczne pobudzają perystaltykę jelit, mają właściwości żółciopędne. Zioła zawierające olejki eteryczne podnoszą walory smakowe paszy (biedrzeniec anyżu, lebiodka pospolita, kminek zwyczajny, koper włoski, macierzanka piaskowa). Są naturalnymi komponentami, które produkuje roślina w celu zabezpieczenia się przed infekcjami bakteryjnymi. Mogą one być z powodzeniem stosowane jako przeciwbakteryjne dodatki paszowe. Olejki eteryczne przenikają ścianę komórkową bakterii, zapobiegając tworzeniu się ich przyczepnych elementów. Jak wykazały badania skuteczność ich można zwiększyć przez połączenie z kwasami organicznymi. Jedną z najbardziej znanych roślin zaliczanych do fitoncydów, o silnym działaniu hamującym na liczne szczepy bakterii chorobotwórczych jest lebiodka pospolita (Origanum vulgare, fot. 4). Zawiera ona karwakrol i tymol odznaczające się silnym działaniem bakteriostatycznym w stosunku do patogennej mikroflory jelit. Olejek eteryczny z oregano zawiera ponad 30 aktywnych substancji, większość o charakterze fenolowym, które mają szerokie spektrum działania. W badaniach wykazano, że olejek eteryczny z oregano ma nie tylko działanie antybakteryjne, ale również chroni śluzówkę przed inwazją bakterii patogennych i zapobiega resorpcji toksyn. Stwierdzono również, że olejek z lebiodki pospolitej ma korzystny wpływ na status immunologiczny u rosnących świń.

               

Substancje aktywne pozostają w stanie równowagi fizjologicznej z innymi substancjami danej rośliny, przez co mają lepszy wpływ na organizm. Istotne są również interakcje antagonistyczne i synergizm, jakie zachodzą między poszczególnymi składnikami czynnymi obecnymi w ziołach. Należy uwzględnić gatunek zwierząt, stan fizjologiczny, wiek, kierunek produkcji oraz zakładany cel przy suplementacji mieszaniną ziół. W aspekcie ekonomicznym wprowadzanie ziół ma poprawić efekty produkcji zwierzęcej, zwiększając przyrost masy ciała oraz wykorzystanie paszy. Stosowane są również w celach uzyskania produktów zwierzęcych o zmienionych korzystnie właściwościach sensorycznych i dietetycznych, w tym zmianie profilu kwasów tłuszczowych.

Warto stosować zioła ogólnodostępne, które urozmaicają paszę, wzbogacają ją w wartościowe substancje odżywcze i stymulują metabolizm. Suplementacja ziołowa może być stosowana przez pojedyncze zioła bądź standaryzowane ekstrakty roślinne. Ze względu na szeroką gamę substancji czynnych zawartych w ziołach sporządza się również mieszanki ziołowe, uzyskując działanie synergistyczne. Preparaty z większą ilością komponentów wykazują skumulowane pozytywne działanie na organizm świni. Dodatek można konkretnie dopasować do wybranej grupy produkcyjnej. Substancje aktywne biologicznie, zawarte w ziołach charakteryzują się mocnym działaniem, dlatego ich dawkowanie do paszy nie może być zbyt duże. Nawet niewielka zawartość w paszy dodatku ziołowego może być skuteczna. Stosowanie ziół bogatych w substancje biologicznie czynne może obniżyć koszty produkcji i poprawić rachunek ekonomiczny chowu oraz hodowli zwierząt.  ■

© 2020 Pro Agricola dom wydawniczy

Wykryto AdBlocka

 

Utrzymanie tej strony jest możliwe dzięki przychodom z reklam.
Aby móc dalej przeglądać tę stronę, prosimy o wyłączenie AdBlocka.