Henryka Korytkowska
UTP Bydgoszcz
W numerze 4/2011 (37) Indyka Polskiego zaprezentowano pierwszą część artykułu pt. „Do czego mogą doprowadzić niedobory witamin?”, w którym charakterystyce poddano witaminy rozpuszczalne w tłuszczach (A, D, E oraz K). W numerze bieżącym zaprezentowane zostaną pozostałe witaminy, które z chemicznego punktu widzenia rozpuszczalne są w wodzie. Witaminy te w organizmach zwierząt odgrywają szereg ważnych funkcji, które nie mogą odbywać się przy udziale jakichkolwiek innych związków chemicznych.
Witamina C (kwas askorbinowy) – w odróżnieniu od ssaków naczelnych, w tym także człowieka większość ptaków posiada zdolność syntezy witaminy C we własnym organizmie. Proces ten odbywa się na drodze przemian D-glukozy zachodzących w wątrobie, nerkach czy ścianach jelita. Ewentualne niedobory jakie mogą pojawić się w stadach spowodowane są najczęściej czynnikami takimi jak: gatunek, płeć i wiek ptaków, sposób i warunki utrzymania lub czynnikami zewnętrznymi tj. np. porą roku. Sytuacje, w których poziom wytwarzanej w organizmie ptaków witaminy C jest niewystarczający to sytuacje pojawiające się najczęściej na fermach hodowlanych, gdzie zwierzęta ze względu na zbyt duże zagęszczenie czy wysoką temperaturę narażone są na stres.
Zmniejszenie poziomu kwasu askorbinowego w organizmach ptaków prowadzi najczęściej do spadku odporności, zwiększonego poziomu stresu, co przekłada się na niskie wyniki w produkcji. Liczne doświadczenia naukowe udowodniły także pozytywny wpływ dodatku witaminy C w paszy na wzrost nieśności drobiu a także budowę skorupy jaja.
Kwas askorbinowy w organizmie drobiu pełni bardzo ważną funkcję jaką jest regulacja poziomu kortykosteronu oraz innych hormonów takich jak np. adrenalina. Witamina C uczestniczy także w procesach metabolizmu tyrozyny czy powstawania kolagenu. Dawka kwasu askorbinowego podawanego ptakom nie jest jednoznacznie określona. Przyjmuje się, że dla prawidłowego wzrostu i rozwoju drobiu optymalna ilość tej witaminy w zależności od wieku i typu użytkowego mieści się w granicach 100-300 mg na 1 kg paszy. Dawkę witaminy C należy zwiększyć w momencie, gdy ptaki narażone są na stres wynikający np. z podwyższenia temperatury czy wykonywanych w stadzie zabiegów zootechnicznych.
Witaminy z grupy B
Witamina B1 (tiamina) – po raz pierwszy została opisana w XIX wieku przez Cristiaana Eijkmana i powiązana z chorobą beri beri. Zapotrzebowanie organizmu ptaków na tiaminę jest niewielkie. Zasadniczo wpływa ona na pobudzenie kwasów żołądkowych w organizmie ptaków, co ma związek z większym i lepszym wykorzystaniem przez zwierzęta zadawanej im paszy. Poza tym odgrywa rolę w procesach przemiany węglowodanów, kwasów nukleinowych oraz pobudza działanie niektórych hormonów.
Niedobory witaminy B1 związane są najczęściej z porażeniem układu nerwowego oraz objawami takimi jak osłabienie mięśni kończyn. Dodatkowo obserwuje się również upośledzenia w funkcjonowaniu układu krwionośnego i pokarmowego. Źródłem tiaminy mogą być różnego rodzaju zboża, rośliny strączkowe, słonecznik oraz drożdże. Witamina B1 zgromadzona jest przede wszystkim w zewnętrznej warstwie ziaren zbóż. Każdy proces technologiczny obróbki ziarna powoduje zubożenie ewentualnej paszy w tiaminę.
Witamina B2 (ryboflawina) – odkryta w XX wieku przez R. Kuhna, syntetyzowana w organizmie ptaków w jelitach ślepych, odgrywa ważną rolę, wchodzi w skład najważniejszych dawców i odbiorców elektronów w układzie oksydacyjno-redukcyjnym przemiany tłuszczów i węglowodanów. Bierze udział w prawidłowym funkcjonowaniu układu nerwowego, błon śluzowych, dróg oddechowych czy śluzówki przewodu pokarmowego. W połączeniu z witaminą A witamina B2 odgrywa bardzo ważną rolę w funkcjonowaniu narządu wzroku.
Niedobory ryboflawiny powodują spadki przyrostu masy ciała oraz zapalenia skóry. Przy reprodukcji niedobory witaminy B2 powodują spadek nieśności. Dodatkowo obserwuje się pogorszenie wzroku, dystrofie mięśni a nawet paraliż. Kluczowym objawem prowadzącym do zdiagnozowania awitaminozy w przypadku ryboflawiny są przykurcze palców chorego drobiu obserwowane zwłaszcza u młodych ptaków. Odpowiednio wczesne podanie ryboflawiny (tylko w przypadku gdy nerwy obwodowe nie zostały uszkodzone) prowadzi do powrotu do zdrowia.
Dobrymi źródłami witaminy B2 są różnego rodzaju zielonki, susze paszowe, żółtko jaja a także drożdże.
Witamina B3 (niacyna, witamina PP, kwas nikotynowy, amid kwasu nikotynowego) – bardzo często nazywana również witaminą PP, syntetyzowana w organizmie z tryptofanu, jednak bardzo często w ilościach nie wystarczających, dlatego należy dostarczać ją wraz z mieszanką paszowa.
Po raz pierwszy opisano ją w XIX wieku i nazwano wówczas „czynnikiem zapobiegającym pelagrze” ang. Pellagra-Preventing factor (stąd popularna nazwa witamina PP) czyli chorobie powodującej zaczerwienienie oraz chropowatość skóry. W organizmie zwierzęcym witamina B3 bierze udział w syntezie i rozkładzie aminokwasów, węglowodanów i kwasów tłuszczowych. Przez organizm wykorzystywana jest także do tworzenia czerwonych krwinek, hormonów płciowych oraz regulacji poziomu cholesterolu. Poprawia również kondycję skóry ptaków. Podobnie jak w przypadku innych witamin z grupy B, niedobory amidu kwasu nikotynowego objawiają się spadkiem przyrostów i nieśności, na ciele ptaków pojawiają się zmiany skórne oraz zaburzenia w prawidłowym funkcjonowaniu organizmu.
Dobrym źródłem witaminy B3 są zboża, jednak występująca tam forma witaminy B3 jest trudno przyswajalna i wykorzystywana przez ptaki.
Witamina B5 (kwas pantotenowy) – pierwsze wzmianki o kwasie pantotenowym pojawiły się w pierwszej połowie XX wieku. Jest głównym składnikiem koenzymu A. W organizmie wspomaga budowę tkanek wewnętrznych, kontroluje przemianę tłuszczów, wspomaga pracę układu nerwowego, obniża poziom cholesterolu, wspomaga syntezę hormonów steroidowych (kortykosteronu), współuczestniczy w procesie odtruwania organizmu. Kwas pantotenowy występuje powszechnie (gr. pan – wszechobecny), jego niedobory obserwuje się rzadko i dotyczą przede wszystkim młodych ptaków. Ewentualny niedobór objawia się utratą apetytu i gorszym wykorzystaniem paszy przez zwierzęta. Bardzo dobrym źródłem kwasu pantotenowego są śruty poekstrakcyjne, drożdże oraz susze z roślin zielonych.
Witamina B6 (pirydoksyna) – odgrywa ważną rolę w przemianie aminokwasów, węglowodanów i lipidów. Ma wpływ na funkcjonowanie układu krwionośnego (ciśnienie krwi, prawidłowa praca mięśnia sercowego) oraz układu nerwowego. Znany jest także wpływ pirydoksyny na wytwarzanie przeciwciał a więc wpływa na odporność organizmu. Objawy niedoboru przejawiają się przede wszystkim w zakłóceniu pracy układu nerwowego (drgawki) czy pogorszeniu stanu skóry (stany zapalne). U indyków obserwuję się anemię oraz drganie mięśni a także stany zapalne skory Tak jak i w przypadku pozostałych witamin z grupy B obniża się nieśność, jednak według niektórych badań odpowiednio szybkie podanie pirydoksyny powoduje powrót nieśności do właściwego poziomu. Witamina B6 występuje w warzywach skrobiowych i zbożach.
Biotyna – czasem określana jako witamina H. Jako koenzym karboksylaz bierze udział w karboksylacji wielu związków organicznych w organizmie zwierząt. Uczestniczy w procesie rozkładu węglowodanów, tworzenia glukozy, wraz z witaminą K syntetyzuje protrombiny (białka odpowiedzialne za krzepnięcie krwi). Niedobory biotyny powodują schorzenia układu kostnego, nieprawidłowości w rozwoju dzioba, zmiany skórne, pojawia się spadek aptetytu, a co za tym idzie słaby wzrost ptaków, słabe i niewłaściwe opierzanie czy syndrom tak zwanej otłuszczonej wątroby powiązany z zaburzeniami procesu glukoneoglikoliny w wątrobie. Źródłem biotyny rzadko kiedy są rośliny, ziarna zbóż zawierają mało przyswajalną formę tej witaminy. Duża ilość tego niezbędnego składnika pokarmowego występuje np. w drożdżach.
Kwas foliowy – wyodrębniony w XX wieku przez E. Snella pobudza proces krwiotwórczy (powstawanie czerwonych krwinek), bierze udział w tworzeniu przeciwciał i hemoglobiny. Jest czynnikiem przeciwanemicznym. Niedobory kwasu foliowego przejawiają się w występującej w stadzie anemii, nieprawidłowym upierzeniu (pióra stają się szorstkie i łamliwe w szczególności u indycząt). Zmniejsza się ilość wyklutych piskląt. Kwas foliowy występuje przede wszystkim w liściach warzyw (głownie szpinaku), słoneczniku, orzechach, żółtku jaja i niektórych zbożach np. pszenicy.
Witamina B12 (cyjanokobalamina) – jej rola w organizmie zwierzęcym jest bardzo zbliżona do roli kwasu foliowego. Jest regulatorem w procesie powstawania erytrocytów, przemianie kwasów tłuszczowych, lipidów i białek. Bierze udział w syntezie kwasów nukleinowych. Współuczestniczy w procesie tworzenia otoczki mielinowej komórek nerwowych. Zapewnia prawidłowe funkcjonowanie układu nerwowego.
Niedobór witaminy B12 objawia się anemią, bardzo niską ilością wykorzystanej przez ptaki paszy, zaburzeniami i słabym rozwojem upierzenia.
Termin „witaminy rozpuszczalne w wodzie” oznacza, że witaminy z grupy B są szybko wydalane z organizmu zwierząt, stąd nie wspomina się o ewentualnych nadmiarach tych witamin w organizmach ptaków. Utrzymanie prawidłowego poziomu tych witamin ma kluczowe znaczenie w profilaktyce chowu drobiu. Orientacyjne zapotrzebowanie na witaminy z grupy B ilustruje tabela 1.
Należy również zdawać sobie sprawę z tego, że pojawiające się w stadach objawy awitaminozy nigdy nie dotyczą tylko i wyłącznie jednego związku określanego jako „witamina”. Najczęściej związki chemiczne określane jako witaminy zarówno te rozpuszczalne w tłuszczach jak i te rozpuszczalne w wodzie są ze sobą ściśle powiązane, tak więc zachodzące w organizmie procesy biochemiczne przy udziale jednej z witamin są ściśle powiązane z działaniem innych.
W praktyce prawidłowy bilans ww. związków jest uzyskiwany dzięki stosowaniu gotowych preparatów mineralno-witaminowych dla drobiu dodawanych wraz z podawaną ptakom paszą. Dobór odpowiedniej dawki powinien być uzależniony od szeregu czynników, do których m.in. zaliczyć możemy: gatunek, wiek, typ użytkowy ptaków, warunki panujące w pomieszczeniu czy produkcyjności.
Piśmiennictwo dostępne u autora.