Archiwum

Mariusz Pietras, Tadeusz Barowicz

Instytut Zootechniki PIB w Krakowie

 

                Od 2006 roku w UE obowiązuje zakaz stosowania mączek zwierzęcych w żywieniu zwierząt. W znaczący sposób ograniczył on źródło wartościowego białka do produkcji pasz dla zwierząt. Zakaz ten spowodował intensywny wzrost zapotrzebowania na materiały paszowe wysokobiałkowe, pochodzenia roślinnego. 70% materiałów wysokobiałkowych wykorzystywanych do produkcji mieszanek paszowych to śruta sojowa, dziś większość z niej jest zmodyfikowana genetycznie (GMO). Pozostałe pasze wysokobiałkowe to: śruta rzepakowa i makuch rzepakowy, śruty słonecznikowa i arachidowa, nasiona roślin strączkowych, drożdże oraz mączki rybne. Zmiany w ustawodawstwie paszowym w Polsce wymuszają poszukiwanie alternatywnych dla śruty sojowej materiałów paszowych. Czy w obecnych uwarunkowaniach jest to możliwe?

 

Dlaczego soja lepsza od strączkowych?

                Właściwości sprawiają, że śruta sojowa jest najlepszym źródłem białka w paszy dla zwierząt, w tym drobiu. Charakteryzuje się najwyższą zawartością białka i aminokwasów egzogennych – metioniny i lizyny, a także najwyższą strawnością białka oraz wymienionych aminokwasów, przy stosunkowo niskiej zawartości włókna surowego oraz substancji antyżywieniowych. Główną wadą śruty sojowej jest jej zmieniająca się cena, która pogarsza i tak już niską opłacalność produkcji zwierzęcej.

                Polska jest uzależniona od importu paszy sojowej, ponieważ warunki klimatyczne nie sprzyjają jej uprawie, a pasze białkowe produkcji krajowej pokrywają niewiele, bo zaledwie 20% zapotrzebowania rynku. Jednym z istotnych źródeł krajowego białka mogą być rośliny strączkowe, głównie bobik, groch oraz słodkie odmiany łubinów (tab.1). Niestety rośliny strączkowe w naszym kraju zajmują tylko nieco ponad 1 proc. powierzchni wszystkich upraw. Zwiększeniu opłacalności tej produkcji mają służyć dopłaty do upraw. W tym roku rząd zwiększył płatności za uprawę roślin motylkowatych z 219 do 400 zł za hektar.

                Wykorzystanie nasion roślin strączkowych przez przemysł paszowy w ostatnich latach wynosił ok. 200 tys. ton. Nasiona roślin strączkowych zawierają dużo białka ogólnego, ale również znaczną ilość włókna oraz substancji antyżywieniowych. Te ostatnie w istotny sposób ograniczają wykorzystanie składników pokarmowych. Należą do nich -galaktozydy, inhibitory proteaz i taniny oraz substancje oddziałujące bezpośrednio na organizm ptaka, takie jak np. hemaglutyniny, alkaloidy lub glukozydy.

                Zawartość białka w grochu i peluszce wynosi ok. 210 g/kg, natomiast w łubinach ok. 336-385 g/kg, przy zawartości włókna w ilości 60-70 g/kg (groch, bobik) oraz 90-150 g/kg – łubiny. Nasiona grochu zawierają stosunkowo mało substancji antyżywieniowych i są najczęściej stosowanym surowcem w paszach dla drobiu. Obecne w grochu substancje szkodliwe to głównie pektyny, inhibitory trypsyny i taniny. Zawartość tych ostatnich uzależniona jest od odmiany grochu i najmniejsza jej ilość znajduje się w nasionach odmian biało kwitnących. Nasiona grochu mogą być użyte do produkcji mieszanej paszowych dla drobiu rzeźnego w ilości 6-10% i 15% dla niosek.

                Kolejną rośliną strączkową stosowaną w paszach dla drobiu jest bobik. Zawartość białka w bobiku waha się od 268 do 320 g/kg, a włókna ok. 73 g/kg. Białko bobiku charakteryzuje się niedoborem aminokwasów siarkowych, których poziom należy uzupełniać syntetycznymi odpowiednikami. Aby zmniejszyć ilość tanin w nasionach, należy uprawiać biało kwitnące odmiany bobiku. Nasiona bobiku w mieszankach paszowych dla kurcząt brojlerów mogą stanowić 5-8%, a w mieszankach dla niosek 10%.

                W żywieniu drobiu i produkcji mieszanek paszowych mogą być stosowane wyłącznie tzw. łubiny słodkie (wąskolistny, biały, żółty). Nasiona tych łubinów posiadają genetycznie obniżoną zawartość alkaloidów, stąd są dobrze pobierane przez ptaki. W swoim składzie zawierają od 290 do nawet 420 g/ kg białka ogólnego. Białko to, w stosunku do nasion pozostałych strączkowych zawiera mniej lizyny. Biorąc pod uwagę, że aminokwas ten jest najważniejszy dla wzrostu ptaków, jego poziom w mieszankach paszowych z udziałem łubinów należy uzupełniać dodatkiem syntetycznej lizyny. Podobnie jak deficytowy poziom metioniny i tryptofanu, które również wymagają uzupełnienia.

                W porównaniu z pozostałymi nasionami roślin strączkowych, nasiona łubinu zawierają wysoki poziom wapnia, magnezu i siarki. Dopuszczalny udział nasion łubinów w paszach dla drobiu nie powinien przekraczać 10%. Zaobserwowano, że współczynnik wykorzystania paszy przy odchowie kurcząt rzeźnych spada wraz ze wzrostem udziału nasion łubinu żółtego. Sądzi się też, że przy większym udziale w żywieniu nasion strączkowych może występować wyższa śmiertelność ptaków.

 

Poekstrakcyjne śruty

                Alternatywą dla śruty sojowej w warunkach polskiego rolnictwa są przede wszystkim poekstrakcyjne śruty, szczególnie rzepakowa i słonecznikowa (tab. 2). Ta pierwsza, po wprowadzeniu do uprawy podwójnie ulepszonych odmian rzepaku (zawierających śladowe ilości kwasu erukowego i glukozynolanów), stała się w pełni wartościową paszą. W porównaniu do śruty sojowej, białko poekstrakcyjnej śruty rzepakowej zawiera więcej aminokwasów siarkowych (metioniny i cystyny), a mniej lizyny. Na uwagę zasługuje również wyższa niż w śrucie sojowej zawartość takich minerałów jak Ca, P oraz Mg. W poekstrakcyjnej śrucie rzepakowej stwierdza się ponadto pewne ilości witamin (np. E, kwas foliowy, PP, biotyna, cholina), które mogą stanowić uzupełnienie potrzeb na witaminy w dawkach dla drobiu.

                Niekorzystną cechą poekstrakcyjnej śruty rzepakowej jest wysoki poziom włókna surowego, 2-3 razy wyższy niż w poekstrakcyjnej śrucie sojowej. Włókno pokarmowe jest czynnikiem obniżającym strawność białka, tłuszczu i wchłanianie aminokwasów oraz kwasów tłuszczowych w jelicie cienkim.

                O przydatności pasz z rzepaku w żywieniu drobiu decyduje również występowanie w nich glukozynolanów i produktów ich rozpadu. Cechują się one gorzkim smakiem, co może ograniczać pobieranie paszy przez ptaki. Innym czynnikiem antyodżywczym jest występująca w paszach rzepakowych synapina. W organizmie kur niosek znoszących jajka w brązowych skorupkach związek ten jest przekształcany w trójmetyloaminę dającą żółtkom jaj rybi posmak.

                Źródłem białka, konkurencyjnym dla poekstrakcyjnej śruty sojowej może być też krajowa poekstrakcyjna śruta słonecznikowa. Czynnikiem ograniczającym wykorzystanie tej śruty w żywieniu drobiu jest wysoki poziom włókna, którego zawartość może wahać się od 12 do 30% i zależy od metody pozyskiwania oleju oraz od tego czy użyto nasion z łuską, czy bez łuski. Białko poekstrakcyjnej śruty słonecznikowej odznacza się niską zawartością lizyny oraz znaczną ilością metioniny.

 

Śruta arachidowa

                Powstaje podczas tłoczenia lub ekstrakcji oleju z orzeszków ziemnych. W 1 kg zawiera 425 g białka ogólnego i około 106 g włókna surowego. Jej wartość pokarmowa zbliżona jest do śruty sojowej, lecz zawiera mniej  lizyny, metioniny i treoniny. Może być dobrą paszą dla drobiu, lecz jej podawanie wymaga uzupełniania innymi paszami bogatymi w aminokwasy egzogenne, jak drożdże paszowe, mączka rybna lub gluten kukurydziany. Według badań amerykańskich, w żywieniu drobiu śruta arachidowa nie powinna przekraczać 15-20% w mieszankach paszowych dla kur nieśnych i 15-30% w mieszankach dla kurcząt rzeźnych.

                Śruta arachidowa nie zawiera substancji antyodżywczych, jednak może być zanieczyszczona toksynami grzybowymi, szczególnie aflatoksyną B1 . Toksyna ta występuje często w klimacie, gdzie uprawiane są orzeszki. Największymi na świecie eksporterami śruty arachidowej są Senegal i Stany Zjednoczone. Jej cena jest niższa od śruty sojowej. Do Polski sprowadza się jej niewielkie ilości, a wykorzystuje głównie do produkcji pasz dla zwierząt domowych, głównie psów i kotów.

 

Makuch rzepakowy

                Cennym źródłem białka o wysokiej wartości biologicznej w dawkach pokarmowych dla drobiu może być makuch rzepakowy. Oprócz wysokiej zawartości białka (270-310 g/kg) zawiera on też od 11 do 14 MJ/kg energii metabolicznej. Ilość tej ostatniej wzrasta wraz z zawartością w produkcie tłuszczu surowego. Poziom tego ostatniego oscyluje między 9 a 21%. Z uwagi na korzystny skład kwasów tłuszczowych, makuch rzepakowy jest również bardzo dobrym źródłem niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych (głównie linolowego i linolenowego). Czynnikiem ograniczającym jego wykorzystanie jest wysoki poziom włókna surowego (9-12%), 2-3 krotnie  wyższa niż w poekstrakcyjnej śrucie sojowej lub w nasionach roślin strączkowych. Podobnie jak w przypadku poekstrakcyjnej śruty rzepakowej, czynnikiem ograniczającym jego wykorzystanie są substancje antyodżywcze.

                Makuch rzepakowy  z kolei, przewyższa poekstrakcyjną śrutę sojową pod względem zawartości większości makroelementów. Z kolei poziom mikroelementów, takich jak mangan i cynk jest większy, a żelaza i miedzi mniejszy niż w śrucie sojowej. Ze względu na dużą zawartość fosforu ogólnego, makuch rzepakowy należy do lepszych źródeł tego pierwiastka dla drobiu.

 

Mączki rybne

                Należą do atrakcyjnych materiałów paszowych. W zależności od użytego surowca (całe ryby lub odpadki z procesu przetwórstwa) mogą zawierać 450-700 g białka ogólnego w 1 kg. Jest to białko w ponad 90% strawne, bogate w lizynę i metioninę. Posiadają ponadto znaczne ilości tłuszczu, dzięki czemu charakteryzują się wysoką koncentracją energii. W mieszankach paszowych dla drobiu, mączki rybne mogą być stosowane w ilości od 2 do 4%. Nie zaleca się przekraczania 10% mączki w mieszankach paszowych dla ptaków w końcowym okresie tuczu,  ze względu na możliwość wystąpienia posmaku rybiego w mięsie i jajach. Powstawanie w tych produktach zapachu rybiego związane jest z odkładaniem się w  ich lipidach, długołańcuchowych kwasów tłuszczowych pochodzących z mączki rybnej.

                Na rynku surowców paszowych znajdują się również produkty wysokobiałkowe będące mieszaniną mączek rybnych i innych surowców oraz dodatków paszowych. Najczęściej, oprócz mączek rybnych wykorzystywane są śruty zbożowe, rzepakowe, sojowe oraz zioła i premiksy witaminowo-mineralne.

 

Drożdże pastewne

                Zawierają około 420 g/kg białka ogólnego, przy wysokiej zawartości lizyny. Przyjmuje się, że udział drożdży paszowych w mieszankach nie powinien przekraczać 15% całkowitej ilości białka w diecie. W mieszankach dla drobiu zaleca się stosowanie drożdży pastewnych w ilości 2-3%/kg. Trzeba pamiętać, że drożdże są ubogie w argininę, stąd zaleca się stosowanie tego aminokwasu, także metioniny, jako dodatku paszowego w mieszankach o znacznej zawartości drożdży. Czynnikiem ograniczającym stosowanie drożdży w żywieniu zwierząt są występujące w nich kwasy nukleinowe. Mogą prowadzić do tworzenia się dużej ilości kwasu moczowego i  w konsekwencji - kamicy moczanowej.

 

Suszony wywar kukurydziany (DDGS)

                Suszony wywar kukurydziany zawiera ok. 350 g/kg białka ogólnego. Na jego wysoką wartość odżywczą, oprócz białka rzutuje duży udział aminokwasów niezbędnych, szczególnie lizyny, metioniny z cystyną, tryptofanu oraz treoniny. Cennymi składnikami DDGS są też witaminy oraz mikroelementy, których w wywarach jest 2-3 krotnie więcej niż w ziarnie zbóż. Pewnym ryzykiem może być skażenie wywaru toksynami pleśniowymi wystepującymi w zbożach, w tym w kukurydzy poddawanej przetwarzaniu na bioetanol. Badania przeprowadzone w Instytucie Zootechniki-PIB wykazały, że DDGS, wolny od toksyn pleśniowych, może być z powodzeniem stosowany w żywieniu kur niosek w ilości do 12% mieszanki, zaś w żywieniu kurcząt brojlerów w ilości 2-5%.

 

Podsumowanie

                Z uwagi na duże wymagania żywieniowe drobiu istnieje niewielka możliwość zastąpienia w mieszankach paszowych białka pochodzącego ze śruty sojowej krajowymi komponentami wysokobiałkowymi. Zamiana śruty sojowej innymi komponentami białkowymi może znacząco obniżyć wartość pokarmową i wykorzystanie paszy, co w konsekwencji będzie skutkować pogorszeniem efektywności produkcji.