Martwicze zapalenie jelit u indyków to wciąż aktualny problem

Agnieszka Wilczek - Jagiełło

 

Martwicze zapalenie jelit (NE – necrotic enteritis) to choroba będąca przyczyną strat w chowie indyków, ale również innych gatunków drobiu, w tym kurcząt brojlerów. Choroba wywoływana jest przez bakterie Clostridium perfringens, które fizjologicznie są mieszkańcami przewodu pokarmowego ptaków. Wciąż jednak nie dysponujemy pełną odpowiedzią na pytanie : co sprawia, że Clostridium perfringens zaczyna nagle prowadzić do występowania zmian chorobowych w jelitach?

Martwicze zapalenie jelit stanowi, obok histomonadozy i pasterelozy, główną przyczynę strat ekonomicznych wielkotowarowych ferm hodowlanych indyków. O powszechności występowania NE niech świadczy fakt, że w Norwegii choroba ta jest uznawana za najczęstszą przyczynę stosowania antybiotyków na fermach indyków (Klein Swormink B., 2014). Martwicze zapalenie jelit wywoływane jest przez beztlenowe bakterie Clostridium perfringens (C.perfringens), których niekontrolowane namnażanie się, a także produkcja przez nie toksyn prowadzi do  martwicy błony śluzowej w obrębie jelit i rozwoju ciężkiego stanu zapalnego.  Większość zmian chorobowych odnotowuje się w obrębie jelit cienkich (głównie jelita czczego, biodrowego i dwunastnicy), których tkanki stają się obrzęknięte i kruche, a zawartość przybiera najczęściej formę brązowawej, śmierdzącej cieczy. Ściana jelit cienkich może być dodatkowo pokryta grubym, otrębiastym nalotem koloru szarozielonego. W przebiegu nekrotycznego zapalenia jelit zmiany chorobowe mogą być także odnotowywane w obrębie narządów miąższowych. W podklinicznej formie choroby, która cechuje się m. in. słabymi przyrostami masy ciała ptaków i gorszym wykorzystaniem paszy, zmiany mogą lokalizować się w obrębie wątroby, która staje się powiększona, przekrwiona z obecnymi podtorebkowo ogniskami martwiczymi.   Nie do końca jeszcze poznano patomechanizm rozwoju zmian w obrębie jelit generowanych C.perfringens, uważa się jednak że za ich powstawanie odpowiedzialne są toksyny produkowane przez tę bakterię. Śmiertelność w przypadku rozwoju klinicznej formy NE może być stosunkowo wysoka i sięgać kilkunastu procent w przeciągu 24 godzin. W przypadku zakażeń o bardzo ciężkim przebiegu odnotowywano współczynnik śmiertelności sięgający nawet 50 %. Martwicze zapalenie jelit statystycznie dotyka częściej indyków w wieku 7 – 12 tygodni, aczkolwiek zmiany chorobowe są spotykane także u ptaków 4 – 5 tygodniowych, często łącznie z kokcydiozą.

Nekrotyczne zapalenie jelit znacznie częściej ma przebieg kliniczny ostry. Choroba objawia się wtedy w postaci nagłych upadków ptaków. Chore indyki są apatyczne, niechętnie pobierają paszę. Występuje również biegunka, a kał przybiera  kolor szarozielonkawy lub też brunatny z domieszką krwi lub śluzu. Choroba utrzymuje się w stadzie przez okres około tygodnia, ale w niektórych stadach można zaobserwować tendencję do nawrotów zachorowań (Mazurkiewicz M., 2005).

Clostridium perfringens jest bakterią powszechnie spotykaną zarówno w środowisku naturalnym, jak i  przewodzie pokarmowym zwierząt i ludzi. Powszechna jest również obecność C. perfringens w środowisku fermowym (w paszy i w ściółce). U zdrowych indyków bakterie te występują w obrębie jelita ślepego, ale także w obrębie jelita cienkiego, lecz ilość ich jest stosunkowo niewielka (około 10 4 cfu/g) . Duże rozpowszechnienie tego drobnoustroju w środowisku wynika z faktu, że jest to bakteria tworząca przetrwalniki - spory, a więc formy spoczynkowe umożliwiając bakteriom przetrwanie skrajnie niekorzystnych warunków tj. wysokie i niskie temperatury, niekorzystne pH. Z tego powodu bardzo trudno jest usunąć bakterię z fermy nawet po zakończeniu cyklu produkcyjnego i przeprowadzeniu gruntownej dezynfekcji. Przez wiele lat zastanawiano się natomiast co powoduje, że ten „naturalny” mieszkaniec przewodu pokarmowego indyków i drobiu staje się nagle przyczyną rozwoju zmian chorobowych. Powstało więc pytanie : co skłania bakterie C. perfrningens do niespodziewanego namnażania się i produkcji toksyn ? Okazuje się, że pomimo wielu badań poznanie tego zagadnienia wciąż jest niedostateczne. Jak dotąd uznano jednak, że do rozwoju zmian chorobowych NE mogą przyczyniać się : czynniki żywieniowe, stres, stosowanie antybiotykoterapii, niewłaściwe warunki higieniczne, a także współobecność zakażenia kokcydiami lub też obecność pasożytów jelitowych rodzaju Ascaridia (glistnica).

Okazuje się, że żywienie może mieć kluczowe znaczenie w rozwoju martwiczego zapalenia jelit u indyków. Elementy diety, które podnoszą lepkość treści pokarmowej, a jednocześnie ograniczają szybkość pasażu jelitowego i wchłanianie składników odżywczych są w głównej mierze odpowiedzialne za NE. Zwłaszcza nadmiar niektórych rodzajów wielocukrów należących do grupy tzw. polisacharydów niskoskrobiowych (NSP) może prowadzić do wzrostu lepkości treści jelitowej, a to z kolei nasila przebieg procesów fermentacyjnych i namnażanie się bakterii, w tym także C. perfringens (Annett A., 2002). Wysokie ilości NSP zawarte są w powszechnie skarmianych ziarnach zbóż tj. pszenica, jęczmień, czy też żyto. Stosunkowo niewielki wpływ na wzrost lepkości treści pokarmowej i związane z tym negatywne procesy namnażania patogennych bakterii ma natomiast podawanie mieszanki paszowej opartej na kukurydzy (Kocher A, 2003). Indyki, zwłaszcza młode mają również ograniczoną zdolność enzymatyczną w zakresie trawienia wielocukrów NSP pochodzących z soi (galaktomannany, rafinoza, stachioza). Dlatego też, nadmiar soi w diecie także nie jest wskazany. Korzystne jest natomiast zwiększenie w diecie udziału nierozpuszczalnego włókna (tj. celuloza, lignina, hemicelulozy ekstrahowane z roztworów kwaśnych), a także całego ziarna, które to stymulują funkcjonowanie żołądka mięśniowego i jednocześnie ograniczają ryzyko występowania NE. Restrykcje w zakresie podaży paszy w okresie, gdy ptaki charakteryzują się zwiększoną podatnością na występowanie martwiczego zapalenia jelit także może okazać się dobrym rozwiązaniem prewencyjnym. Według niektórych lekarzy - praktyków pracujących na fermach indyków, problem z martwiczym zapaleniem jelit pojawia się zazwyczaj w okresie, gdy ptaki te spożywają duże ilości paszy (ok. 700 – 800 g./dziennie).

Czynnikiem wyraźnie sprzyjającym występowaniu NE jest również stres, jakiego doświadczają ptaki. Rozwój reakcji stresowej, a jednocześnie powodowany nim spadek odporności może być rezultatem transportu zwierząt, nagłej zmiany paszy lub też oddziaływaniem chociażby nadmiernego hałasu.

Okazuje się również, że występowanie martwiczego zapalenia jelit często jest skojarzone z rozwojem infekcji na tle pierwotniaków z rodzaju Coccidia. Obecność kokcydiozy prowadzi do uszkodzenia komórek nabłonka wyścielającego jelita, a to z kolei ułatwia namnażanie się bakterii i produkcję przez nie toksyn (Soundarapandian S. i wsp., 2013). Również inne czynniki chorobotwórcze wpływające na sprawne funkcjonowanie przewodu pokarmowego tj. : krwotoczne zapalenie jelit tła wirusowego, czy też skarmianie paszy skażonej mykotoksynami, mogą zwiększać ryzyko namnażana się bakterii C.perfringens i rozwój martwiczego zapalenia jelit.

Tak jak w przypadku każdej infekcji bakteryjnej leczenie martwiczego zapalenia jelit opiera się na stosowaniu antybiotykoterapii. W testach laboratoryjnych in vitro bakterie C. perfringens wykazują najwyższą wrażliwość na penicyliny, tylozynę i linkomycynę. Przy równoczesnej obecności kokcydiozy dobre efekty lecznicze uzyskano przy dodatkowym zastosowaniu preparatów kokcydiobójczych (Wieliczko A., 2005).

Oprócz mało opłacalnego leczenia, podstawowe znaczenie w zwalczaniu NE ma profilaktyka. Podstawowym celem w zapobieganiu rozwojowi martwiczego zapalenia jelit jest zachowanie właściwej higieny wychowu indyków. Pomimo tego, że bakterie C. perfringens są stałymi bywalcami środowiska pomieszczeń inwentarskich, jak również wykazują pewną odporność na stosowane zabiegi dezynfekcyjne, to jednak stosowanie surowych zasad bioasekuracji może przynieść korzyści w postaci ograniczenia ryzyka wybuchu NE. Według praktyków, dobre warunki higieniczne fermy wpływają pozytywnie na zdrowie zwierząt, szczególnie w obrębie przewodu pokarmowego. W ramach zapobiegania rozwojowi NE na fermie zaleca się także zwrócenie uwagi na racjonalne żywienie ptaków, a także zapobieganie rozwojowi reakcji stresowej związanej chociażby z nadmiernym zagęszczeniem zwierząt. Czynnikiem sprzyjającym rozwojowi martwiczego zapalenia jelit jest także leczenie zwierząt przy użyciu antybiotyków. Zastosowanie antybiotyków powoduje zniszczenie korzystnej mikroflory zasiedlającej przewód pokarmowy, a to z kolei stwarza ryzyko jego ponownego zasiedlania przez drobnoustroje patogenne. Korzystne w zapobieganiu rozwojowi NE, ale także po zakończonej antybiotykoterapii może być stosowanie preparatów zasiedlających przewód pokarmowy (probiotyki i prebiotyki) oraz preparatów, które poprzez stworzenie określonego środowiska hamują namnażanie niekorzystnych bakterii (np. zakwaszacze).

Trwają również zaawansowane prace nad stworzeniem efektywnej szczepionki, która zapobiegałaby rozwojowi NE u drobiu. Ze względu jednak na tylko częściowe poznanie czynników wirulentnych, testowane szczepionki wciąż różnią pod względem skuteczności i z tego względu nie znalazły jeszcze zastosowania praktycznego (Mot D. i wsp., 2014).

Literatura u autora