Teresa Majewska
Katedra Drobiarstwa, UWM Olsztyn
Wszystkie ptaki są ziarnojadami i chętniej zjadają całe ziarno niż ześrutowane. Zastosowanie całego ziarna pszenicy w żywieniu drobiu ma stare tradycje sięgające okresu chowu ekstensywnego, ale okazuje się że i dziś, w intensywnej produkcji, stosowanie całego ziarna pszenicy w żywieniu drobiu może być bardzo nowoczesne. Szczególnie uzasadnione behawioralnie, fizjologicznie, prozdrowotnie i ekonomicznie jest stosowanie całego ziarna pszenicy w żywieniu indyków rzeźnych.
Pszenica, to ulubione zboże wszystkich ptaków
- • •
Ziarno pszenicy ma odpowiedni kształt, wielkość, barwę, smak i nie jest zbyt twarde, dlatego ptaki chętnie zjadają je w całości. Mieszanki paszowe dla indyków rzeźnych i innych gatunków drobiu oparte są zawsze głównie na pszenicy, nawet wówczas gdy jest ona droższa od innych zbóż np. kukurydzy. Pszenica zawiera bowiem najwięcej białka ze wszystkich zbóż – 11,9%, o korzystnym składzie aminokwasowym, a białko to jest bogate w lepki i kleisty gluten, który umożliwia granulację mieszanek i zwiększa trwałość granul. Pszenica zawiera mało czynników antyżywieniowych i największą aktywność naturalnego enzymu fitazy, który w innych paszach np. w kukurydzy czy śrucie sojowej nie występuje wcale albo w bardzo małych ilościach. Obecność fitazy to drugi z powodów, dla których pszenica musi być komponentem każdej mieszanki paszowej. Fitaza zwiększa dostępność fosforu, który w zbożach jest związany z fityną i dlatego dla ptaków jest słabo przyswajalny. Fitaza zwiększa przyswajalność fosforu, a tym samym i wapnia, co zwiększa przyrosty, a przede wszystkim zwiększa wytrzymałość nóg – zapobiega dyschondroplazji piszczelowej.
Hodowcy drobiu od zawsze stosowali i stosują całe ziarno pszenicy awaryjnie np. po stwierdzeniu, że stosowana mieszanka paszowa jest wadliwa i trzeba natychmiast zaprzestać jej podawania.
Ziarno pszenicy należy skarmiać dopiero kilka miesięcy po zbiorze, bowiem duża kleistość zbyt świeżego ziarna może prowadzić do tworzenia się w wolu i jelitach zbitego ciasta, czego objawem są biegunki, nieżyty i skręt jelit. W intensywnej produkcji drobiarskiej nie można dodawać całego ziarna pszenicy do standardowych mieszanek, bo spowoduje to tzw. „rozcieńczenie” składników pokarmowych. Całe ziarno pszenicy można stosować tylko na dwa sposoby:
■ całe ziarno pszenicy jako część mieszanki pełnoporcjowej, przewidzianej na dany okres,
■ całe ziarno pszenicy do wolnego wyboru (jako paszę niskobiałkową) obok mieszanki granulowanej (jako paszę wysokobiałkową) o poziomie białka wyższym od wymaganego w danym okresie.
W tych systemach nie może być stosowany poślad pszenny, a jedynie ziarno bardzo dobrej jakości – wolne od grzybów, mikotoksyn i salmonelli!
Dlaczego indyki rzeźne powinno się żywić całym ziarnem pszenicy?
- • •
Indyki to zupełnie inne ptaki niż kury. Indykom bliżej jest do bażantów, kuropatw, przepiórek, a wśród ptaków domowych do perlic. Wszystkie te ptaki podobnie jak indyki są dalekowidzami, są owadożerne i nie grzebią nogami w podłożu jak to czynią kury. Indyki jedzą powoli z przerwami, bo jako ptaki owadożerne mają krótszy i wrażliwszy przewód pokarmowy niż kury. Indyki to największe i najszybciej rosnące ptaki domowe o wysokim potencjale genetycznym. Charakteryzuje je także największy dymorfizm w masie ciała i najdłuższy okres odchowu. Potrzebują pasz o wysokim poziomie biała o doskonałym składzie aminokwasowym. Stosowanie całego ziarna pszenicy w systemie wolnego wyboru obok mieszanek granulowanych o poziomie białka nieco wyższym od wymaganego na dany okres odchowu daje szansę żywienia ich zgodnie z zapotrzebowaniem. Wpływa prozdrowotnie na układ pokarmowy i zapobiega stanom depresyjnym u indyków. Zmniejsza koszt paszy o koszt śrutowania pszenicy, granulowania, transportu itp.
Mieszanki dla indyków rzeźnych muszą być granulowane, ponieważ ptaki te inaczej niż kury pobierają pasze – tak jak gdyby zbierały owady. Muszą coś konkretnego złapać w dziób. Fizyczna forma ziarna i paszy granulowanej umożliwia im pobieranie dużej ilości składników pokarmowych w małej objętości. Jeśli podaje się im pasze sypkie, dużo jej marnują rozsypując w trakcie pobierania paszy. Rozsypanej paszy nie zjedzą, ponieważ nie grzebią nogami w podłożu, jak kury. Pszenica umożliwia granulację, ale ponieważ granulki muszą być wielkości ziarna pszenicy nie ma sensu śrutować całej ilości pszenicy przewidzianej w recepturze, żeby potem ją granulować. Część pszenicy można podawać w postaci całego ziarna w mieszance albo do wolnego wyboru obok mieszanki granulowanej o wyższym poziomie białka, nieco wyższym od przewidywanego na dany okres odchowu.
Indyki charakteryzuje największy dymorfizm płciowy w masie ciała. Już od około 4-5 tygodnia życia indory, na każdym etapie odchowu są około 30% cięższe od indyczek. Od 4. tygodnia życia indyczek i indorów nie powinno się żywić takimi samymi mieszankami pełnoporcjowymi, bowiem ich potencjał genetyczny jest różny. W systemie wolnego wyboru można bezpiecznie żywić je tymi samymi mieszankami, bowiem będą w różnych ilościach pobierały ziarno pszenicy i granulowaną paszę białkową (tab. 2).
Okres odchowu indyków jest najdłuższy ze wszystkich ptaków domowych więc ich przewód pokarmowy ma możliwość przystosowania się do wykorzystywania zwiększającego się udziału całego ziarna pszenicy w kolejnych okresach życia. Mieszanki dla drobiu muszą być zmieniane zawsze co 3 tygodnie, ale całe ziarno pszenicy można stosować dopiero po 3 tygodniu życia indyków. Już Ewing w 1951 roku stwierdził, że w pierwszym tygodniu odchowu indyki preferowały pasze rozdrobnione, a granulatem interesowało się tylko od 0 do 20% stada. W drugim tygodniu życia granulatem interesowało się od 7 do 30% indycząt, a dopiero 3,5 tygodniowe indyczęta zaczęły preferować granulat. Potwierdzili to inni autorzy Best (1993), Filmer, 1992), Hog i Sorenson (1986), którzy również stwierdzili, że wcześniej jest to niewskazane, ze względu na niską sekrecję enzymów trawiennych, brak odpowiedniej perystaltyki i typowej mikroflory jelit. Mikroflora jelit cienkich kształtuje się w okresie około 2 tygodni, a jelit ślepych nawet przez ponad 30 dni. Według tych autorów dopiero w ostatnim etapie odchowu indyków, całe ziarno pszenicy może stanowić nawet do 40-50% udziału pszenicy w recepturze mieszanki. Ponieważ poziom białka ogólnego w mieszankach pełnoporcjowych dla indyków od 13 tygodnia życia obniża się do około 15%, zawartość białka ogólnego w pszenicy wynosi około 12%.
Długi okres odchowu sprawia, że nawet w odchowie tylko jednej płci indyków, następuje zróżnicowanie osobnicze mas ciała poszczególnych osobników w stadzie i tym samym zróżnicowanie zapotrzebowania na składniki pokarmowe. Szczególnie zauważalne jest to w stadach indorów ze względu na możliwość pojawienia się osobników obojnaczych – o mniejszej masie ciała. Poza tym u indyków obserwuje się zmienną aktywność życiową w ciągu doby, czego konsekwencją może być zróżnicowanie intensywności trawienia i metabolizmu w ciągu doby. „Raz chcą jeść bułkę z masłem, a raz bez masła”. System żywienia z wolnym wyborem między całym ziarnem pszenicy a mieszanką granulowaną o wyższym od wymaganego na dany okres poziomie białka, umożliwia pokrycie indywidualnych potrzeb poszczególnych osobników w stadzie, a także różnych genotypów indyków jakie oferowane są na naszym rynku drobiarskim. Niedostosowanie programu żywieniowego do potrzeb pokarmowych może prowadzić na przemian do okresów nadmiaru lub niedoboru białka.
Niedobór lub nadmiar białka w paszy
- • •
Białko jest najdroższym i najważniejszym składnikiem pokarmowym. Przy niedoborze białka w diecie nie wykorzystuje się potencjału genetycznego ptaków, wzrasta zużycie paszy i zwiększa otłuszczenie ptaków. Obserwuje się również kanibalizm, pterofagię i braki w upierzeniu (Hurwitz, 1971). Nadmiar białka w paszy też jest bardzo szkodliwy. Żaden organizm nie może gromadzić zapasu białka, bowiem jego poziom w mięśniach jest uwarunkowany genetycznie. W mięśniach piersiowych indyków najwyższy udział białka wynosi maksymalnie 24%. Nadmiar spożytego białka obciąża wątrobę i nerki. Wątroba musi przetworzyć część nadmiaru białka na cukry lub je zdezaminować – rozłożyć głównie do kwasu moczowego. Nadmiar spożytego białka organizm rozkłada za cenę powstawania substancji toksycznych. Proces ten może trwać tylko pewien czas. Potem następują zmiany zwyrodnieniowe nerek, wątroby i nóg, bowiem toksyny spływają właśnie do nóg ptaków. Nasilające się procesy proteolizy białka, dezaminacji i detoksykacji aminokwasów wymagają zużycia przez organizm dodatkowej energii i wody. Część składników pokarmowych zużywana jest wtedy na mechanizmy obronne, a potem hodowcy, a także i naukowcy, dziwią się dlaczego indyki żywione paszą o wysokim poziomie białka osiągają niższe masy ciała i niższy udział mięśni piersiowych i zużywają więcej paszy i wody na 1 kg przyrostu. W wydalonym pomiocie zwiększa się zawartość wody, kwasu moczowego i innych związków azotowych. Związki te pozostają w ściółce, co powoduje odparzenia nóg i powstawanie pęcherzy piersiowych. Ulatniający się amoniak jako dobrze rozpuszczalny w wodzie może być wchłaniany przez błony śluzowe dróg oddechowych, co z kolei może wywołać kolibakteriozę, a po wniknięciu do krwi powodować obniżenie ilości erytrocytów i anemię ptaków. Amoniak może także blokować hemoglobinę powodując chorobę okrągłego serca i zwiększoną śmiertelność. Wydalone w pomiocie związki pozostają w ściółce, a następnie przechodzą do powietrza, gleby i wód powierzchniowych. Stosowanie diet źle dobranych lub źle zbilansowanych oprócz nieprawidłowego rozwoju ptaków powoduje wzrost ciepła metabolicznego. Jest to szczególnie niebezpieczne w okresie wysokich temperatur, stresów, tworzenia się hierarchii w stadzie.
Błona śluzowa przewodu pokarmowego to najważniejszy organ układu odpornościowego
- • •
Indyki są arystokracją wśród drobiu i jak to z arystokracją bywa, mimo że są największymi ptakami, to są najbardziej delikatne i chorowite. Wynika to z wyższego (bardziej zasadowego) niż u kur pH – czyli odczynu jelit ślepych. Pobieranie całego ziarna pszenicy zapobiega zwiotczeniu i nadżerkom żołądka mięśniowego, rozwojowi bakterii i oocyst kokcydii. Cumming (1991) uważa, że dzięki zwiększonej aktywności żołądka gruczołowego i mięśniowego produkowana większa ilość kwasu solnego i pepsyny, sprzyja działaniu enzymów, ułatwia trawienie oraz polepsza ukrwienie i perystaltykę jelit. Autor ten stwierdził, że stosowanie całego ziarna pszenicy w żywieniu indyków zapobiega atakom serca, krwawieniom okołonerkowym, zapaleniom stawów, bólom i depresjom indyków.
Stosowaniem całego ziarna pszenicy w żywieniu indyków rzeźnych zajmowali się: Filmer (1982), Rose i Michie (1982), Hog i Sorenson (1986), Bennet i Classen (2011), Erener i in (2006) a w Polsce Majewska (1992). W badaniach własnych (Majewska, 1992), wykonywanych 23 lata temu testowano oba wspomniane wyżej systemy stosowania całego ziarna pszenicy. Oba systemy dały dobre rezultaty produkcyjne i ekonomiczne, ale korzystniejsze wyniki uzyskano w systemie wolnego wyboru, które przedstawiono w tabelach 1 i 2. Paszę wysokobiałkową stanowiły mieszanki granulowane o poziomie białka wyższym od wymaganego na dany okres o 2-3%, które to uzyskano odejmując z receptur stopniowo 20, 30, 40 i 50% śruty pszennej (tab. 1). Mieszanki te zgranulowano w mieszalni pasz w Golubiu Dobrzyniu. Całe ziarno pszenicy podawano w oddzielnych karmidłach (tab. 1).
Mimo że zamieszczone w tabeli 2. wyniki odchowu indyczek i indorów pochodzą aż z 1992 roku, to jednak oddają pewne tendencje. Indyczki utrzymywane wtedy do 15. tygodnia odchowu spożywały 76% mieszanki wysokobiałkowej i 24% całego ziarna pszenicy. Indory w tym czasie pobrały aż 88,1% mieszanki wysokobiałkowej i o połowę mniej, bo tylko 11,9% ziarna pszenicy. Za cały okres odchowu indorów 0-22 tygodnie stosunek spożytej paszy wysokobiałkowej i całego ziarna pszenicy był podobny jak indyczek za okres 0-15 tygodnia.
Uzyskane wyniki wskazują, że wolny wybór między mieszankami granulowanymi o poziomie białka wyższym tylko o około 2-3% od wymaganego na dany okres odchowu i całym ziarnem pszenicy, pozwalał na pobieranie przez ptaki obu pasz w ilościach umożliwiających uzyskanie wyższych mas ciała przy niższym koszcie spożytej paszy na 1 kg przyrostu. W grupie indyczek koszt pasz obniżył się o 2% w stosunku do grupy kontrolnej, natomiast u indorów, które odchowywano do 22. tygodni życia i z dużym udziałem pszenicy, koszt paszy był niższy aż o 8% w stosunku do grupy kontrolnej.
Wyniki tego doświadczenia wskazują, że wyższy o 2-3% poziom białka w mieszance granulowanej był poziomem bezpiecznym. W doświadczeniach innych autorów, którzy stosowali całe ziarno pszenicy plus koncentrat białkowy na poziomie białka 38%, a nawet 42% wszystkie parametry produkcyjne były niekorzystne. Indyki nie osiągały wyższych mas ciała niż ptaki kontrolne. Spożywały nadmierne ilości wody i nie potrafiły regulować pobrania ziarna pszenicy, a mając do wolnego wyboru całe ziarno pszenicy i śrutę pszenną preferowały śrutę. Bo tak jak powiedział Paracelsus – „Wszystko jest trucizną i nic nie jest trucizną, tylko dawka decyduje, że dana substancja jest trucizną”.