Oliwia Duszyńska-Stolarska
Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy
Wedle zasady Paracelsusa „Wszystko jest trucizną i nic nie jest trucizną, bo tylko dawka czyni truciznę” każda substancja dodawana do paszy w nieodpowiedniej proporcji może stanowić zagrożenie dla zwierząt. Toksykologia weterynaryjna należy do jednych z najbardziej skomplikowanych działów diagnostyki gdyż reakcje organizmu na daną substancje w obrębie jednego gatunku mogą być zgoła odmienne. Ponadto odziaływanie na daną substancję może być różne w zależności od typów produkcyjnych danego gatunku. Główną przyczyną zatruć jest pasza, dlatego też monitowanie jej jakości pozwala na kontrolowanie problemu zatruć u drobiu.
Niezwykle pomocnym przy rozpoznaniu zatrucia jest przeprowadzenie wywiadu, który powinien obejmować: oględziny fermy, objawy kliniczne oraz jeśli jest taka możliwość wyniki sekcji zwłok. Często właściwa identyfikacja choroby stwarza trudność w odróżnieniu zatrucia od choroby zakaźnej. Monitorowanie jakości paszy jest niezwykle istotne. W celu ułatwienia zadania zaleca się profilaktyczne pozostawienie próbki paszy z każdej dostawy. W razie konieczności badanie laboratoryjne pozwoli wykryć przyczynę zatrucia i znacznie skróci czas przeznaczony na diagnostykę oraz leczenie. Jednakże należy pamiętać, iż składniki nie zawsze rozkładają się w paszy równomiernie, dlatego też reprezentatywna próbka kierowana do laboratorium powinna mieć ok. 5 kg. Materiał badawczy należy pobierać możliwie z różnych miejsc paszy. Szybkie działanie jest szczególnie istotne w przypadku brojlerów. Częstym powodem zatrucia są niewłaściwe procedury produkcji paszy, czego bezpośrednimi przyczynami są:
- słaba jakość komponentów,
- nieodpowiednie wymieszanie składników,
- zanieczyszczenie mikotoksynami,
- nadmierna ilość substancji ulepszających jakość paszy.
Niedokładnie zmieszana pasza może w konsekwencji wytworzyć warstwy składników, które będą charakteryzowały się zbyt dużą lub zbyt małą koncentracją substratów. Znacznie częstszym problemem zatruć jest niedostosowanie składu pasz do gatunku, wieku oraz grupy użytkowej.
Zatrucia związane z paszą i wodą
- Mikotoksyny
Mikotoksyny są substancjami ubocznymi wytwarzanymi przez grzyby do środowiska. Grzyby mogą zakażać rośliny, rosnąć w ich ziarnach już przed okresem żniw, co więcej mogą być obecne w komórkach roślinnych po zamarciu samych grzybów. Poszczególnie szczepy wytwarzają często więcej niż jedną toksynę, a ich synergiczne działanie często wywołuje groźniejsze zatrucia niż gdy miałoby to miejsce w przypadku pojedynczej mikotoksyny. Terenowe zatrucia mikotoksymani należą do rzadkości. Zdecydowanie częściej dochodzi do zatruć za pośrednictwem paszy. Już niskie stężenie mikotoksyn wpływa na obniżona strawność składników odżywczych w paszy. Większe stężenie toksyn wywołuje m.in.: uszkodzenie wątroby, kruchość naczyń włosowatych oraz wybroczyny. Aflatoksyna i ochratoksyna wpływają niekorzystnie na procesy odpornościowe u ptaków. - Zatrucia tiuramem (TMTD)
Związek ten jest substancją czynną wielu środków grzybobójczych służących do zaprawiania ziaren zbóż. Wykorzystywany jest również w ochronie roślin i warzyw. Do kontaktu ptaków z tą substancją dochodzi podczas zjedzenia zaprawionego ziarna. Objawy zatrucia związane są głównie z zaburzeniem gospodarki wapniowej, szczególnie niebezpiecznym wśród niosek. Skorupka jaj może ulec deformacji natomiast przy wysokich dawkach może dojść do jej zaniku. Ponadto obserwuje się spadek nieśności wśród kur karmionych paszą z dodatkiem tiuramu. Najbardziej wrażliwe na jego działanie są kurczęta oraz gąsięta. Indyki znoszą wyższe dawki tego specyfiku. Pisklęta pochodzące od kur żywionych paszą z dodatkiem tej substancji są zdecydowanie słabsze od piskląt pochodzących od kur zdrowych. Najskuteczniejszym sposobem leczenia jest zmiana paszy po uprzednim zdiagnozowaniu w niej owej substancji. - Zatrucia kokcydiostatykami
Podawanie kokcydiostatyków z paszą w chowie intensywnym należy do naturalnych procederów. Do najpopularniejszych należą kokcydiostatyki jonoforowe. Ich odpowiednie dawkowanie jest niezwykle istotne. Wynika to z faktu ich niskiego marginesu terapeutycznego. Pomiędzy chemioprofilaktyką, a dawką toksyczną jest niewielka różnica. Najczęstszymi przyczynami zatruć są jonofory polieterowe. Przedawkowanie tych środków jest dość częstą przyczyną zatruć. Natomiast nawet przy właściwej dawce może dojść do zatrucia. Jonofory wchodzą w interakcję z innymi lekami prowadząc również do zatruć. Ponadto bardziej podatne na zatrucia są samce niż samice. Kolejnym preparatem jest monenzyna wchodząca w interakcję z wodą i paszą. Dla indyków szczególnie toksyczna jest salinomycyna. Podobnie narazyna może stanowić przyczynę zatruć u indyków. - Dodatki paszowe
Zbyt duże dawki witamin i składników mineralnych również mogą wpływać niekorzystnie na organizm ptaka. Jednakże zatrucia tymi substancjami zdarzają się rzadko. Należy jednak zwrócić szczególną uwagę na poziom witaminy A w paszach przeznaczonych dla indyków, gdyż może doprowadzić do: osteoporozy, obniżenia produkcyjności oraz ostrego zapalenia spojówek. - Sól kuchenna
Ptaki są niezwykle wrażliwe na zatrucia solą kuchenną. Problemem jest jej nadmiar dodawany do pasz. Przyczynami tych nadmiernych ilości może być ich niedostateczne wymieszanie lub zaniedbania w trakcie produkcji. Wystąpienie zatrucia jest często powiązane z utrudnionym dostępem do wody. Źródło podania soli wpływa na dynamikę zatrucia. Najbardziej niebezpieczne jest podawanie soli w roztworach wodnych, gdyż przekroczenie maksymalnej dawki (0,25%) jest związane ze wzmożoną śmiertelnością. Należy zachować szczególną czujność w stadach młodych indyków, gdyż są wyjątkowo podatne na zatrucia. Ptaki w porównaniu z ssakami mają słabszą pojemność filtracyjną nerek, co dodatkowo predysponuje je do zatruć.
Zatrucia związane z niewłaściwym zarządzaniem na fermie
- Zatrucia amoniakiem
Problem dotyczy ptactwa utrzymywanego na fermach przemysłowych przy niedostatecznie funkcjonującej wentylacji. Warunki te sprzyjają gromadzeniu się szkodliwych gazów. Źródłem amoniaku jest pomiot ptasi. Najwyższy poziom amoniaku utrzymuje się pod sufitem. Awarie ogrzewania mogą być bardzo niebezpieczne, gdyż spadek temperatury połączony z brakiem wentylacji prowadzi do deponowania amoniaku w ściółce. Podwyższenie temperatury związane z naprawą sprzętu może doprowadzić do erupcji amoniaku. Związek ten jest drażniący na zewnętrzne błony śluzowe natomiast po wniknięciu drażni narządy oddechowe oraz układ nerwowy. - Zatrucia formaldehydem
Formaldehyd (aldehyd mrówkowy) używany jest powszechnie jako środek dezynfekujący pomieszczenie drobiarskie oraz inkubatory. Wiele doniesień wskazuje, iż zarodki zwłaszcza pomiędzy 2 a 4 dniem inkubacji wykazują sporą wrażliwość na ten związek. Konsekwencją zatrucia jest zanikanie tarczek zarodkowych. W kolejnych dniach rozwoju, którym towarzyszy wysokie stężenie formaliny zarodki mogą się źle ułożyć. Powodem podwyższonej koncentracji formaldehydu może być niekorzystne sąsiedztwo fermy. Związek ten jest szeroko wykorzystywany w przemyśle, zwłaszcza do produkcji płyt wiórowych. Podwyższona koncentracja formaliny nie jest tożsama z zatruciem, ale może obniżyć produkcyjność ptaków. - Zatrucia insektydami
Stosowanie insektydów ma na celu ograniczenia obecności owadów oraz ektopasożytów na fermie. W tym celu opryskuje się budynki oraz ściółkę. Prawidłowe ich stosowanie nie powinno stanowić zagrożenia. Wynika to z ich selektywności w stosunku do gatunku. U owadów wykazują silną toksyczność na układ nerwowy, natomiast u ptaków ulegają szybkiej degradacji za sprawą procesów hydrolitycznych. W celu zwiększenia efektu zwalczania szkodników, łączy się je z preparatami takimi jak np. pyretoidy z kabaminami co wywołuje niekorzystne konsekwencje. Karbaminy hamują procesy hydrolizy co wpływa na wzrost toksyczności u ptaków. Niebezpiecznymi substancjami mogą być inhibitory cholinoesterazy stosowane w postaci oprysku, gdyż niektóre z nich z łatwością wchłaniają się przez skórę. - Zatrucia roślinami
W przypadku ptaków pasących się na łąkach lub pastwiskach czyli gęsi oraz kaczek przyczynami zatruć mogą być również rośliny.
Niebezpiecznym gatunkiem rośliny jest kąkol. Przyczyną zatrucia są nasiona tej rośliny zawierające glukozydy i sapotoksynę. Niewielka dawka (2,5 g/kg masy ciała) może doprowadzić do śmierci. Kolejną przyczyną zatruć mogą być ziemniaki. Zawarta w nich solanina może spowodować drgawki, duszności oraz upadki ptaków. Solanina jest również obecna w niedojrzałych owocach psianki czarnej. Toksyczne są również korzenie roślin jak w przypadku przestępu. Zawarta w korzeniach bryonidyna może doprowadzić do śmierci ptaków już po kilkunastu godzinach. Szczwół plamisty stanowi zagrożenie wyłącznie dla kaczek i gęsi. Alkaloid koniina obecny w owocach, liściach i kwiatach staje się silniej toksyczny w określonych warunkach pogodowych. Niska temperatura oraz deszcz wzmagają jego niekorzystne działanie. Trującą roślina jest również popularna konwalia majowa. Zawarta w niej kowallamaryna jest obecna w korzeniach, liściach i kwiatach wpływa na zaburzenia nerwowe mogące kończyć się śmiercią. Trujące dla ptaków są również pestki czereśni, wiśni oraz śliwek. Obecna w nich amygdalina w organizmie ptaka przekształca się w kwas pruski.
Przyczynami zatruć u drobiu są najczęściej błędy popełniane przez pracowników. Zaniedbania są często konsekwencją niewystarczającej wiedzy na temat potencjalnych zagrożeń, dlatego też uzupełnianie wiedzy pozwala na unikanie zagrożeń lub ich eliminację. Ponadto znajomość czynników wywołujących zatrucia u ptaków pozwala przyspieszyć czynności niwelujące niepożądane skutki, a tym samym zmniejszyć straty ekonomiczne.
Piśmiennictwo dostępne u autorki.
