Iwona Radkowska
Instytut Zootechniki – PIB, Zakład Hodowli Bydła
Adam Radkowski
Katedra Agroekologii i Produkcji Roślinnej, Uniwersytet Rolniczy im. H. Kołłątaja w Krakowie
Optymalny termin zbioru zielonek na kiszonkę
Duża liczba gospodarstw utrzymujących bydło stosuje całoroczne żywienie zwierząt w oborze, którego podstawą są pasze objętościowe konserwowane, a zwłaszcza kiszonka. Zastosowanie pasz konserwowanych umożliwia równomierne i pełnowartościowe żywienie zwierząt przez cały rok. Natomiast odpowiednia ich jakość stanowi podstawę zdrowotności i produkcyjności zwierząt. Dobre jakościowo kiszonki posiadają dużą wartość pokarmową i smakową, a ze względu na system zadawania paszy są preferowane w oborach wolnostanowiskowych. Na jakość i wartość pokarmową kiszonki wpływa szereg czynników wymagających wiedzy i umiejętności, a dla uzyskania dobrej paszy bardzo duże znaczenie ma znajomość podstawowych zasad produkcji pasz konserwowanych.
Jednym z głównych czynników decydujących o jakości otrzymywanych pasz jest odpowiedni termin zbioru zielonek na kiszonkę. Odpowiednie dobranie terminu zbiorów wpływa na jakość i wartość pokarmową kiszonek, a także na efektywność produkcji. Ruń przeznaczona do zakiszenia, powinna być koszona we wczesnych fazach rozwojowych. W przypadku traw jest to początek fazy kłoszenia się dominujących gatunków traw, a u roślin bobowatych faza zawiązywania pąków do pełnego pąkowania.
Opóźnienie terminu koszenia prowadzi do zmniejszenia ilości białka ogólnego, a jednocześnie zwiększenia zawartości włókna surowego. Wraz ze starzeniem się roślin, ich strawność i wartość pokarmowa maleją. Ponadto rozwój kwiatostanów powoduje zmiany biochemiczne w roślinach, co prowadzi do intensywnej syntezy włókna surowego kosztem łatwo rozpuszczalnych i przyswajalnych cukrów. Dlatego też roślinność drugiego pokosu znacznie różni się od pierwszego, ponieważ w tym okresie większość roślin wykształca mniej pędów generatywnych, a więcej bogato ulistnionych pędów wegetatywnych. Wyjątek stanowią rajgras wyniosły i tymotka łąkowa, które w drugim odroście tworzą więcej pędów kwiatowych.
Lepszą przydatnością do zakiszania cechuje się I odrost. W porównaniu do kolejnych zawiera on znacznie więcej cukrów. W okresie drugiego pokosu większość roślin wykształca mniej pędów generatywnych, natomiast więcej bogato ulistnionych pędów wegetatywnych, dlatego ruń łąkową należy kosić, gdy osiągnie wysokość 30-40 cm, a termin zbioru zależy, przede wszystkim od zbioru I-go pokosu, przebiegu pogody, szczególnie ilości opadów oraz nawożenia.
Kosić należy wówczas, gdy spodziewamy się krótkiego okresu bezdeszczowej pogody, w słoneczny dzień, najlepiej w godzinach południowych lub popołudniowych, gdyż wówczas zawartość węglowodanów jest najwyższa. Zarówno zbyt wczesne jak i zbyt późne koszenie może negatywnie wpłynąć na jakość kiszonki. Zbierane zbyt wcześnie zielonki zawierają znaczne ilości wody, co skutkuje niższą zawartością suchej masy i niższą wartością pokarmową. Poza tym, rośliny w fazie wzrostu przed fazą kłoszenia mogą zawierać zbyt dużo azotu, co może prowadzić do produkcji kiszonki o zbyt wysokiej zawartości białka. Skarmianie takiej paszy może prowadzić do problemów zdrowotnych u zwierząt, a także do strat finansowych dla rolnika, poprzez konieczność stosowania dodatków do paszy w celu zbilansowania dawki pokarmowej.
Jakość i wartość paszowa kiszonki obniża się także na skutek opóźnionego koszenia (zbioru). W fazie kwitnienia dochodzi do obniżenia koncentracji zawartości cukru, przy jednoczesnym wzroście zawartości włókna surowego. Obniża to wartość pokarmową kiszonek oraz zmniejsza pobranie paszy przez zwierzęta.
Także warunki pogodowe i rodzaj gleby mogą wpłynąć na optymalny termin zbioru. W przypadku suchych, piaszczystych gleb, zielonki osiągają fazę kłoszenia wcześniej niż na cięższych, gliniastych glebach. Ponadto, zbyt duże opady lub susza mogą wpłynąć na rozwój roślin, a tym samym na termin zbioru.
Niestety, nie ma uniwersalnego terminu zbioru, który byłby optymalny dla wszystkich gatunków traw. Dlatego ważne jest, aby znać specyfikę poszczególnych gatunków oraz monitorować ich rozwój w danym miejscu, aby wybrać optymalny moment zbioru.
Jakość i wartość pokarmowa kiszonki w znacznym stopniu zależy od składu chemicznego roślin. Optymalną wartość pokarmową każda roślina osiąga w określonym czasie. Najkorzystniejsze warunki do zakiszania występują, gdy roślinność zawiera dużo suchej masy i cukrów prostych oraz niewielkie ilości włókna surowego – czyli w fazie dojrzałości kiszonkowej. Kluczowym czynnikiem wpływającym na jakość kiszonki jest odpowiednia zawartość cukrów, które są niezbędne do produkcji kwasu mlekowego. Zawartość cukrów zależy od gatunku rośliny, okresu wegetacji, dojrzałości, nawożenia oraz pory dnia – różnica między zawartością cukrów rano i wieczorem może wynosić nawet 100% na korzyść godzin popołudniowych. Przed przystąpieniem do zakiszania należy odpowiednio przygotować surowiec, istotna jest odpowiednia zawartość suchej masy, która powinna wynosić od 30 do 40% (wilgotność 60-70%). Niska zawartość suchej masy (od 12 do 25%) utrudnia sporządzenie dobrych i trwałych kiszonek, a proces fermentacji jest nieprawidłowy. W optymalnym terminie zbioru w roślinach zawartość suchej masy wynosi ok. 20%. Dlatego też, w celu podwyższenia zawartości suchej masy skoszony materiał roślinny należy podsuszyć. Aby podwyższyć koncentrację suchej masy nie należy opóźniać terminu zbioru, gdyż powoduje to drewnienie roślin i spadek ich strawności. Nie należy także zakiszać zbyt mocno przesuszonych zielonek (>50% suchej masy).
Prawidłowo podsuszone zielonki zakiszają się lepiej, wzrasta zawartości suchej masy oraz cukrów prostych, co sprzyja rozwojowi bakterii kwasu mlekowego. Poprzez wzrost ciśnienia osmotycznego woda staje się niedostępna dla bakterii kwasu masłowego i bakterii gnilnych, przez to zielonki podsuszone kiszą się łatwiej i nie zachodzą straty składników wraz z wyciekającym sokiem kiszonkowym. Wystarczą 2 dni, a przy sprzyjających warunkach nawet 1 dzień, aby uzyskać odpowiednią wilgotność. Wynika to z tego, iż ciągu jednego dnia przy bardzo dobrej pogodzie zielonka może stracić ponad 12% wody, natomiast w niesprzyjających warunkach tylko 3-5%. Szybkość suszenia można zwiększyć przez roztrząśnięcie skoszonej runi i dodatkowe przetrząśnięcie po kilku godzinach. Metodą przyspieszającą schnięcie może być zastosowanie zgniatacza pokosu lub przetrząsanie zielonki. W trakcie podsuszania, na skutek oddychania roślin dochodzi do strat suchej masy, proces ten jest zahamowany dopiero przy zawartości s.m. na poziomie 30%. W początkowej fazie podsuszania straty suchej masy mogą wynosić 0,3% na godzinę. Wielkość strat w czasie zbioru i konserwacji zielonek jest wprost proporcjonalna do ich wilgotności początkowej i odwrotnie proporcjonalna do czasu podsuszenia.
O przydatności zielonki z traw oraz roślin motylkowatych do zakiszania decyduje zawartość w roślinach cukrów prostych, zawartość substancji buforujących oraz, jak już wspomniano, koncentracja suchej masy. Cechy te są właściwe dla poszczególnych gatunków roślin (uwarunkowane genetycznie), ale w pewnym zakresie mogą być regulowane agrotechnicznie, głównie poprzez nawożenie oraz termin i technikę zbioru. Przydatność materiału roślinnego do zakiszania często określa jego pojemność buforowa. Jest to ilość kwasu mlekowego potrzebna do obniżenia pH zakiszanego materiału do poziomu 4,2. Niektóre związki, takie jak np. białko, aminokwasy, niektóre sole, neutralizują powstający kwas. Im większa jest zdolność buforowa, tym bardziej utrudnione jest zakiszanie. Dużą pojemność buforową (trudno zakiszają się) mają rośliny o dużej zawartości białka, czyli np. rośliny motylkowate (lucerna, koniczyny). Trawy charakteryzują się z reguły wysoką zawartością cukrów i niską pojemnością buforową. Występują jednak różnice między gatunkami, a nawet odmianami hodowlanymi. Najlepszym materiałem do zakiszania wśród traw są życice. Uwzględniając zawartość cukrów, suchej masy i pojemność buforową, pod względem podatności na proces kiszenia przyjmuje się następującą kolejność gatunków: życica trwała (Lolium perenne), kupkówka pospolita (Dactylis glomerata), kostrzewa łąkowa (Festuca pratensis) czy tymotka łąkowa (Phleum pratense). Stosowanie wysokiego nawożenie azotowego może niekorzystnie oddziaływać na proces zakiszania. Przyczynia się ono istotne do wzrostu plonu zielonej masy, jednak obniża zawartość cukrów i zwiększa pojemność buforową, co utrudnia proces zakiszania. Na proces ten ujemnie wpływa także nawożenie użytków zielonych gnojowicą, ze względu na obecność w niej bakterii z grupy proteolitycznych.
Wybór technologii zakiszania, podobnie jak zbioru, zależy przede wszystkim od posiadanego sprzętu, ilości zwierząt oraz powierzchni łąki. Kiszonki można sporządzać w pryzmach, silosach, belach, rękawach foliowych lub w kostkach prostopadłościennych.
Coraz większe zainteresowanie w naszym kraju ma technologia zakiszania zielonki w balach foliowych. Aby uzyskać wartościową kiszonkę, zielonkę należy pozostawić po skoszeniu w celu przewiędnięcia na 20-30 godzin, a następnie uformować w wały. Belę należy sprasować równomiernie, aby uzyskać optymalne warunki, a prędkość prasy powinna być dostosowana do wielkości plonu. Sprasowane bele należy owijać specjalną, rozciągliwą folią samoprzylepną o grubości 0,025 mm i szerokości 500 lub 750 mm, w kolorze białym lub czarnym, która zabezpiecza zakiszany materiał przed dostępem powietrza, wilgoci i światła. Do owijania bel stosuje się zakładkę folii na folie, co przy dwukrotnym owinięciu beli zapewnia 4 warstwy folii. Przy temperaturze powietrza 20°C zabieg owijania beli należy przeprowadzić w ciągu 2 godzin, a w temperaturze 15°C i 10°C odpowiednio w ciągu 3 i 4 godzin, aby zapewnić właściwe warunki zakiszania.
Stosowana może być także metoda konserwacji pasz w rękawach foliowych. Pozwala ona na zakiszanie wszelkiego rodzaju pasz i jest stosowana zarówno przez duże, wielkotowarowe przedsiębiorstwa rolne, jak i przez średniej wielkości gospodarstwa indywidualne. Dzięki swojej wysokiej wydajności pracy, elastyczności zastosowania oraz niezawodności w różnych, nawet trudnych warunkach pogodowych, metoda ta zdobyła uznanie. Idea kiszenia pasz w rękawach foliowych narodziła się w latach 70. XX wieku w Niemczech, gdzie skonstruowano pierwszą prasę silosującą Eberhardt. Niestety, ze względu na duże rozdrobnienie tamtejszych gospodarstw rolnych, metoda ta szybko została zapomniana. Jednakże Amerykanie zainteresowali się nią i udoskonalili, zakładając firmę AG BAG International. Metoda ta szybko zyskała zwolenników w całych Stanach Zjednoczonych, a stamtąd powróciła do Europy (Wróbel 2001). Technologia konserwacji pasz w rękawach foliowych, pozwala na osiągnięcie bardzo dobrych rezultatów kiszenia poprzez optymalizację warunków fermentacyjnych. Główne zalety to: natychmiastowe odcięcie dostępu tlenu, hermetyczne warunki konserwacji pasz, stopniowe obniżanie temperatury zakiszanej masy, duża stabilność kiszonki, niewielka powierzchnia wybierania paszy, ograniczenie strat do minimum, najwyższa jakość paszy, możliwość całorocznego skarmiania (także latem), duża elastyczność zastosowania oraz niskie nakłady inwestycyjne na tonę paszy. Technologia ta może być stosowana przez każde gospodarstwo rolne, niekoniecznie posiadające własną maszynę. Istnieją firmy oferujące usługi związane z zakiszaniem pasz w rękawach o pojemnościach od 50 do 350 ton. Koszt zakiszenia 1 tony paszy w rękawie jest porównywalny lub niższy niż koszty kiszenia w balotach.
Podsumowując, optymalny termin zbioru zielonek na kiszonkę zależy od wielu czynników, takich jak gatunek roślin, faza wzrostu, warunki pogodowe i rodzaj gleby. Wybór optymalnego terminu może wpłynąć na jakość i wartość odżywczą kiszonek oraz na koszty produkcji. Także warunki pogodowe istotnie wpływają na optymalny termin zbioru zielonek na kiszonkę. W przypadku opadów deszczu, zbioru należy dokonać później niż w przypadku suchych warunków, aby uniknąć zbyt wysokiej wilgotności kiszonki. Czas zbioru zielonki na kiszonkę zależy także od indywidualnych możliwości rolnika, takich jak dostępność maszyn czy czasu pracy. Jednak świadomy wybór optymalnego terminu zbioru może przynieść korzyści w postaci lepszej jakości i wartości pokarmowej kiszonki oraz zmniejszenia kosztów produkcji.
