Archiwum
Kiszone wilgotne ziarno kukurydzy w żywieniu bydła
Tadeusz Barowicz, Marek Pieszka, Władysław Brejta¹
Instytut Zootechniki-PIB w Krakowie
¹ Zakład Doświadczalny IZ-PIB w Odrzechowej Sp. z o.o.
Z roku na rok w Polsce rośnie popularność uprawy kukurydzy, w tym na ziarno. Przyczynia się to tego m. in. wzrost opłacalności produkcji ziarna tego zboża, przy jednoczesnym spadku opłacalności innych upraw polowych oraz ograniczenie importu przy wzroście popytu krajowego. Sprzyjającym czynnikiem jest też poprawa sytuacji ekonomicznej gospodarstw (zwiększenie areałów, lepsze wyposażenie w maszyny), a także zmiana warunków pogodowych na bardziej korzystne dla plonowania kukurydzy oraz łatwość jej uprawy.
Kukurydza jest rośliną dnia krótkiego, ciepłolubną o dużych wymaganiach termicznych w stosunku do gleby i powietrza. Ma niewielkie z kolei wymagania glebowe. I tak, może wysoko plonować zarówno na glebach pszenno-buraczanych jak i na glebach żytnich. Z powodzeniem może być uprawiana na glebach zaliczanych do klasy bonitacyjnej IV a i b, a nawet V, pod warunkiem dobrego zaopatrzenia w wodę i składniki pokarmowe oraz o pH zbliżonym do obojętnego. Zmiana warunków klimatycznych na przestrzeni ostatnich 50 lat sprawiła, że na większości terytorium naszego kraju powstały korzystne warunki dla dojrzewania odmian kukurydzy uprawianej na ziarno, szczególnie mieszańców odmian wczesnych i średnio wczesnych, o wczesności FAO rzędu 200-250. Odmiany wczesne (do FAO 220) plonują gorzej niż średnio wczesne (do FAO 250) i średnio późne (FAO 260-290), ale gwarantują zebranie ziarna o 10-20 dni wcześniej i wilgotności 25-30%. Najwyższy potencjał plonowania mają odmiany średnio późne, ale ryzyko ich uprawy w warunkach geograficznych naszego kraju jest duże.
Konserwanie wilgotnego ziarna kukurydzy
Zbiór ziarna kukurydzy dokonuje się w jego pełnej dojrzałości, gdy zawartość suchej masy wynosi powyżej 60%. Najkorzystniej jest jednak, gdy udział suchej masy w ziarnie wynosi co najmniej 70-75%. Termin zbioru przypada najwcześniej w drugiej lub trzeciej dekadzie września.
W warunkach klimatycznych naszego kraju kukurydza jest jedynym zbożem, którego ziarno bezpośrednio po zbiorze nie nadaje się do przechowywania. Po zbiorze, ziarno kukurydzy musi zostać poddane zakonserwowaniu przez suszenie (do minimum 15% wilgotności) lub zakiszane. Suszenie ziarna kukurydzy pociąga za sobą znaczne koszty. W obecnej sytuacji ekonomicznej, konserwanie wilgotnego ziarna kukurydzy przez zakiszanie wydaje się być zabiegiem wielokrotnie tańszym. Metoda ta zapewnia uzyskanie dobrej jakości kiszonki przy minimalnych stratach wartości pokarmowej (4-5%) oraz sprawia, że wyprodukowana pasza może być przechowywana przez długi okres czasu.
Zakiszanie wilgotnego ziarna kukurydzy wpływa na zwiększenie strawności skrobi w żwaczu i jelicie cienkim oraz ograniczenie trawienia skrobi w jelicie grubym. Kiszonki sporządzone z wilgotnego ziarna, ze względu na większą strawność skrobi w jelicie cienkim, cechują się wyższą wartością energetyczną, w porównaniu z ziarnem wysuszonym. Dawki pokarmowe z udziałem kiszonego, wilgotnego ziarna kukurydzy charakteryzują się ponadto lepszym wykorzystaniem azotu rozpuszczalnego w żwaczu przez zasiedlające go mikroorganizmy, ze względu na możliwość dostępu mikroflory do łatwo przyswajalnej energii.
Przygotowanie ziarna do zakiszenia
Ziarno do kiszenia powinno zawierać ok. 65% suchej masy. Zbyt wysoka zawartość suchej masy w ziarnie (powyżej 75%) powoduje niewystarczające ugniecenie materiału, wskutek czego uniemożliwione jest stworzenie warunków beztlenowych oraz następuje rozwój niepożądanej flory bakteryjnej i grzybów pleśniowych. Nadmierna zawartość wody w ziarnie (sucha masa poniżej 60%) sprzyja z kolei zbyt intensywnej fermentacji powodując duże straty składników pokarmowych.
Nie należy kisić ziarna całego, gdyż w takim wypadku procesy fermentacyjne przebiegają słabo, a powietrze pomiędzy ziarniakami sprzyja rozwojowi pleśni. Ziarno przed zakiszeniem powinno być gniecione lub śrutowane, gdyż takie przefermentowane ziarno jest lepiej wykorzystywane przez mikroorganizmy żwacza niż suche śrutowane. Ogólnie przyjmuje się zasadę, że wraz ze wzrostem wilgotności ziarna, rozmiar zakiszanych cząstek powinien być większy. Stwierdzono bowiem, że w zakiszanym ziarnie kukurydzy, o zawartości suchej masy poniżej 70% udział cząstek o średnicy powyżej 2,2 oraz 4,5 mm powinien wynosić odpowiednio 25 i 75%. W przypadku ziarna zawierającego suchą masę rzędu 70-75%, udział cząstek o średnicy powyżej 1,1: 2,2 i 4,5 mm powinien wynosić odpowiednio: 25, 50 i 25%. Zakiszając z kolei ziarno o zawartości suchej masy powyżej 75%, udział cząstek o średnicy powyżej 0,6 i 1,1 mm powinien wynosić odpowiednio 50 i 30%, a pozostałe 20% powinna stanowić frakcja pylista.
Jak zakiszać?
Zebrane ziarno powinno być poddane procesowi konserwowania w ciągu 12 godzin od zbioru w przypadku ciepłej, słonecznej pogody, a najpóźniej w ciągu 24 godzin, gdy jest chłodniej. Najlepiej, gdy ziarno z kombajnu jest bezpośrednio podawane do gniotownika lub śrutownika, a następnie na prasę silosującą. Ziarno może być zakiszane w silosach lub w rękawach foliowych, po uprzednim jego rozgnieceniu lub ześrutowaniu. Najwydajniejszym sposobem zakiszania jest stosowanie rękawów foliowych, napełnianych specjalnymi prasami, w których uzyskuje się najodpowiedniejszy stopień zagęszczenia ziarna. Stosunkowo niskie obecnie ceny rękawów foliowych sprawiają, że zakiszanie w nich ziarna jest znacznie tańsze niż w silosach przejazdowych, biorąc pod uwagę koszt wybudowania nowych obiektów.
Do napełniania rękawów służą specjalne urządzenia, które mogą przerobić od 5 do 40 ton ziarna na godzinę. Są one zazwyczaj wyposażone w aplikatory konserwantów biologicznych lub chemicznych, które w tym przypadku są konieczne. Ich zadaniem jest natychmiastowe obniżenie pH zakiszanego materiału, ponieważ naturalnie powstały kwas mlekowy nie zabezpieczy go przed działaniem pleśni. Optymalne pH powinno być na poziomie 4,0-4,3. Należy pamiętać, aby właściwie dobrać ziarno do zakiszania. Zbyt wilgotne może być przyczyną nadmiernej fermentacji, co prowadzi do dużych strat energii paszy. Natomiast zbyt suche, gorzej się ubija i stwarza ryzyko rozwoju grzybów i tym samym mikotoksyn. Zagęszczenie surowca w rękawach wynosi od 600 do 1100 kg m³. W Polsce istnieją firmy, które świadczą takie usługi na terenie całego kraju.
Rękaw foliowy, którego średnica wynosi średnio od 1,95 do 3,6 m, a długość 30, 45, 60, 75 lub 150 m, powinien być ułożony na czystym, płaskim podłożu. W trakcie wypełniania możliwe jest dozowanie dodatków kiszonkarskich przez prasy silosowe.
Dodatki kiszonkarskie
Dla zapewnienia optymalnych warunków fermentacji mlekowej oraz wysokiej stabilności tlenowej po otwarciu rękawa, wskazane jest zakiszanie wilgotnego ziarna kukurydzy z dodatkami kiszonkarskimi. Użycie dodatków usprawnia przebieg procesów fermentacyjnych, co przede wszystkim jest związane z zapewnieniem optymalnego środowiska dla bakterii kwasu mlekowego oraz warunków niekorzystnych dla rozwoju szkodliwej mikroflory.
Niestety, w naszym kraju często zakisza się wilgotne ziarno kukurydzy bez dodatków kiszonkarskich, zakładając, że jest to surowiec łatwo kiszący się. Kiszonki sporządzone bez dodatków kiszonkarskich są jednak trudne do przechowywania, szczególnie te sporządzone w rękawach foliowych. Stopień bowiem ubicia w rękawach foliowych jest na ogół mniejszy, w porównaniu z silosem przejazdowym, co skutkuje pogorszeniem warunków beztlenowych w zakiszanej masie. Niezbyt spójne wypełnienie rękawa foliowego ziarnem stwarza warunki korzystne dla rozwoju grzybów pleśniowych.
Kiszonki sporządzone z wilgotnego ziarna kukurydzy bez konserwantów, po odkryciu silosu lub rękawa, są szczególnie podatne na rozkład tlenowy. Podczas wtórnej fermentacji zawsze wydziela się duża ilość ciepła, co sprzyja rozwojowi niepożądanych mikroorganizmów. Grzyby pleśniowe rozwijające się w zakiszonym ziarnie, po odkryciu silosu rozkładają głównie kwas mlekowy i węglowodany łatwo rozpuszczalne w wodzie, wytwarzając szereg szkodliwych metabolitów – mikotoksyn.
Zakiszanie wilgotnego ziarna kukurydzy wraz z dodatkiem inokulantów bakteryjnych, bakteryjno-chemicznych lub konserwantów chemicznych, pozwala na wyprodukowanie kiszonki o bardzo dobrej jakości i jednocześnie bezpiecznej dla zwierząt. Pozwala ponadto na znaczne zwiększenie odporności kiszonek na rozkład tlenowy. W tabeli 1 przedstawiono parametry jakości fermentacji oraz wyniki testu stabilności tlenowej kiszonek sporządzonych z wilgotnego ziarna kukurydzy wraz lub bez dodatków kiszonkarskich.
Przyjmuje się, że konserwanty chemiczne, zawierające kwasy organiczne (np. propionowy, mrówkowy, sorbowy, benzoesowy) oraz sole lub estry tych kwasów, są najskuteczniejsze w ograniczaniu lub eliminowaniu niepożądanych populacji mikroorganizmów w kiszonkach. Takie kiszonki charakteryzują się dużą stabilnością tlenową i trwałością w okresie przechowywania, a także odpornością na rozkład tlenowy podczas skarmiania.
Alternatywnym sposobem, pozwalającym również na wyprodukowanie kiszonek o wysokiej jakości, a także odpornych na wtórną fermentację, może być zakiszanie wilgotnego ziarna kukurydzy z dodatkiem inokulantów bakteryjnych lub bakteryjno-chemicznych. Inokulanty takie najczęściej zawierają bakterie kwasu mlekowego Lactobacillus buchneri lub bakterie propionowe z rodzaju Propionibacterium spp. Pierwsze z nich, obok kwasu mlekowego wytwarzają dużą ilość kwasu octowego oraz szereg innych metabolitów, które ograniczają rozwój niepożądanych mikroorganizmów w kiszonkach. Bakterie propionowe z kolei, degradują kwas mlekowy do kwasu octowego i propionowego. Duża ilość kwasu octowego i propionowego korzystnie wpływa na ograniczenie rozwoju drożdży i grzybów pleśniowych, co pociąga za sobą wzrost trwałości oraz stabilności tlenowej kiszonek. Porównując, kwasy octowy i propionowy, skuteczniej niż kwas mlekowy zabezpieczają kiszonki przed rozkładem tlenowym, zaś wzrost ilości kwasu mlekowego w kiszonkach, obniża ich odporność na rozkład tlenowy.
Skarmianie kiszonego wilgotnego ziarna kukurydzy
Po 3-4 tyg. zakiszone wilgotne ziarno kukurydzy doskonale nadaje się do skarmiania. Posiada przyjemny zapach, przez co chętnie jest wyjadana przez zwierzęta. Trzeba zaznaczyć, że ziarno kiszone nie nadaje się do produkcji suchych mieszanek paszowych, lecz do skarmiania w gospodarstwie po uzupełnieniu go koncentratem białkowym i premiksami mineralno-witaminowymi.
Zawartość składników pokarmowych w kiszonkach sporządzonych z wilgotnego ziarna kukurydzy przedstawiono w tabeli 2. Podsumowując zawarte w tabeli wyniki należy stwierdzić, że zakiszanie wilgotnego ziarna kukurydzy z dodatkiem konserwantów chemicznych pozwala na wyprodukowanie kiszonek przy minimalnych stratach składników pokarmowych oraz bardzo dużej odporności na rozkład tlenowy podczas ich skarmiania. Wysoką jakość kiszonek, przy małych stratach, ale nieco gorszej stabilności tlenowej można też uzyskać zakiszając wilgotne ziarno kukurydzy z dodatkiem inokulantów bakteryjnych, zawierających w swoim składzie bakterie L. buchneri.
W żywieniu bydła, zarówno krów mlecznych jak i bydła opasowego, kiszone wilgotne ziarno kukurydzy można skarmiać w ilościach do 8 kg. Kiszonka z ziarna zalecana jest szczególnie do skarmiania krów przed wycieleniem oraz podczas pierwszych czterech miesięcy laktacji. Takie postępowanie ogranicza ryzyko wystąpienia zaburzeń metabolicznych, głównie ketozy, wywoływanej przez zaburzenia w metabolizmie energetycznym. Doskonałym uzupełnieniem kiszonki z wilgotnego ziarna kukurydzy są kiszonki z traw i roślin motylkowatych oraz zielonki w sezonie pastwiskowym. W niektórych krajach, kiszonki z wilgotnego ziarna kukurydzy stosuje się z powodzeniem w żywieniu owiec, kóz, koni, królików, nutrii, a nawet gęsi. Kiszone ziarno kukurydzy nie powinno być stosowane w żywieniu drobiu. Nie należy też podawać go lochom karmiącym i w zaawansowanej ciąży oraz prosiętom.
Dobrze sporządzoną kiszonkę z wilgotnego ziarna kukurydzy, zabezpieczoną przed dostępem powietrza i promieni słonecznych można z powodzeniem przechowywać w silosach lub rękawach, przez wiele miesięcy. ■
