Archiwum

Anna Borecka
Instytut Zootechniki, Państwowy Instytut Badawczy

Produkcja mleka stanowi jedną z podstawowych gałęzi produkcji w gospodarstwach rolnych w naszym kraju. W Polsce chowem bydła zajmuje się ok. 427 tys. gospodarstw, co stanowi blisko 28% ogółu gospodarstw. O tak dużej liczbie gospodarstw świadczy niska koncentracja stad. Duże rozdrobnienie gospodarstw oraz wynikająca z tego niewielka skala produkcji, nie pozwala osiągnąć zadowalającej opłacalności oraz stabilności funkcjonowania na rynku mleka.

Według danych GUS pogłowie krów na 100 ha użytków rolnych w czerwcu 2011 roku wyniosło około 17 sztuk i w około 95% utrzymywane było w gospodarstwach indywidualnych, co może świadczyć o ekstensywnej produkcji mleka. Udział gospodarstw utrzymujących od 1-9 krów wynosi aż ok. 80%, w tym 39,9% posiadało tylko 1 krowę (Rys. 1). Jednak w ostatnich latach obserwuje się tendencję do wycofywania się z produkcji mleka gospodarstw mniejszych i koncentracji produkcji w gospodarstwach o większej skali. Sytuacja ta jest spowodowana niedochodową produkcją na małą skalę.

Produkcja mleka, aby była efektywna ekonomicznie musi polegać na minimalizacji kosztów produkcji i maksymalizacji przychodów oraz dochodów.

Determinantów efektywności ekonomicznej produkcji mleka jest wiele. Do najważniejszych zaliczyć można:

• cenę mleka,

• skalę produkcji (liczbę krów w stadzie),
• wydajność mleczną krów,
• system utrzymania oraz technologię produkcji,
• żywienie krów oraz bazę paszową gospodarstwa,
• koszty produkcji mleka.

Efektywność ekonomiczna jest uzależniona od wielu czynników. Zarówno od tych, na które producent ma wpływ, jak i od tych, które są od niego niezależne. Do pierwszej grupy czynników zaliczyć możemy strukturę organizacyjną gospodarstwa, skalę produkcji, system chowu jak również specjalizację. Wyniki produkcyjne takie jak: wydajność mleczna, zawartość białka i tłuszczu w mleku, jakość mleka, zużycie paszy wynikają z wartości genetycznej zwierzęcia, ale również z wiedzy, umiejętności oraz doświadczenia samego rolnika. Do drugiej grupy uwarunkowań efektywności ekonomicznej możemy zaliczyć cenę mleka oraz koszty zakupu środków produkcji. Ceny skupu mleka oraz ceny środków produkcji zależą przede wszystkim od aktualnej sytuacji popytowo-podażowej, a także od występujących wahań cyklicznych. Producenci mleka w niewielkim stopniu mogą oddziaływać na ich poziom. Jedną z możliwości wpływu na cenę jest łączenie się rolników w grupy producentów rolnych umożliwiające uzyskanie wyższej ceny sprzedaży surowca dzięki zaoferowaniu odpowiednio dużej, jednolitej partii towaru, wymaganej przez odbiorców. Poprzez działalność grupową możliwe jest uzyskanie niższych cen zakupu środków produkcji dzięki możliwości negocjowania ich wysokości przy hurtowym zakupie.
Badania wykazały, że wraz ze wzrostem skali produkcji (liczby krów w stadzie) wzrasta zarówno wydajność mleczna krów (Rys. 2) oraz cena sprzedaży mleka (Rys. 3). Wydajność jednostkowa krów w gospodarstwach najmniejszych jest znacząco niższa w porównaniu z gospodarstwami utrzymującymi większą liczbę zwierząt. Różnica w wydajności mlecznej wynika ze specjalizacji produkcji, natomiast różnica w cenie sprzedaży mleka z większej partii produkcji jak i z wyższych parametrów jakościowych w gospodarstwach z większymi stadami krów.

Wydajność mleczna wpływa istotnie na efektywność ekonomiczną produkcji. Przykładowo jedna krowa produkująca 8000 litrów mleka zużywa o połowę paszy bytowej mniej niż dwie sztuki o jednostkowej wydajności mlecznej 4000 litrów. Ponadto krowa produkująca 8000 litrów mleka zajmuje jedno stanowisko w oborze, podczas gdy w wariancie drugim dwa stanowiska. Również koszt obsługi jest wyższy w przypadku krów niskowydajnych.
Pozytywnym efektem skali jest również, możliwość uzyskania wyższej ceny sprzedaży mleka. Na rysunku 3 została przedstawiona zależność ceny mleka od liczby krów w stadzie. W gospodarstwach o najmniejszej skali produkcji cena sprzedaży litra mleka była o około 0,25 zł niższa w porównaniu z gospodarstwami o większej skali produkcji (Rys. 3). Systematyczny wzrost wydajności mlecznej a także jakości produkowanego mleka jest związany z warunkami chowu, warunkami i jakością żywienia oraz wiedzą producenta.

Struktura kosztów bezpośrednich produkcji mleka obejmuje:

• koszty pasz własnych,
• koszty pasz pochodzących z zakupu,
• koszt remontu stada,
• koszt lekarstw i środków weterynaryjnych,
• koszt usług weterynaryjnych (inseminacja, szczepienia ochronne),
• koszt ubezpieczenia zwierząt,
• koszty specjalistyczne w produkcji mleka,
• i inne koszty bezpośrednie, które jednoznacznie możemy przypisać produkcji mleka,
• zależy od skali produkcji i warunkuje wynik ekonomiczny działalności.

Najistotniejszym ograniczeniem wzrostu skali produkcji jest wielkość posiadanej bazy paszowej, co wiąże się z pozyskiwaniem pasz z zewnątrz gospodarstwa. Poprzez eliminację uzależnienia gospodarstwa od rynku pasz i prowadzeniem chowu krów opartego w głównej mierze na własnych zasobach. Jest to możliwe w wariancie niskonakładowej produkcji opartej o pasze z trwałych użytków zielonych. Rosnący udział trwałych użytków zielonych w gospodarstwie daje szanse obniżania kosztów pasz, które oscylują od około 58% do 78% kosztów bezpośrednich. Ponadto dostosowanie struktury zasiewów do potrzeb paszowych krów, wybór technologii produkcji, substytucja pasz drogich paszami tanimi, maksymalizacja udziału pasz własnych w dawce pokarmowej oraz ściśle normowanie pasz i stała kontrola ich zużycia i kosztów wytworzenia w sposób istotny wpływa na efektywność ekonomiczną produkcji mleka.
Na wysokość kosztów bezpośrednich, tak jak zostało już powiedziane, decydujący wpływ mają koszty pasz. Przy większej skali produkcji, większe jest zużycie pasz treściwych szczególnie pasz pochodzących z zakupu. Mniejszy jest natomiast w porównaniu z mniejszą skalą produkcji udział pasz własnych w dawce żywieniowej.

Wraz ze wzrostem skali produkcji (liczby krów w stadzie) rosną koszty utrzymania jednej sztuki, natomiast przy jednoczesnym wzroście wydajności jednostkowej mleka następuje spadek kosztów bezpośrednich oraz całkowitych produkcji 1 litra mleka (Rys. 4 i 5).
Optymalizacja skali produkcji mleka jest metodą poprawy opłacalności. Związana jest ona przede wszystkim z liczbą utrzymywanych krów a także z poziomem ich mleczności. Koszty jednostkowe w przeliczeniu na 1 litr mleka są niższe przy większej skali produkcji (Rys. 5) jest to wynikiem rozdzielenia kosztów stałych (np. kosztu remontu budynków, podatków, odsetek od kredytów, amortyzacji) na większą liczbę jednostek produkcji. Należy również pamiętać, że nie każdy wzrost skali produkcji jest dla producenta mleka opłacalny. Wzrost skali produkcji jest opłacalny do momentu, kiedy wysokość poniesionych dodatkowo kosztów, zrówna się z wartością produkcji uzyskaną za dodatkowo wyprodukowane mleko.
Niezależnie od liczby utrzymywanych krów stała kontrola kosztów produkcji mleka oraz ich analiza w stadzie pozwala precyzyjniej określać decyzje produkcyjne zmierzające do wzrostu efektywności ekonomicznej produkcji mleka. Dlatego tak ważna jest w sposób ciągły prowadzona ewidencja wydatków ponoszonych na produkcję w gospodarstwie. Bez niej nie jest możliwe poznanie struktury kosztów oraz ich kontrola pozwalająca zaoszczędzić nakłady i poprawić opłacalność. Należy również pamiętać, że efektywność ekonomiczna ściśle zależy od efektywności produkcyjnej. Im wyższa efektywność produkcyjna w danych warunkach, tym wyższa efektywność ekonomiczna produkcji mleka.
Do ekonomicznej oceny efektywności produkcji mleka w gospodarstwie służy współczynnik opłacalności. Wyliczony wskaźnik opłacalności rozumiany jako stosunek wartości produkcji do kosztów całkowitych wyrażony procentowo pozwala odpowiedzieć na pytanie czy produkcja mleka jest opłacalna czy też nie. Kiedy wartość współczynnika wynosi powyżej 100% wówczas produkcja jest opłacalna jeżeli poniżej 100% wówczas działalność przynosi straty. Badania prowadzone w Instytucie Zootechniki Państwowym Instytucie Badawczym, potwierdziły zależność skali produkcji od opłacalności produkcji. Im wyższa skala produkowanego mleka w danym gospodarstwie, tym wskaźnik opłacalności jest wyższy (Rys. 6).
Wskaźnikiem, który charakteryzuje z jednej strony opłacalność produkcji mleka a z drugiej wskazuje na możliwości rozwoju skali, jest parytetowa skala produkcji. Jest to wielkość rocznej produkcji, z której dochód rolniczy (przy aktualnych cenach) jest równy średniej płacy rocznej uzyskiwanej poza rolnictwem. Dla przykładu wielkość ta (Rys. 7) w 2011 roku wynosiła od 37,09 krów wysokowydajnych (10 000 l) do 123,62 krów o mleczności 3 000 litrów przy założeniu zysku z produkcji 1 litra mleka na poziomie 0,11 zł.
Parytetowa skala krów w gospodarstwach, w których odnotowano zysk na poziomie 0,29 zł była niższa. Przy maksymalnej jednostkowej wydajności mlecznej 10 000l mleka aby uzyskać parytetowy dochód z produkcji mleka należało utrzymywać 14,07 krów natomiast przy minimalnej wydajności mlecznej wynoszącej 3 000 litrów ponad 3-krotnie więcej tj. 46,89 sztuk.

Podsumowując korzyściami wynikającymi ze wzrostu skali produkcji są:

• obniżenie kosztów stałych na jednostkę wyprodukowanego mleka,
• obniżenie kosztów jednostkowych produkcji,
• uzyskanie wyższych cen mleka oraz większa łatwość jego sprzedaży,
• możliwość zastosowania nowych technologii produkcji – wyższa wydajności pracy – możliwość wprowadzania nowoczesnych technik zarządzania stadem,
• niższe w przeliczeniu na krowę koszty wyposażenia gospodarstwa,
• większa siła przetargowa producentów mleka.

Należy jednak pamiętać, że produkcja mleka jest w pewnym zakresie ograniczona. Wynika to z kwotowania produkcji mleka. Ponadto powiększenie skali produkcji wiąże się z zakupem lub dzierżawą kwoty mlecznej, zakupem jałówek cielnych, zwiększeniem areału użytków rolnych w gospodarstwie a także z modernizacją i budową nowych obiektów inwentarskich. Wielkość nakładów koniecznych do powiększenia może być zróżnicowana w poszczególnych gospodarstwach.
Skala produkcji czyli rozmiar produkcji jest istotnym elementem ekonomiki produkcji mleka. Wzrost skali produkcji (poprzez wzrost liczebności stada lub wzrost wydajności mlecznej) z jednej strony wpływa na wielkość uzyskiwanych przychodów z drugiej zaś na ponoszone koszty.
Literatura dostępna u autorki.