Archiwum

Anna Borecka
Instytut Zootechniki, Państwowy Instytut Badawczy

W ostatnich latach w Polsce trwa proces organizowania się grup producentów rolnych w różnych kierunkach specjalizacji i w zakresie różnych produktów. Grupy producentów rolnych stwarzają nowe możliwości działania. Umożliwiają one gospodarstwom rolnym o niewielkiej skali produkcji poprawę swojej sytuacji dochodowej. Jest to możliwe między innymi poprzez obniżenie kosztów produkcji oraz ograniczenie ryzyka zbytu prowadzonej działalności w przypadku spadku popytu. Powstają nowe kanały dystrybucji, z których pojedyncze gospodarstwa nie mogłyby korzystać.

Głównym zadaniem organizacji producenckich jest utrzymanie się na rynku i poprawa sytuacji ekonomicznej drobnych producentów, aby mogli oni sprostać wymaganiom narzucanym przez konsumenta i rynek. Przewaga jaką ma na rynku organizacja producencka nad drobnym producentem indywidualnym wynika ze specyfiki jej działania. Do ważniejszych korzyści, jakie może uzyskać zrzeszony w grupie producent rolny (w tym mleka) zaliczyć można:
■    wyższe ceny zbytu produktów od tych, jakie może wynegocjować indywidualnie pojedynczy rolnik,
■    wprowadzenie na rynek wyższych jakościowo produktów rolnych po niższych kosztach,
■    poprawę opłacalności produkcji, jak również zwiększenia dochodu całkowitego uzyskanego z produkcji rolnej członka grupy,
■    większą gwarancję zbytu produktów w okresach malejącego popytu,
■    obniżenie niektórych kosztów efektem ich rozłożenia na większą ilość producentów,
■    podniesienie wartości pieniężnej swojej produkcji dzięki eliminacji pośredników,
■    łączenie produktów w większe jednolite jakościowo partie,
■    możliwość korzystniejszego zakupu środków do produkcji,
■    możliwość zawarcia długookresowych umów i kontraktów,
■    obniżenie kosztów wspólnej promocji, reklamy, sprzedaży i dystrybucji,
■    pełniejsze wykorzystanie potencjału produkcyjnego oraz doświadczenia stowarzyszonych rolników poprzez specjalizację produkcji,
■    łatwiejszy dostęp do informacji rynkowej oraz niższe koszty jej pozyskania.
Mimo licznych korzyści płynących dla producentów z działalności grupowej, liczebność grup producenckich w Polsce wpisanych do rejestru jest stosunkowo niewielka.

W październiku 2012 roku w rejestrze marszałków województw figurowało 985 organizacji producenckich. Spośród nich 492 zajmowało się obrotem produktów zwierzęcych, w tym 66 zrzeszało producentów mleka krowiego (Rys. 1.).
Najwięcej grup producentów rolnych w produkcji mleka funkcjonuje w województwie wielkopolskim (24 grupy). Kolejne lokaty zajmują województwa: mazowieckie (9 grup), lubuskie (6 grup), zachodniopomorskie i kujawsko-pomorskie (5 grup). Tylko jedna grupa producentów mleka była wpisana do rejestru w województwach: świętokrzyskim, opolskim oraz podlaskim (Rys. 2.). Grupy producentów mleka skupiają łącznie 3 490 członków.
Nieumiejętność powoływania grup związana z nieznajomością przepisów, słabą informacją i niską wiedzą na temat korzyści, stanowi istotną barierę dla rozwoju integracji w naszym kraju. Dodatkową barierą jaka towarzyszy powstawaniu i działaniu grup producentów mleka jest brak pozytywnych krajowych przykładów i doświadczeń działalności grupowej.

Funkcjonowanie grup producenckich w Polsce reguluje uchwalona ustawa z dnia 15 września 2000 roku o grupach producentów rolnych i ich związkach (Dz.U. Nr 88, poz. 983) znowelizowana ustawą z dnia 18 czerwca 2004r. (Dz.U. Nr 162, poz. 1694) oraz ustawą z dnia 15 grudnia 2006r. o zmianie ustawy o grupach producentów rolnych i ich związkach oraz o zmianie innych ustaw (Dz.U. Nr 251, poz. 1845, 1846, 1847). Wspomniana ustawa określa cel działania grup producentów rolnych i ich związków, zasady organizowania się producentów rolnych, warunki jakie musi grupa spełnić aby została uznana (wpisana do rejestru grup) oraz jaka przysługuje jej z tego tytułu pomoc finansowa ze środków publicznych. Natomiast drugim aktem prawnym dotyczącym również zasad organizowania się producentów jest wydane Rozporządzenie MRiRW z dnia 9 kwietnia 2008r. (Dz.U. z 2008 r. Nr 72, poz. 424) zmienione rozporządzeniem MRiRW z dnia 10 marca 2011 r. w sprawie wykazu produktów i grup produktów, dla których mogą być tworzone grupy producentów rolnych, minimalnej rocznej wielkości produkcji towarowej, a także minimalnej liczby członków grupy producentów rolnych.

W przypadku produkcji mleka minimalna roczna wielkość produkcji to 100 tys. litrów mleka w każdym z 16 województw. Również wymagana minimalna liczba członków grupy producentów rolnych jest taka sama w całym kraju tj. – 5 osób.
Zgodnie z ustawą grupa producentów rolnych (w tym mleka) jest podmiotem, który musi prowadzić działalność jako „przedsiębiorca posiadający osobowość prawną”. Oznacza to, że grupa producentów musi przyjąć taką formę prawną, która stanowi osobowość prawną. Według ustawy grupą może być spółdzielnia, stowarzyszenie, zrzeszenie branżowe, spółka z ograniczoną odpowiedzialnością (sp. z o.o.) lub spółka akcyjna. Wybór każdej z form jest dowolny.
Najczęściej wybieraną formą prawną przez założycieli grup producenckich (produkcja mleka) jest spółdzielnia (44 grupy). W następnej kolejności spółka z ograniczoną odpowiedzialnością (sp. z o.o.) – 21 grup. W 2012 roku funkcjonowało tylko jedno zrzeszenie branżowe (Tab. 1).
Doświadczenia europejskie współpracy rolników przemawiają za formą spółdzielczą, która jest najbardziej korzystną i przyjazną dla producenta rolnego. W spółdzielni w przeciwieństwie do spółki z o.o. kluczowe decyzje są podejmowane zgodnie z zasadą „jeden członek = jeden głos” czyli decyzje nie są zależne od wniesionego wkładu kapitałowego przez członka do grupy. Spółdzielnia jest zrzeszeniem osób a nie kapitału, w której sami członkowie ustalają wysokość koniecznego do zgromadzenia kapitału oraz podział nadwyżki finansowej.
Wybierając formę prawną grupy producenckiej osoby ją zakładające powinny zwrócić uwagę na zakres oraz skalę przedsięwzięcia, główny cel, możliwości finansowe uczestników grupy a także koszty organizacji i funkcjonowania grupy.
Wybór formy prawnej potwierdzany jest poprzez spisanie aktu założycielskiego. Akt założycielski grupy powinien jasno określać warunki członkostwa i uzależniać członkostwo jedynie od ich spełnienia.
Według ustawy członkiem grupy może być osoba fizyczna, jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej oraz osoby prawne prowadzące gospodarstwo rolne w rozumieniu przepisów o podatku rolnym lub prowadzące działalność rolniczą w zakresie działów specjalnych produkcji rolnej. Członkowie mogą należeć tylko do jednej grupy lub grupy produktów ze względu, na które grupa została utworzona.
Minimalny okres członkowstwa w grupie wynosi 3 pełne lata obrachunkowe licząc od dnia wydania decyzji o wpisie do rejestru grup. Ponadto członkowie grupy producenckiej całą swoja produkcję powinni sprzedawać poprzez grupę. Aby uzyskać wsparcie finansowe, jakie gwarantuje ustawa na założenie i funkcjonowanie grupy przez okres pięciu lat od dnia wydania decyzji o wpisie grupy do rejestru, przychody ze sprzedaży produktów lub grup produktów wytworzonych w gospodarstwach członków grupy muszą stanowić więcej niż połowę przychodów grupy ze sprzedaży produktów lub grup produktów, dla których grupa została utworzona.

Grupa producencka z pomocy jaka jej przysługuje w oparciu o ustawę może pokryć wydatki związane z założeniem grupy m.in.: poniesione na opłaty notarialne, sądowe i administracyjne oraz usługi prawne, opracowanie planów działania, zakup niezbędnego wyposażenia pomieszczeń socjalno-biurowych a także, może pokryć wydatki związane z samą działalnością administracyjną grupy tj: wynagrodzenia dla pracowników zatrudnionych przez grupę, usługi doradcze, podróże służbowe, materiały i usługi związane z prowadzeniem działalności administracyjnej, ubezpieczenie i najem pomieszczeń służących do prowadzenia działalności administracyjnych.
Wsparcie dla grup producentów rolnych w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 jest kontynuacją działania zapoczątkowanego w Planie Rozwoju Obszarów Wiejskich z lat 2004-2006. Wsparcie w ramach działania „Grupy producentów rolnych” objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 (podobnie jak w ramach PROW 2004-2006), udziela się w postaci zryczałtowanej pomocy w formie rocznych rat przez okres pierwszych pięciu lat (kolejnych 12-miesięcznych okresów prowadzenia działalności przez grupę), liczonych od dnia dokonania wpisu grupy producentów mleka do rejestru przez marszałka województwa właściwego dla miejsca siedziby grupy. Obsługa wsparcia w ramach PROW odbywa się w Oddziałach Regionalnych ARiMR. Pomoc ta stanowi procentowy ryczałt od wartości przychodów netto grupy ze sprzedaży produktów lub grup produktów, wytworzonych w gospodarstwach rolnych jej członków, w poszczególnych latach:
■    5%, 5%, 4%, 3% i 2% wartości produkcji sprzedanej, stanowiącej równowartość w złotych do sumy EUR 1.000.000, odpowiednio w pierwszym, drugim, trzecim, czwartym i piątym roku, albo
■    2,5%, 2,5%, 2%, 1,5% i 1,5% wartości produkcji sprzedanej, stanowiącej równowartość w złotych powyżej sumy EUR 1.000.000, odpowiednio w pierwszym, drugim, trzecim, czwartym i piątym roku.
Kwota pomocy przewidzianej dla grupy producentów rolnych nie może przekroczyć równowartości w złotych kwoty:
■    100.000 EUR w pierwszym i drugim roku;
■    80.000 EUR w trzecim roku;
■    60.000 EUR w czwartym roku;
■    50.000 EUR w piątym roku.
Dodatkowo grupa producentów rolnych (w tym mleka) może ubiegać się również o kredyt na realizację przedsięwzięć inwestycyjnych w rolnictwie, przetwórstwie rolno-spożywczym i usługach w rolnictwie ze specjalnej linii GP. Kredyt ten może zostać przeznaczony na sfinansowanie inwestycji dla potrzeb działalności prowadzonej przez grupę producentów mleka pod warunkiem, że inwestycje te będą służyć jej członkom. Kredyt może być udzielony np. zakup stada podstawowego, przebudowę, remont połączony z modernizacją budynków inwentarskich, zakup maszyn lub urządzeń do pojenia zwierząt i zadawania pasz, zakup urządzenia do pozyskiwania lub przechowywania mleka, zakup samochodów specjalistycznych itp. Linia kredytowa została również rozszerzona o możliwość zakupu aukcji lub udziałów przez grupy producenckie w celu umożliwienia wejścia kapitałowego grup do zakładów przetwórczych.
Grupa producentów rolnych (w tym mleka) może ponadto skorzystać ze zwolnienia z podatku od nieruchomości od budynków i budowli, które są wykorzystywane wyłącznie na prowadzenie działalności. Ponadto grupy producentów rolnych uzyskały zwolnienie z podatku dochodowego od dochodów pochodzących ze sprzedaży produktów dla wytwarzania których zostały powołane. Zwolnienie dotyczy części wydatkowanej na zakup środków produkcji, przekazanych członkom grupy producentów rolnych oraz na szkolenia dla członków grupy.
Informacje na temat przyznawanej pomocy, wzory wniosków a także instrukcje ich wypełnienia, można znaleźć na stronie Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (www.arimr.gov.pl) natomiast szczegółowe informacje jak założyć grupę producentów mleka np. na stronie Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich (www.ksow.pl).
O ile znalezienie powyższych informacji jest stosunkowo proste o tyle trudniej jest znaleźć dane na temat wartościowego wyrażenia korzyści dla gospodarstw rolnych zrzeszonych w grupie producentów mleka.
Badania prowadzone w Instytucie Zootechniki Państwowym Instytucie Badawczym w latach 2009-2011, potwierdziły, iż wymiernym efektem funkcjonowania gospodarstw w grupie producentów mleka jest wzrost opłacalności produkcji w zrzeszonych gospodarstwach.
Na podstawie pozyskanych danych z gospodarstw, które funkcjonują w grupie została przeprowadzona analiza porównawcza efektywności ekonomicznej gospodarstw zintegrowanych w grupie producenckiej oraz działających na rynku w pojedynkę. Opracowano dwa scenariusze ekonomiczne funkcjonowania gospodarstw rolnych tj. gospodarstwa zrzeszone w grupie producentów rolnych gospodarstwa funkcjonujące na rynku samodzielnie.
Współczynnik opłacalności produkcji mleka (jako iloraz wartości produkcji do kosztów całkowitych – wyrażony procentowo) średnio w okresie badań w gospodarstwach zintegrowanych przyjął wartość powyżej 100%, tj. 103,87% i był on wyższy o 14,36 punktu procentowego w porównaniu z gospodarstwami działającymi na rynku w pojedynkę.
W gospodarstwach niezrzeszonych produkcja mleka była nieopłacalna (współczynnik poniżej 100%) w każdym roku analizy.
Na rysunku nr 3 przedstawiono mierniki efektywności ekonomicznej produkcji zrzeszonych gospodarstw (z uwzględnieniem korzyści uczestnictwa w grupie) jak również z pominięciem tych korzyści. Obliczono, iż koszt bezpośredni wyprodukowanego 1 litra mleka średnio we wszystkich gospodarstwach poddanych analizie wyniósł 0,60 zł i był on niższy o 0,13 zł w porównaniu z sytuacją kiedy gospodarstwo funkcjonowałoby na rynku w pojedynkę. Na wysokość kosztu znaczny wpływ miały upusty cenowe uzyskiwane przez zrzeszonych producentów przy hurtowym zakupie pasz oraz środków do produkcji i usług (wynoszące średni od 8,52-15,30%). Cena 1 litra mleka uzyskana przez producentów zrzeszonych w grupie wahała się od 0,70 zł/litr do 1,28 zł/litr wynosząc przeciętnie w okresie badań 0,96 zł/litr. Cena ta była średnio wyższa o 0,10 zł na litrze od ceny jaką uzyskał na rynku rolnik niezrzeszony (Rys. 3). Różnica w kosztach całkowitych wynikająca z uczestnictwa w grupie producentów rolnych wyniosła od 0,03 zł do 0,12 zł na litrze mleka w poszczególnych gospodarstwach wynosząc średnio w okresie badań 0,07 zł.
Przy minimalnej rocznej produkcji mleka wynoszącej 30 624,00 litrów oszczędność z tytułu niższych kosztów produkcji wyniosła od (918,72 zł do 3 674,88 zł), natomiast przy produkcji maksymalnej wynoszącej 438 609,70 litrów mleka odnotowanej wśród badanych gospodarstw oszczędność ta przyjęła wartości wyższe od 13 158,30 zł do 52 633,16 zł.
Niezależnie od wielkości skali produkcji mleka, działalność grupowa w mniejszym bądź w szerszym zakresie przynosi wymierne korzyści współpracującym rolnikom, dlatego też tworzenie grup producentów rolnych powinno być priorytetem oraz koniecznością przeobrażeń na rynku produkcji mleka w Polsce. Połączenie oferty rynkowej większej liczby gospodarstw rolnych, powoduje zwielokrotnienie ich siły ekonomicznej, wzmacnia pozycję negocjacyjną w kontaktach handlowych z odbiorcami surowców rolnych jak i dostawcami środków produkcji. Powstają nowe kanały dystrybucji, z których pojedyncze gospodarstwa nie mogłyby korzystać.

Literatura u autora