Archiwum

Marek Gaworski
Katedra Organizacji i Inżynierii Produkcji, SGGW w Warszawie

Działania związane z transportem bydła stanowią szczególny czas konfrontacji potrzeb zwierząt, umiejętności organizacyjnych i doskonałości sprzętu technicznego. Priorytetem w tej konfrontacji powinno być dobro zwierząt, osiągane w efekcie wdrożenia odpowiednich rozwiązań organizacyjno-technicznych.

Transport zalicza się do najtrudniejszych okresów w życiu każdego zwierzęcia. W sytuacji, gdy zwierzę opuszcza znane, a zarazem bezpieczne otoczenie, a ponadto poddawane jest zmianom związanym z otaczającym mikroklimatem, intensywnością hałasu i niejednokrotnie obecnością nowych zwierząt w przewożonej grupie, to takie czynniki mogą stać się źródłem stresu. A ten nie pozostaje bez wpływu na samopoczucie i zachowanie bydła. Niezwykle istotna okazuje się tym samym rola człowieka, by poprzez odpowiednio podejmowane decyzje zwierzęta jak najmniej odczuwały trudy transportu.

Osiągnięcie celu związanego z zapewnieniem sprzyjających warunków w czasie przewozu nie powinno być traktowane jako zbędne obciążenie, lecz przede wszystkim jako obowiązek i droga do osiągnięcia wysokiej jakości obsługi inwentarza żywego. Przyjęcie odpowiednich zasad postępowania wynika niewątpliwie ze świadomości tego, jakim przeżyciem jest dla zwierząt transport i jakie mogą temu towarzyszyć problemy.

Transport – źródło stresu zwierząt

Do stresu u zwierząt może niejednokrotnie dochodzić częściej, niż w przypadku ludzi. Nie ma możliwości wyeliminowania wszystkich źródeł stresu, tym niemniej trzeba dążyć do minimalizacji ich natężenia. Warto pamiętać, że zwierzęta czują się dobrze wówczas, jeśli mogą bez przeszkód zachowywać się zgodnie z naturalnymi potrzebami.
W praktyce, działaniom związanym z prowadzeniem produkcji bydła mlecznego może towarzyszyć pojawienie się wielu źródeł stresu, zarówno tych codziennych jak i okazjonalnych. Wśród okazjonalnych czynników decydujących o pojawieniu się stresu można bezsprzecznie wymienić transport, tak na bliższe, jak też dalsze odległości.
Transport zalicza się do najsilniej oddziałujących na zwierzęta czynników stresogennych. Równocześnie może być źródłem silnych i szczególnie długo odczuwanych przez zwierzęta skutków. O powstawaniu stresu wśród transportowanych zwierząt decydują:

• przegrupowanie i oddzielenie zżytych ze sobą osobników,
• wzrost napięcia mięśniowego, pojawiający się w celu utrzymywania równowagi w czasie transportu,
• zmiana mikroklimatu, systemu wentylacji, itp.,
• zmiana systemu żywienia,
• hałas i wstrząsy,
• nowe otoczenie.

Wśród najpoważniejszych skutków przeżywanego w czasie transportu stresu zalicza się ubytek masy ciała zwierząt. Jak wynika z przykładowych badań i obserwacji, w czasie podróży trwającej godzinę może dochodzić do ponad 5-procentowej utraty masy, zaś po 24-godzinnym transporcie ubytki masy ciała mogą przekraczać 7,5%. Po zakończeniu transportu zauważa się niejednokrotnie osłabienie apetytu, szczególnie w przypadku bydła. U młodych zwierząt może pojawić się znaczny spadek odporności, utrzymujący się przez okres nawet kilku tygodni.
Transport w sprzyjających warunkach, zgodnych z obowiązującymi standardami i zasadami dobrostanu nie powinien prowadzić do większych obrażeń ani cierpień. Obok ran i stłuczeń mogą jednak pojawiać się choroby kliniczne bądź infekcje, wśród których można wymienić:
V    gorączkę transportową – infekcję bakteryjną spowodowaną zmęczeniem;
V    rumień transportowy – czerwona skóra spowodowana kontaktem z moczem. Powstaje w wyniku złego systemu oczyszczania z odchodów – jeśli ściółka jest w niedostatecznej ilości lub jakości;
V    tężyczkę transportową – rozstrój w organizmie z powodu braku pożywienia i wody.
Problemy transportu doskonale wpisują się w zagadnienia dobrostanu zwierząt na każdym etapie tego procesu, a jego potencjalne skutki mogą być widoczne jeszcze przez pewien czas po zakończeniu przewozu. Szczególnie istotne jest zatem prawidłowe przygotowanie do przewozu zarówno zwierząt, jak i środków transportowych. Od dokładności tego przygotowania zależy bowiem zdrowie i samopoczucie zwierząt, niewątpliwie przekładające się na ich wskaźniki produkcyjne.
W kompleksowym podejściu do przygotowania całego procesu transportu i jego poszczególnych etapów ważne jest odpowiednie wyposażenie miejsca przeznaczenia, do którego są transportowane zwierzęta. W efekcie można bowiem przyspieszyć dostosowanie się zwierząt do nowych warunków. Szczególnie ważne jest to w przypadku przewozu na duże odległości oraz w sytuacji zmiany strefy klimatycznej. Zwierzęta są wtedy bardziej narażone na stres oraz niepokój związany z nowym miejscem. Należy zatem tak przygotować miejsce docelowe, aby jak najbardziej przypominało to, w którym zwierzęta poprzednio przebywały. W niektórych przypadkach jest to trudne, szczególnie wtedy, gdy miejsca te są skrajnie różne. Każde upodobnienie pomaga jednak zwierzętom. Szczególnie, jeśli zapewni się odpowiednią ilość paszy z dużą zawartością witamin oraz składników odżywczych. Ważne jest także, aby jakość paszy była wyższa niż przewidują ogólne wymagania. Dotyczy to również ilości paszy. Poza paszą kluczowy pozostaje także stały dostęp zwierząt do wody. Nie bez znaczenia pozostaje utrzymanie odpowiedniej temperatury w skrzyni ładunkowej pojazdu, obejmującej zakres 5-30°C. W najkorzystniejszym przypadku samochód powinien być wyposażany w mechaniczny system wentylacji i system kontroli temperatury.
W czasie transportu na każde zwierzę powinna przypadać taka powierzchnia, by zagwarantować możliwość jego stania i leżenia w naturalnej pozycji, a także swobodnego pobierania paszy i wody. Zabronione jest przywiązywanie bydła za rogi i kółka w nosie. W przypadku pokonywania większych odległości transportowych trzeba zapewnić możliwości dojenia krów co 12 godzin. Silny nacisk kładzie się również na ochronę zwierząt przed niesprzyjającymi warunkami atmosferycznymi, nadmierną wibracją i hałasem, a także skaleczeniami, co w ostatnim spośród wymienionych przypadków jest związane z wyeliminowaniem z miejsca przebywania zwierząt na pojeździe ostrych krawędzi, otworów i innych miejsc mogących być źródłem zranienia.
W efekcie przestrzegania wysoko postawionych wymagań zwierzę jest w stanie szybciej powrócić do normalnego stanu psychicznego i fizycznego po podróży.


Nie tylko bezpośredni transport, ale i …

… moment załadunku, rozładunku i ewentualnie przeładunku stanowią istotne źródło stresu, jaki mogą przeżywać zwierzęta.
W celu zminimalizowania skutków stresu zaleca się takie zorganizowanie załadunku i rozładunku, aby zwierzęta nie miały powodu do niepokoju. Miejsce wyładunku powinno być zabezpieczone i uwzględniać szeroką i prostą drogę do miejsca postoju. Zwierzęta powinny mieć wyznaczony jeden kierunek, w którym mają przechodzić. Najmniej stresującym sposobem poganiania zwierząt jest wykorzystanie głosu i zachęcanie innymi sygnałami. Załadunek powinien odbywać się w spokoju i w miarę możliwości w ciszy. Na etapie załadunku zaleca się także unikać nagłych ruchów, ponieważ są one dla zwierząt dodatkowych źródłem stresu. Podczas rozładunku trzeba poświęcić zwierzętom większą troskę i uwagę, ponieważ po podróży są zmęczone, a w skrajnych przypadkach chore i ranne.
O komforcie załadunku zwierząt na środek transportowy decyduje wiele szczegółowych rozwiązań. Zalicza się do nich chociażby kąt położenia pochylni wejściowej, który nie powinien być większy niż 20° dla jałówek i 26° w przypadku innego bydła niż jałówki. Niedostosowanie do przytoczonych wymagań, tj. stosowanie pochylni o większych kątach spadku może skutkować zatrzymywaniem się zwierząt w trakcie przemieszczania. Problemy z przechodzeniem zwierząt po pochylni mogą również pojawić się w przypadku niedostatecznej wysokości barier bocznych, umożliwiających zwierzętom patrzenie na boki.
Trzeba zaznaczyć, że liczba realizowanych przewozów na ogół nie wpływa na zmniejszenie intensywności reakcji na stres, co oznacza, że bardzo trudno jest przyzwyczaić zwierzęta do transportu. W celu ograniczenia stresu towarzyszącego transportowi należy kilka dni przed planowanym wyruszeniem zestawić zwierzęta w takie grupy, w jakich będą podróżowały. Może to w znacznym stopniu zminimalizować stres towarzyszący obecności nieznanych dotąd osobników. Przed wyruszeniem trzeba pozwolić zwierzętom na to, by się uspokoiły. Szczególne nasilenie niepokoju zwierząt obserwuje się na początku podróży. Zwierzęta na ogół lepiej znoszą transport, jeśli nie są przekarmione przed wyruszeniem w podróż.
Jeżeli przeznaczone do przewozu zwierzęta są agresywne, to wówczas zaleca się stosowanie środków uspokajających. Powinno się to jednak odbywać pod nadzorem lekarza weterynarii.


Transport na długich dystansach …

Gdy zwierzęta są transportowane między regionami lub krajami o zróżnicowanych warunkach klimatycznych szczególny nacisk kładzie się na zapewnienie im odpowiednich warunków podróżowania. Przewóz z krajów ciepłych do chłodniejszych powinien odbywać się w okresie letnim, a w kierunku przeciwnym w okresie zimowym. Sprzyja to zminimalizowaniu szoku termicznego i lepszemu dostosowaniu się zwierząt do nowych warunków. Najmniej odpowiednie do transportu są upały i silne mrozy. Zwierzęta bardzo silnie reagują na skrajne warunki klimatyczne, stąd należy ich unikać. W sytuacji, gdy istnieje konieczność przewozu w okresie wysokich temperatur, najlepiej przeprowadzać to nocą, gdy temperatura jest niższa niż w dzień.
Właściwie można by stwierdzić, że problemy transportu bydła na dłuższych dystansach bezpośrednio nie dotyczą krajowych producentów rolnych, którzy na ogół nie realizują przecież samodzielnie takich właśnie zadań transportowych. Tymczasem w gestii wielu właścicieli gospodarstw mlecznych, zainteresowanych sprowadzaniem jałówek lub innych grup bydła z Europy Zachodniej leży właśnie to, aby po długiej podróży, jaką zwierzęta odbyły z Holandii, Niemiec lub innych krajów podjąć nad nimi właściwą opiekę. Stworzenie w tym przypadku sprzyjających warunków do pełnej aklimatyzacji importowanego bydła w danym gospodarstwie stanowi o zniwelowaniu potencjalnych problemów produkcyjnych.
Z długością drogi do pokonania w transporcie ze zwierzętami niepodzielnie wiąże się czas poświęcony na realizację zadań transportowych. Dopuszczalny czas przewozu zwierząt jest jednym z ważniejszych problemów podejmowanych przez szereg organizacji i instytucji odpowiedzialnych za monitorowanie praw zwierząt. Aktualnie, w krajach Unii Europejskiej maksymalny czas przewozu, z uwzględnieniem krótkich przerw na postoje wynosi 16 godzin. W porównaniu przykładowo z takimi krajami jak Australia czy Kanada są to relatywnie rygorystyczne przepisy. W Australii maksymalny czas przewozu wynosi 48 godzin, natomiast w Kanadzie 52 godziny. Niezależnie od tak znacznego zróżnicowania zawsze kluczowym czynnikiem będzie pozostawało zapewnienie zwierzętom komfortu i bezpieczeństwa podróżowania, osiąganego w efekcie chociażby wyposażenia pojazdu w odpowiednio dobrany sprzęt do pojenia i karmienia zwierząt, a także właściwie dostosowaną podłogę o właściwościach antypoślizgowych i równocześnie pokrytą ściółką.
Poza odpowiednio dobranymi warunkami przewozu równie istotna pozostaje ocena samych zwierząt przygotowywanych do podróży. Do transportu nie kwalifikują się zwierzęta chore i osłabione (poza szczególnymi przypadkami przewozu po leczeniu np. zranień lub po diagnozie weterynaryjnej), a także samice w zaawansowanej ciąży mogące urodzić w czasie transportu oraz nowo narodzone zwierzęta z niezagojoną pępowiną.


Transport na długich dystansach i … wybrane aspekty prawne

Zwierzęta należą do ładunków specyficznych, o wyjątkowo wrażliwych cechach, co zresztą nie powinno dziwić w przypadku istot żywych. Z należytą uwagą i odpowiedzialnością trzeba więc zapewnić zwierzętom takie warunki przewozu, na jakie w pełni zasługują. Uwzględniając wymagania stawiane przez zwierzęta, systematycznemu doskonaleniu podlegają tym samym właściwe uregulowania prawne w zakresie ich transportu. Uregulowania te wprowadzają szereg rygorystycznych wymagań, w tym chociażby zasady realizacji każdego z etapów transportu, począwszy od uzyskania licencji dla przewoźnika a na bezpiecznym dostarczeniu zwierząt do miejsca przeznaczenia kończąc. Celem szczegółowych przepisów jest ograniczenie dowolności w przypadku podejmowanych rozwiązań obejmujących transport inwentarza żywego, które nie zawsze muszą być sprzyjające dla zwierząt.
Złożony proces transportu zwierząt rozpoczyna się co prawda od załadunku na środek transportowy, tym niemniej przygotowania do realizacji tego zadania są o wiele dłuższe, obejmując szereg koniecznych do spełnienia kryteriów. Jednym z kryteriów jest to, aby każdy kierowca posiadał odpowiednią licencję na przewóz danej grupy ładunków (w tym przypadku zwierząt) po uprzednio odbytym szkoleniu i zdaniu egzaminu. Pojazd przeznaczony do transportu zwierząt musi spełnić odpowiednie testy i otrzymać świadectwo zatwierdzenia. Kolejnym etapem jest dopuszczenie zwierząt do transportu, czyli badania lekarskie i wystawienie świadectwa zdrowia. Dopiero po spełnieniu tych wymagań można rozpocząć transport. Tak obszerne ujęcie tematu transportu w poszczególnych zapisach aktów prawnych sprzyja prawidłowemu przygotowaniu do przemieszczania zwierząt. W efekcie dostępu do systemu komputerowego z danymi jednostek transportowych, a także dzięki obowiązkowi posiadania systemu nawigacji satelitarnej w pojazdach umożliwia się stały nadzór nad przewozami.


Techniczna infrastruktura w transporcie bydła

Środki techniczne przeznaczone do transportu bydła i innych grup zwierząt dostosowuje się do szczegółowych uwarunkowań związanych z ich przemieszczaniem. Uwarunkowania te obejmują przede wszystkim odległość, jaką trzeba pokonać wraz ze zwierzętami. Uwzględniając jako kryterium odległość wyróżnia się dwie kategorie transportu: wewnętrzny i zewnętrzny.

■ Środki techniczne do transportu wewnętrznego
Transport wewnętrzny obejmuje w przypadku bydła najczęściej przewóz między budynkami gospodarstwa a trwałymi użytkami zielonymi. Na ogół odległość transportu wewnętrznego nie przekracza 20 kilometrów. Nie oznacza to jednak, że transport wewnętrzny nie jest ograniczony żadnymi warunkami i wymaganiami. Przepisy dotyczące praw zwierząt i minimalnych warunków utrzymania wyróżniają pewne wytyczne, które również mają zastosowanie w transporcie.
Do transportu wewnętrznego stosuje się głównie przyczepy lub naczepy specjalistyczne. W grupie wiodących producentów i dystrybutorów tego typu sprzętu w Polsce można przykładowo wymienić firmy: Joskin i Pronar.
W ofercie firmy Joskin znajdują się modele naczep do przewozu zwierząt, tj. Betimax RDS i Betimax R. Poszczególne modele różnią się między sobą głównie gabarytami zewnętrznymi i ładownością. Wszystkie przyczepy zostały jednak skonstruowane na podobnych zasadach. Umożliwiają przewożenie ładunków o dużej masie dzięki podwoziu, które zostało umieszczone na belkach tworzących gęste użebrowanie. Łącznie z blaszaną podłogą i ścianami tworzona jest skrzynia o dużej wytrzymałości. Ściany są dodatkowo wzmocnione przez wyprofilowane zagięcia. Zaletą takiej konstrukcji jest również jej szczelność. Podłoga jest pokryta trzyskładnikową żywicą. Dzięki temu znacznie ogranicza się możliwość poślizgu, a tym samym minimalizuje ryzyko upadku zwierząt. Jednocześnie odpowiednio zabezpieczone dno przyczepy ułatwia utrzymanie czystości. Jeśli istnieje potrzeba rozdzielenia zwierząt, wnętrze przyczepy może być podzielone na mniejsze części za pomocą wewnętrznych barierek mocowanych na szynach.
Szczególnie wartościową cechą przyczep omawianego producenta jest umocowanie zawieszenia na siłownikach hydraulicznych. W efekcie istnieje możliwość regulowania wysokości tylnej części przyczepy w stosunku do podłoża. Podłogę przyczepy można obniżyć do poziomu 14 cm nad ziemią, co eliminuje stosowanie ramp do załadunku i rozładunku zwierząt. Dzięki takiemu rozwiązaniu ułatwia się pracę obsługi i minimalizuje stres zwierząt. Dużym udogodnieniem jest także zastosowanie barierek, które wyznaczają zwierzętom drogę.
Inną firmą wyróżniającą się na krajowym rynku rozwiązań do transportu zwierząt jest jest Pronar. Firma ta oferuje trzy modele do przewozu zwierząt, oznaczone nazwami: Kurier 6 (T046), Kurier 10 (T046/1) i T046/2, różniące się ładownością i innymi cechami konstrukcyjnymi. Przykładowo, ładowność największego z modeli (T046/2) wynosi 8500 kg.
Wymienione wersje przyczep, poza charakterystyką układu jezdnego, ładownością i wysokością umieszczenia podłogi różnią się długością skrzyni przeznaczonej do załadunku i przewozu zwierząt. Skrzynia ładunkowa jest opcjonalnie wyposażona w dodatkową, górną osłonę chroniącą przed wpływem warunków klimatycznych.
Ważną zaletą omawianych konstrukcji jest ich względnie mała masa w zestawieniu z maksymalną ładownością. Rama podwozia połączona jest trwale z ramą skrzyni ładunkowej wykonanej z wodoodpornej sklejki. Do ścian wewnętrznych przymocowane są uchwyty uwięziowe dla zwierząt. Tylna ściana przyczepy po opuszczeniu pełni funkcję pomostu z barierkami, co ułatwia wchodzenie i schodzenie zwierząt z przyczepy.

■ Środki techniczne do transportu zewnętrznego
Na rynku środków do transportu samochodowego oferowane są liczne rozwiązania o znacznej różnorodności konstrukcyjnej. Przyczepy do przewozu zwierząt różnią się przede wszystkim budową skrzyni, typem zawieszenia oraz maksymalną ładownością. Oferowane są trzy podstawowe rodzaje skrzyń: zamknięta, ażurowa, prętowa.
Przyczepa typu zamkniętego jest przystosowana do przewozu zwierząt tak w kontenerach jak i luzem oraz do transportu przekraczającego czas ośmiu godzin. Konstrukcja przyczepy dobrze izoluje zwierzęta od warunków zewnętrznych.
W przyczepie ażurowej ściany oraz dach konstrukcji ażurowej stwarzają warunki do naturalnej wentylacji. Nie powinno się jednak dopuszczać do niekorzystnego wpływu zmian pogodowych na zwierzęta. W przypadku opadów, silnego nasłonecznienia lub wiatru konieczne jest wyposażenie skrzyni w plandekę ochraniającą.
W grupie przyczep ażurowych wyróżnia się rozwiązania dwupoziomowe, dzięki którym istnieje możliwość załadowania większej liczby zwierząt. Podnoszony dach pozwala na przewóz wyższych zwierząt na górnym pokładzie. Niektóre modele posiadają wewnętrzne żaluzje, które po zasłonięciu chronią przed wpływem zmiennych warunków pogodowych. Trzyosiowe nadwozie zapewnia stabilność konstrukcji i minimalizuje wstrząsy.
Przyczepa prętowa, z racji specyfiki konstrukcji służy jedynie do krótkotrwałego przewozu zwierząt. Rozwiązanie to nie pozwala bowiem całkowicie chronić zwierzęta przed wpływem niekorzystnych warunków atmosferycznych.
Niezależnie od konstrukcji przyczepy zawsze wymagane jest jej odpowiednie wyposażenie gwarantujące spełnienie zaleceń związanych z przewozem zwierząt na dłuższych dystansach.