Archiwum

Iwona Radkowska, Instytut Zootechniki – PIB, Dział Technologii, Ekologii i Ekonomiki Produkcji Zwierzęcej, Balice k/Krakowa
Adam Radkowski, Instytut Produkcji Roślinnej/Zakład Łąkarstwa, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie

Jakość i wartość odżywcza pozyskiwanego mleka zależy nie tylko od czynników genetycznych ale także od warunków środowiskowych, w tym od prawidłowego żywienia. Poprzez zastosowanie niektórych pasz w dawkach pokarmowych dla krów mlecznych można wpływać na skład chemiczny mleka. Ma to szczególne znaczenie przy rosnącym zainteresowaniu żywnością funkcjonalną. Produkcji żywności stawiane są coraz wyższe wymagania zarówno co do jakości oraz wartości odżywczej.

Poprzez odpowiednie żywienie możliwa jest modyfikacja nie tylko składu chemicznego mleka ale także można wpływać na jego smak, zapach oraz przydatność dla przetwórstwa. Użytki zielone od zawsze pełniły ważną rolę w żywieniu zwierząt, szczególnie przeżuwaczy. Postęp hodowlany przejawiający się m.in. tworzeniem nowych odmian roślin łąkowo-pastwiskowych, pozwala uzyskać wartościową paszę dla zwierząt o wysokiej wydajności i jakości mleka. W ostatnich latach obserwuje się zwiększone zainteresowanie możliwością regulacji zawartości białka i tłuszczu w mleku poprzez żywienie. Szczególnie ważna staje się odpowiednia zawartość w mleku białka i nienasyconych kwasów tłuszczowych.


Białko i tłuszcz – składniki prozdrowotne

Białko mleka krowiego cechuje się wysoką wartością biologiczną oraz jest źródłem łatwo przyswajalnych aminokwasów egzogennych. Ponadto zawiera znaczne ilości składników mineralnych, zwłaszcza wapnia. O zawartości białka w mleku przede wszystkim decyduje wartość energetyczna pasz, około 60-65% strawnej substancji organicznej podlega rozkładowi w żwaczu i stanowi źródło energii dla drobnoustrojów. Na wytworzenie około 22 g białka bakteryjnego potrzeba 100 g strawnej substancji organicznej. W wielu badaniach wykazano, że poprzez odpowiedni dobór pasz można wpływać na skład mleka. Dowiedziono także, że żywienie pastwiskowe krów mlecznych korzystnie wpływa na wzrost zawartości białka w mleku.

Drugim, obok białka, bardzo ważnym składnikiem decydującym o prozdrowotnych właściwościach mleka jest zawartość tłuszczu, a zawłaszcza niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych (NNKT) oraz sprzężonego kwasu linolowego (CLA). Czynnikiem w znacznym stopniu wpływającym na zawartość tych tłuszczów w mleku jest stosowanie w żywieniu bydła mlecznego pasz objętościowych, decydujące znaczenie ma tutaj koncentracja energii w jednostce suchej masy. Bezpośredni wpływ na ilość tłuszczu w mleku ma synteza kwasu octowego i propionowego w żwaczu oraz wzajemny ich stosunek. Dla prawidłowego funkcjonowania żwacza i uniknięcia wyraźnego zmniejszenia zawartości tłuszczu dawka pokarmowa dla krów powinna składać się w 2/3 z pasz objętościowych i w 1/3 z pasz treściwych, ponadto koncentracja włókna surowego powinna wynosić 18-22% suchej masy a zawartość białka do 20%.


NNKT – co to jest?

Niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe oraz sprzężony kwas linolowy ze względu na szereg właściwości prozdrowotnych są bardzo ważnym składnikiem prawidłowej diety człowieka. CLA posiada właściwości redukcji tkanki tłuszczowej w związku z czym jest czynnikiem zapobiegającym otyłości, stymuluje układ odpornościowy, ponadto ma właściwości antymiażdzycowe oraz antynowotworowe. Dla zdrowia człowieka bardzo ważny jest także odpowiedni stosunek wielonienasyconych kwasów tłuszczowych n-6 do n-3, który głównie zależy od zawartości kwasu linolowego (C 18:2, n-6) i kwasu linolenowego (C 18:3, n-3). Ze względu na to iż, stosunek kwasów n-6 do n-3 w roślinności łąkowo-pastwiskowej jest niski i wynosi około 0,3 żywienie zielonką pastwiskową może spowodować nawet 2-3 krotny wzrost zawartości kwasu linolenowego w mleku, co bezpośrednio przekłada się na wzrost właściwości zdrowotnych mleka. Liczne badania naukowe wykazały, że występujące w mięsie i mleku wielonienasycone kwasy tłuszczowe (PUFA), takie jak EPA, DPA i DHA oraz skoniugowany kwas linolenowy (CLA), mają działanie prozdrowotne dla człowieka. Produkty mleczne dostarczają człowiekowi około 70% pobranego CLA, a wołowina około 25%, natomiast średnia zawartość CLA w mleku krów waha się średnio od 3 do 6 mg∙g-1 tłuszczu. Mleko od krów żywionych ekstensywnie odznacza się na ogół większą zawartością kwasów tłuszczowych PUFA n-3 (w tym: C 18:3 n-3) i CLA niż żywionych intensywnie dawkami z wysokim udziałem pasz treściwych. Pozytywny wpływ żywienia pastwiskowego na zawartość CLA w mleku potwierdziło wielu badaczy, wykazano iż, po zmianie dawki z TMR na pastwisko wystąpił wzrost zawartości CLA w mleku aż o 137%. Stosunek paszy objętościowej do treściwej w dawce pokarmowej oddziałuje bowiem na poziom pH płynu żwacza, a tym samym na rodzaj zasiedlających go mikroorganizmów, biorących udział w biouwodorowaniu i izomeryzacji nienasyconych kwasów tłuszczowych.


Witaminy i minerały w mleku

Mleko jest ważnym i dobrze poznanym źródłem witamin rozpuszczalnych w tłuszczach zwłaszcza witaminy A i E. Podwyższenie koncentracji witamin rozpuszczalnych w tłuszczu i β-karotenu w dużym stopniu związane jest z rodzajem stosowanej paszy, ponieważ świeża ruń pastwiskowa charakteryzuje się wyższym poziomem witaminy E i prowitaminy A w porównaniu z paszami konserwowanymi, mleko pochodzące od krów żywionych pastwiskowo cechuje się wyższą ich koncentracją. Podobne zależności występują także w przypadku zawartości makro- i mikroelementów. Wiele badań naukowych wskazuje na wyższą koncentrację tych składników w mleku krów żywionych zielonką pastwiskową. Żywienie krów mlecznych w systemie pastwiskowym najczęściej stosowane jest w gospodarstwach mniejszych, o mniejszej wydajności mlecznej oraz w gospodarstwach ekologicznych.

Podstawową wadą pastwiskowego żywienia krów mlecznych jest prawidłowe zbilansowanie dawki pokarmowej. Ruń pastwiskowa cechuje się dynamicznymi zmianami składu chemicznego, najczęściej występuje w niej nadmiar białka przy jednoczesnym niedoborze energii. Istnieje zatem konieczność dokarmiania krów wypasanych na pastwisku paszami energetycznymi.


Wartość naszych pastwisk

W racjonalnym pastwiskowym żywieniu krów mlecznych bardzo ważna jest odpowiednia wartość paszowa runi. Dobre pastwisko powinno mieć odpowiednio skomponowaną pod względem gatunkowym i odmianowym ruń. Wskazane jest aby dominowały w niej rośliny najchętniej zjadane przez zwierzęta tzn. smakowite, a następnie dające wysoki plon o dużej wartości żywieniowej, odporne na udeptywanie i częste zgryzanie, szybko odrastające po spasieniu i dobrze wykorzystujące składniki pokarmowe z nawozów i pozostawianych odchodów. Na dobrym pastwisku ruń powinna charakteryzować się dużą gęstością, a darń odpowiednią zwartością, sprężystością i wytrzymałością na przerywanie. Przy racjonalnej gospodarce pastwiskowej z 1 ha można uzyskać około 30 ton zielonki o zawartości 15-20% białka, 30-40% związków węglowodanowych, 20-25% włókna surowego oraz 7-12% popiołu w suchej masie. Przeciętna zawartość składników mineralnych to: około 0,4% P2O5, 1,7-2,0% K2O, 0,7-1,1% CaO i 0,2-0,4% MgO. Z przeprowadzonych kalkulacji wynika, że taka zawartość składników pokarmowych jest w stanie pokryć potrzeby bytowe 3-4 krów i wystarcza na wyprodukowanie 15-18 litrów mleka dziennie. Ponadto zielonka pastwiskowa posiada wysoką strawność wynoszącą 70-80%. Zagrożeniem może być niewłaściwy udział składników mineralnych, który prowadzi do różnych zaburzeń. W zielonce pastwiskowej często występuje niedobór fosforu, dlatego powinno go się uzupełniać poprzez stosowanie mieszanek mineralnych, w których stosunek Ca:P powinien wynosić 1,5:1 lub 1:1.


Jakie gatunki traw i motylkowatych?

Dobra ruń pastwiskowa powinna składać się w 30% z traw wysokich, w 50% z traw niskich, rośliny motylkowate powinny stanowić 10-20%, a zioła około 10%. Najbardziej korzystnymi gatunkami traw wysokich są: kostrzewa łąkowa (Festuca pratensis Huds.), tymotka łąkowa (Phleum pratense L.) oraz kupkówka pospolita (Dactylis glomerata L.), natomiast z traw niskich: życica trwała (Lolium perenne L.), wiechlina łąkowa (Poa pratensis L.) i kostrzewa czerwona (Festuca rubra). Obecność nieuprawnych traw w runi obniża wartość runi pastwiskowej. Szczególnie słabe pastwiska, źle użytkowane, charakteryzuje obecność coraz większej ilości śmiałka darniowego (Deschampsia caespitosa), tomki wonnej (Anthoxanthum odoratum L.), zaś w górach bliźniczki psiej trawki (Nardus stricta L.).
Ruń pastwiskowa w swoim składzie powinna zawierać także rośliny motylkowate, a zwłaszcza koniczynę białą (Trifolium repens L.). Obecność roślin motylkowatych w paszy wpływa na wyższą efektywność produkcji zwierzęcej wynikającą z lepszej wartości pokarmowej tych roślin w porównaniu z trawami. Charakteryzują się one wyższą strawnością, smakowitością i zasobnością w wiele składników pokarmowych. Rośliny motylkowate głównie wzbogacają pasze w białko ogólne, potas, wapń, magnez i tłuszcze, a obniżają zawartość włókna surowego. Mieszanki motylkowato-trawiaste stanowią paszę bardziej urozmaiconą w porównaniu z czystymi zasiewami motylkowatych i traw. Udział motylkowatych na poziomie 20-40% w mieszance pozwala na zwiększenie plonu białka z użytków zielonych nawet o 1000 kg z ha, poprawia się również zawartość mikro- i makroelementów w paszy. Rośliny motylkowate zwiększają strawność paszy i zmniejszają konieczność nawożenia azotem. Przyjmuje się, że 1% udziału roślin motylkowatych w runi pozwala obniżyć nawożenie azotem o 3-5 kg N·ha-1. Zatem dawkę azotu po pierwszym pokosie na wysoko produkcyjnych łąkach z 20% udziałem motylkowatych w runi można obniżyć o 50%. Ważnymi parametrami jakości paszy są wzajemne stosunki poszczególnych składników mineralnych, ponieważ decydują one o jej wartości energetycznej, odżywczej i smakowej. Rośliny motylkowate w paszy szczególnie poprawiają wartość stosunków Ca:P i K:(Ca+Mg). Według niektórych badaczy obecność roślin motylkowatych w runi pastwiskowej dzięki poprawie wartości powyższych stosunków eliminuje zagrożenie zachorowania przeżuwaczy na tężyczkę pastwiskową.


Zioła – barddzo ważny składnik runi

Kolejnym bardzo ważnym elementem składu botanicznego runi pastwiskowej są zioła. Zawierają one specyficzne związki, do których między innymi należą: alkaloidy, aminokwasy, aminy biogenne, antrachinony, biopierwiastki, flawonoidy, garbniki, glikozydy, gorycze, kumaryny, olejki eteryczne, pektyny, prowitaminy, saponiny, śluzy, witaminy. Substancje zawarte w ziołach działają moczopędnie, krwiotwórczo, poprawiają apetyt, łagodzą stresy wywoływane czynnikami środowiskowymi, stymulują funkcjonowanie systemu trawiennego i odpornościowego. W zależności od gatunku, a tym samym od substancji czynnych w nich występujących, działanie ziół na organizm zwierzęcia jest wielostronne i złożone. Zioła mogą pełnić funkcję witamin lub biokatalizatorów, regulujących i przyspieszających przemianę materii w organizmie zwierzęcym. Zioła dodatnio wpływają na wydzielanie soków trawiennych, zwiększają apetyt i perystaltykę jelit oraz poprawiają procesy wchłaniania składników pokarmowych. Na łąkach i pastwiskach występuje wiele ziół pobudzających gruczoły mleczne krów do wydzielania mleka, należą do nich między innymi: krwawnik pospolity (Achillea millefolium L.), kminek zwyczajny (Carum carvi L.), babka lancetowata (Plantago lanceolata L.), mniszek pospolity (Taraxacum officinale F. H. Wigg.), przywrotnik pospolity (Alchemilla vulgaris L.), ostrożeń warzywny (Cirsium oleraceum L.), podagrycznik pospolity (Aegopodium podagraria L.), barszcz zwyczajny (Heracleum sphondylium L.), marchew zwyczajna (Daucus carota L.), pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica L.), bluszczyk kurdybanek (Glechoma hederacea L.), żywokost lekarski (Symphytum officinale L.). Zioła korzystnie wpływają także na poprawę smakowitości produktów pochodzenia zwierzęcego.


Uwaga na chwasty!

Prawidłowe użytkowanie pastwisk wiąże się z koniecznością stosowania zabiegów pielęgnacyjnych. Szczególnie ważne jest wykaszanie niedojadów. Pojawienie się zachwaszczenia na użytkach zielonych najczęściej jest następstwem zaniedbania runi, uszkodzenia darni oraz wypadnięcia z runi wartościowych gatunków traw i roślin motylkowatych. Chwasty są niepożądanym elementem runi pastwiskowej, gdyż obniżają jej wartość paszową, są pomijane przez zwierzęta i pozostawiane w formie niedojadów. Ich obecność w składzie botanicznym runi wskazuje na pojawienie się procesu degradacji użytków zielonych. Szkodliwość poszczególnych gatunków chwastów w procesie planowania i jakości paszy uzależniona jest od ich specyfiki i właściwości biologicznych i chemicznych oraz udziału w runi. Do najgroźniejszych chwastów należą: szczaw tępolistny (Rumex obtusifolius L.), barszcz zwyczajny (Heracleum sphondylium L.) i jaskier rozłogowy (Ranunculus repens L.).


Termin wypasu

Bardzo ważnym czynnikiem decydującym o wartości paszowej runi pastwiskowej jest termin przeprowadzenia wypasu. Podjęcie wypasu z dużym opóźnieniem, zwłaszcza wiosną, a także nie przestrzeganie wystarczająco długiego okresu odrastania runi między kolejnymi wypasami przyczynia się do powstawania dużych strat. Wiosną zalecane jest wypuszczanie zwierząt na pastwiska możliwie jak najwcześniej, gdy tylko pozwoli na to pogoda, gdyż zależy od tego nie tylko liczba wypasów w trakcie całego sezonu wegetacji, ale przede wszystkim jakość runi. O wartości energetycznej paszy pastwiskowej oraz zawartości w niej białka i składników mineralnych decyduje przede wszystkim faza rozwojowa traw. Aby osiągnąć jak największe wskaźniki wartości odżywczych wypas drugiego odrostu powinien być przeprowadzony nie później niż 5 tygodni po pierwszym tj. pod koniec maja. Skarmianie starszych roślin nie zapewni wystarczającej ilości energii, białka oraz składników mineralnych. Wypas trzeciego odrostu zalecany jest nie później niż 6 tygodni po drugim, a więc w połowie lipca. Sprawne przeprowadzenie tych trzech wypasów daje możliwości pozyskania jeszcze czwartego i piątego odrostu runi. W skutek wyższych letnich temperatur powietrza może wystąpić intensywniejsze drewnienie roślin. Może to być przyczyną ograniczenia ilości energii w paszy pastwiskowej i niekorzystnie wpłynąć na produkcyjność krów. Użytkowanie pastwiska, przy niskiej roślinności, zwiększa jego wydajność. Zbyt mała obsada zwierząt na pastwisku wiosną prowadzi do dojrzewania traw, zamierania tkanek i akumulacji dużych ilości włókna surowego. W okresie wegetacyjnym plon runi pastwiskowej uzyskanej z 1 hektara ulega znacznym wahaniom, jeśli przyjąć wydajność pastwiska za 100% to na poszczególne miesiące przypada odpowiednio: kwiecień – 7%, maj – 25%, czerwiec – 17%, lipiec – 18%, sierpień – 18%, wrzesień – 15%.


Podsumowanie

Pastwiskowe żywienie krów mlecznych niesie ze sobą wiele korzyści. Badania naukowe wykazują, iż mleko pochodzące od krów korzystających z pastwiska posiada wyższą zawartość wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, witamin A, D3, E, karotenu oraz niektórych białek korzystnie oddziaływujących na zdrowie człowieka. Ponadto żywienie pastwiskowe wpływa na zdrowotność krów mlecznych, zwierzęta są odporniejsze, lepiej zahartowane, obniża się liczba przypadków zachorowań na mastitis co z kolei przyczynia się do poprawy jakości mleka poprzez mniejszą liczbę komórek somatycznych w mleku. Poprawia się także wartość technologiczna mleka i jego przetworów.