Archiwum

Michał Boćkowski, Marek Gaworski

Katedra Organizacji i Inżynierii Produkcji SGGW w Warszawie

 

 

Znaczenie wody w produkcji bydła mlecznego jest oczywiste. Dostęp do wysokiej jakości wody stanowi o osiąganiu odpowiednich wskaźników produkcyjnych krów, rozwoju cieląt, a także zachowaniu podstawowych zasad higieny doju i utrzymania zwierząt. Aby jednak podejmowane w produkcji mleczarskiej działania związane z wodą były skuteczne i bezpieczne, potrzebna jest świadomość znaczenia jej jakości i wyposażenia gospodarstwa mlecznego w odpowiednią infrastrukturę techniczną przeznaczoną do pojenia.

 

 

Zwierzę na ogół szybciej jest w stanie zginąć z powodu braku wody, niż z braku pożywienia. To bardzo dramatyczne i równocześnie dobitnie sformułowane twierdzenie podkreśla, że w produkcji zwierzęcej, a w szczególności produkcji mleczarskiej nie ma sentymentów. Woda była, jest i będzie wpisana w zbiór podstawowych ogniw związanych z zaspokojeniem życiowych potrzeb zwierząt, bez których produkcja mleczarska, niezależnie od skali nie miałaby racji bytu.

Bilansowanie wody

Krowa, podobnie jak i inne grupy bydła jest narażona na szereg czynników stanowiących o bilansowaniu „przychodów” i „rozchodów” wody w organizmie. Na wspomniany bilans wpływają przykładowo wysokie temperatury i wilgotność powietrza, w przypadku których krowy wymagają pobrania większych ilości wody z racji bardziej intensywnego parowania i pocenia się, jako naturalnych zjawisk przy regulacji temperatury ciała. Innym źródłem bilansowania wody dostarczanej do organizmu, obok tej pobieranej w bezpośredniej postaci, są również pasze.
Brak dostępu do odpowiedniej ilości wody prowadzi do poważnych konsekwencji. W przypadku młodszych zwierząt (cielęta, młodzież) obserwuje się zahamowanie ich wzrostu. Natomiast krowy reagują na ograniczony dostęp do wody spadkiem wydajności mlecznej, a także większym zużyciem paszy na jednostkową produkcję mleka, zaburzeniami w rozrodzie i ogólnym spadkiem odporności.

 

Z bilansu wody wynika jej zapotrzebowanie w organizmie poszczególnych grup bydła. Wielkość zapotrzebowania zwierząt na wodę jest uwarunkowana ich wiekiem, stanem fizjologicznym (uwzględniającym okres laktacji i przygotowania do wydania potomstwa), kierunkiem i intensywnością produkcji w gospodarstwie, rodzajem (składem) pobieranych pasz, a także równie prozaicznymi czynnikami, jak chociażby przebieg pogody w danym okresie roku. Szereg zależności jest w tym przypadku oczywistych. Wraz z dojrzewaniem, poszczególne grupy bydła potrzebują do prawidłowego funkcjonowania i przebiegu procesów życiowych coraz większych ilości wody. Przykładowo, o ile ogólne zapotrzebowanie na wodę cieląt w wieku jednego miesiąca wynosi ok. 5-8 litrów dziennie, tak w przypadku krów w okresie laktacji ilość ta kształtuje się w przedziale ok. 50-120 litrów, zaś u krów zasuszonych na ogół nie przekracza 50 litrów na dzień.

Znaczna rozpiętość dziennego zapotrzebowania na wodę krów w okresie laktacji wynika z uwarunkowań zewnętrznych, przede wszystkim zaś rodzaju pobieranych przez zwierzęta pasz. Stosowane w żywieniu bydła pasze znacznie różnią się zawartością wody, co tym samym wpływa na zapotrzebowanie wody pitnej. Spożywając większe ilości pasz soczystych, krowy pobierają mniej wody. Najwyższą zawartością wody wyróżniają się świeże zielonki (ok. 80 % zawartości wody), nieco niższą zaś kiszonki.
Nadmierne pobieranie wody nie jest na ogół szkodliwe, stąd jest to argument uzasadniający stały dostęp zwierząt do wody. Tym bardziej, że w przypadku wielokrotnego pobierania wody w ciągu dnia, zwierzęta wypijają jej więcej w porównaniu z jednorazowym pojeniem. Swobodny dostęp do wody jest na ogół dodatkowym bodźcem zachęcającym do pobierania paszy. Zwierzęta mające stały dostęp do wody cechują korzystniejsze wskaźniki produkcyjne w porównaniu ze zwierzętami pojonymi dwa lub trzy razy dziennie.


Jakość wody

Jakość dostępnej wody stanowi kluczowy czynnik decydujący o spełnieniu podstawowych zasad dobrostanu zwierząt inwentarskich. Dobre samopoczucie i komfort krów kształtowane są bowiem nie tylko poprzez zagwarantowanie stałego dostępu do wody niezależnie od systemu utrzymania, ale i jej odpowiednią jakość, ograniczającą ryzyko pojawienia się zagrożeń chorobotwórczych wynikających z chemicznego lub mikrobiologicznego zanieczyszczenia wody.

 

Rozważania na temat jakości wody w produkcji mleczarskiej, a w szczególności stosowanej w pojeniu bydła mlecznego najprościej można ująć jednym zdaniem: woda przeznaczona dla zwierząt powinna odpowiadać takim samym wskaźnikom jak woda przeznaczona do picia dla ludzi.
Woda przeznaczona do picia powinna być przezroczysta, bezbarwna, a także pozbawiona smaku i zapachu. Nie jest również dopuszczalny udział wszelkiego rodzaju zanieczyszczeń mechanicznych i mikrobiologicznych. Odczyn wody (pH) przeznaczonej do spożycia powinien być zasadowy i wynosić od 6,5 do 8,5.


Ogólne wymagania dotyczące pojenia bydła

Na krajowym rynku dostępna jest bogata oferta poideł, zróżnicowanych zarówno pod względem cech konstrukcyjnych jak i użytkowych. Niezależnie od konstrukcji, każde z poideł powinno spełniać ściśle określone wymagania, stanowiące swego rodzaju przepustkę do realizacji zadań związanych z pojeniem zarówno w pomieszczeniu inwentarskim jak i na pastwisku.
Wśród najważniejszych cech poideł dla bydła wymienia się ich odporność na uszkodzenia mechaniczne, które mogą być spowodowane przykładowo przez zwierzęta. Odpowiednia wytrzymałość mechaniczna dotyczy zarówno poideł metalowych, jak i z tworzyw sztucznych. Ze względu na trwałość użytkowania, poidła metalowe i ich poszczególne elementy konstrukcyjne muszą być także odporne na korozję. Tworzywa sztuczne przeznaczone na poidła powinny być atestowane, bezpieczne i nieszkodliwe dla bydła.

 

Uwzględniając wymagania w zakresie utrzymania czystości, wewnętrzne powierzchnie poideł powinny być możliwie jak najbardziej gładkie. Wymieniona cecha oraz dodatkowo zaokrąglenie powierzchni są również wymagane w przypadku krawędzi zewnętrznych poideł, aby w ten sposób ograniczyć możliwość powstania urazów zwierząt przy bezpośrednim kontakcie z poidłem. O funkcjonalności technicznych rozwiązań do pobierania wody decyduje również możliwość ograniczenia strat wody i przystosowanie do łatwego opróżniania, szczególnie z zalegających w poidłach resztek pasz, powodujących degradację jakości wody.


Blisko wody…

Ważnym elementem oceny poideł jest łatwość ich montowania w pomieszczeniach inwentarskich, uwzględniając wykorzystanie do tego celu zarówno ścian i posadzek, jak też wygrodzeń rurowych i innych elementów konstrukcji.
W obiektach z wolnostanowiskowym systemem utrzymania zwierząt (zarówno z boksami legowiskowymi jak i ze wspólną powierzchnią legowiskową) lokalizacja poideł jest bardzo ważnym czynnikiem mogącym wykazywać wpływ na rywalizację między zwierzętami. Krowy dominujące mogą powstrzymać inne sztuki w stadzie od pobierania paszy przy stole paszowym, picia wody, a nawet kładzenia się. W związku z tym zaleca się, żeby w oborach wolnostanowiskowych instalować minimum dwa poidła. Będzie to sprzyjało temu, by krowy zajmujące niższe miejsce w hierarchii stada miały bardziej swobodny dostęp do wody.

Bezpośredni obszar, na którym zlokalizowane jest poidło powinien być ogólnie dostępny, a przedostanie się do poidła nie powinno sprawiać zwierzętom kłopotów związanych z omijaniem innych krów lub elementów konstrukcyjnych budynku. Najbardziej komfortowa dla zwierząt jest taka sytuacja, w której mają one dostęp do poidła z trzech stron. Nie jest zatem wskazane sytuowanie poideł w narożnikach pomieszczeń.
W oborach z boksowym podziałem legowisk stosuje się z reguły poidła korytowe oraz izolowane poidła kulowe. Jak wynika z obserwacji, najbardziej dogodną lokalizacją dla takich poideł jest poprzeczny korytarz gnojowy znajdujący się na skraju rzędu boksów legowiskowych. Rozwiązanie takie powinno być odpowiednio wkomponowane w stosunku do innych elementów konstrukcyjnych budynku sąsiadujących bezpośrednio z poidłem. Niezbędne w tej sytuacji jest zastosowanie litej przegrody (betonowej lub drewnianej) oddzielającej boksy legowiskowe od strefy pobierania wody, w której znajduje się poidło, co ograniczy w znacznej mierze przedostawanie się wody na sąsiadujące legowiska. Wilgotne oraz śliskie legowiska bardzo niechętnie są zajmowane przez zwierzęta, co ogranicza ich wykorzystanie jako miejsc do wypoczynku krów.
W przypadku swobodnego przemieszczania się krów w pomieszczeniach obory bardzo istotnym czynnikiem wpływającym zarówno na bezpieczeństwo zwierząt jak i na długie użytkowanie poidła jest jego stabilne przymocowanie do posadzki lub do ściany. Odbywa się to zazwyczaj poprzez bezpośrednie połączenie ramy lub podstawy poidła do podłoża przy pomocy kołków rozporowych, co ułatwia zachowanie stabilnej pozycji urządzenia w oborze.
W oborach stanowiskowych każda krowa powinna mieć swoje poidło (typu miskowego), jednak ze względów ekonomicznych najczęściej jedno poidło przypada na dwie krowy sąsiadujące ze sobą. W takim wypadku należy zwrócić uwagę na to, czy zwierzęta nie rywalizują ze sobą o dostęp do wody. Jeśli dochodzi do takich zachowań wówczas należy jedną z krów przenieść na inne stanowisko. Poidła miskowe montowane są zazwyczaj na słupku pionowym przegrody międzystanowiskowej oddzielającej od siebie dwa stanowiska legowiskowe. Montując poidła w taki sposób należy pamiętać, żeby ich podłączenie do wody wykonać w sposób bezpieczny dla zwierząt, ograniczając do niezbędnego minimum liczbę elementów montażowych.
Aby zwierzęta mogły swobodnie korzystać z poideł trzeba zwrócić uwagę na ich umieszczenie na właściwej wysokości w stosunku do posadzki stanowiska, kojca lub korytarza gnojowego, na którym przebywają zwierzęta W przypadku bydła dorosłego parametr ten powinien mieścić się w przedziale między 60 a 70 cm od podłogi, dla jałówek i młodego bydła opasowego 50-60 cm, zaś dla cieląt od 40 do 45 cm.
Wyposażenie w sprzęt przeznaczony do pojenia zwierząt gospodarskich powinno się zaplanować w sposób minimalizujący możliwość zanieczyszczenia wody odchodami.

Techniczne rozwiązania w systemie pojenia bydła

Bogata oferta urządzeń przystosowanych do zaopatrzenia poszczególnych grup bydła mlecznego w wodę obejmuje następujące, podstawowe rozwiązania poideł: miskowe, zbiornikowe i korytowe.
■ Poidła miskowe
Poidła miskowe są przystosowane do indywidualnego pojenia krów zarówno w pomieszczeniu obory, jak i w warunkach pastwiskowych. Te rozpowszechnione od lat rozwiązania bazują na następujących elementach konstrukcyjnych: miska z żeliwa lub tworzywa sztucznego, zawór odcinający dopływ wody wraz z przyciskiem oraz pokrywa. Pojemność miski wynosi na ogół do 1,0 do 2,5 litra wody. Oprócz pojemności, ważna jest również szybkość napełniania miski wodą, która powinna wynosić ok. 1-1,5 l/min. Znaczne zwiększenie szybkości napełniania miski utrudnia pobieranie wody w wyniku zalewania nozdrzy zwierzęcia, co prowadzi do dyskomfortu i zniechęca do korzystania z poidła. Czynnikiem sprzyjającym sprawnej organizacji pojenia krów mlecznych poidłami miskowymi jest zaplanowanie ich właściwej liczby w stosunku do danego systemu utrzymania zwierząt. W przypadku wolnostanowiskowych systemów utrzymania w pomieszczeniach inwentarskich, jedno poidło miskowe przeznacza się do obsługi 15-20 krów. Natomiast w systemach uwięziowych jedno poidło miskowe przypada na dwie sztuki.
Poidła miskowe, oprócz typowej instalacji w pomieszczeniach obory są również przystosowywane do pracy na pastwisku, a to dzięki możliwości połączenia z przewoźnym zbiornikiem, do którego montuje się wokół zestaw poideł wyposażonych w odróżnieniu od typowych rozwiązań w pływaki do utrzymywania stałego poziomu wody.
■ Poidła zbiornikowe
Charakterystyczną cechą poideł zbiornikowych jest wyposażenie w zbiornik o pojemności dochodzącej na ogół do 2000 litrów wody. Dostęp do tafli o dużej powierzchni sprzyja pobieraniu wody przez zwierzęta. Ponadto, stosunkowo duże gabaryty zewnętrzne oraz odpowiedni kształt (kołowy lub owalny) pozwalają na równoczesne korzystanie z wody przez wiele zwierząt znajdujących się w stadzie. Komfort picia zapewnia także odpowiednia wysokość krawędzi bocznych, wynosząca na ogół 60-70 cm nad posadzką.
Uzupełnianie wody w zbiorniku realizowane jest za pośrednictwem zaworu pływakowego o dużej przepustowości, stanowiącego pośrednie ogniwo łączące z instalacją sieci wodnej. Zawór, umieszczany najczęściej poza zasięgiem zwierząt w celu zapobieżenia jego zniszczeniu spełnia zadanie polegające na utrzymywaniu stałego poziomu wody w zbiorniku. Istotnym elementem wyposażenia zbiornika jest również korek spustowy, przeznaczony do szybkiego usuwania wody, które łączy się na ogół z myciem i dezynfekcją zbiornika.
Cechą nowoczesnych poideł zbiornikowych, pomimo dużej objętości jest relatywnie niewielka masa własna, co ma szczególnie istotne znaczenie w przypadku konieczności częstego przemieszczania zbiornika w terenie, przykładowo w kwaterowym systemie wypasu bydła mlecznego. Niewielka masa własna zbiornika wynika z zastosowanych do jego budowy materiałów, tj. tworzyw sztucznych, wyróżniających się także odpowiednią wytrzymałością na uderzenia, naciski i odkształcenia w wyniku wzrostu temperatury pod wpływem promieniowania słonecznego. Bezpieczeństwo korzystania ze zbiornika z wodą przez zwierzęta zapewnia odpowiednie odkształcenie górnych krawędzi, które są na ogół wywijane do wewnątrz, co dodatkowo sprzyja ograniczeniu strat wody w wyniku jej rozlewania.
W szczegółowej ofercie rynkowej dostępne są poidła ze zbiornikami o znacznym zróżnicowaniu pojemności, od wielkości rzędu 400 litrów do ponad 2000 litrów.
■ Poidła korytowe
Poidła korytowe, budowane w kształcie wanien znajdują zastosowanie na ogół w oborach bezuwięziowych, a także na wybiegach i okólnikach w pobliżu budynków inwentarskich. Dzięki odpowiedniej konstrukcji i stałemu zamocowaniu do podłoża (posadzki) lub ściany, omawiana grupa poideł charakteryzuje się łatwością opróżniania wody w wyniku obrócenia dźwignią wanny na poziomej osi lub usunięcia zainstalowanego na dnie korka spustowego.
Materiałem do produkcji poideł korytowych jest blacha stalowa lub tworzywo sztuczne, odporne na odkształcenia w wyniku działania niekorzystnych czynników zewnętrznych.
Precyzyjny dobór poideł korytowych do gospodarstwa mlecznego ułatwia bogata oferta rynkowa tej grupy urządzeń technicznych, zróżnicowana zarówno pod względem pojemności wanien (na ogół od kilkudziesięciu do 400 litrów) i przepustowości zaworów do napełniania i utrzymywania stałego poziomu wody (od ok. 40 do ok. 150 l/min.), a także sposobu opróżniania wanien i ich szczegółów konstrukcyjnych (wanny jednokomorowe i dwukomorowe). Wśród kryteriów doboru pojemności poideł korytowych i parametrów roboczych układu do napełniania wodą najczęściej przyjmuje się wielkość stada krów mlecznych w gospodarstwie. Pojedyncze poidło korytowe obsługuje z reguły stado o pogłowiu od ok. 25 do 80 krów. W praktyce spotyka się rozwiązania, w których poidło wannowe jest umieszczane na pograniczu obszarów zajmowanych przez dwie grupy technologiczne krów w budynku inwentarskim, co pozwala na jego bardziej efektywne wykorzystanie.
Wyrafinowane konstrukcje poideł korytowych są wyposażane przykładowo w układy cyrkulacji wody, zapobiegające jej zamarzaniu.


Poidła na lato i zimę

Newralgicznym okresem w użytkowaniu poideł jest zima. Niskie temperatury są bowiem istotnym zagrożeniem dla ciągłości zaopatrzenia bydła w wodę. Wyposażając budynek inwentarski w danej strefie klimatycznej w poidła trzeba zatem uwzględnić możliwość spadków temperatury i równocześnie dobrać poidła chroniące przed zamarzaniem wody. Do tej grupy zaliczają się poidła izolowane, a także poidła podgrzewane.
Poidła izolowane uwzględniają w swojej konstrukcji zbiornik z tworzywa sztucznego z podwójnymi ściankami. O ilości dostarczanej do poidła wody z sieci wodociągowej lub za pomocą pompy decyduje zawór pływakowy. Kluczowym elementem wyposażenia tego typu poideł jest specjalna pokrywa lub kula zamykająca otwór z wodą w zbiorniku od góry. Pobieranie przez zwierzęta wody z takiego poidła wiąże się z koniecznością pokonania oporu kuli zamykającej, charakteryzującej się na ogół średnicą ok. 25 cm. Na rynku dostępne są poidła z pojedynczą i z podwójną kulą, różniące się pojemnością zbiornika na wodę, wynoszącą na ogół 25-40 litrów w przypadku pojedynczej kuli i do 100 litrów, gdy zbiornik zamyka układ dwóch kul.
Alternatywą dla odpornych na zamarzanie poideł izolowanych są poidła podgrzewane, które także w doskonały sposób zdają egzamin w skrajnych przypadkach bardzo niskich temperatur otoczenia. Warunkiem ich użytkowania jest dostęp do źródła energii elektrycznej, zasilającej element grzejny, który z reguły jest umieszczany pod miską lub bezpośrednio w zbiorniku z wodą.


Podsumowując …

La fame non vuol leggi (wł.) – głód nie uznaje praw. Ta sama myśl jest równie aktualna w stosunku do wody. Brak wody nie uznaje praw. Zaspokajając podstawowe potrzeby zwierząt inwentarskich w wodę warto jednak równocześnie zgłębiać tajniki jej racjonalnego wykorzystania.